Научная статья на тему 'Меҳнат ҳақи фондидан самарали фойдаланишнинг таҳлили'

Меҳнат ҳақи фондидан самарали фойдаланишнинг таҳлили Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
635
112
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Назаров А. К.

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида амалга оширилаётган туб ислоҳотларнинг устувор йўналишлардан бири мамлакатимиз аҳолисини ижтимоий ҳимоя қилиш, унинг турмуш фаровонлиги ва реал даромадларини ошириш ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Меҳнат ҳақи фондидан самарали фойдаланишнинг таҳлили»

Назаров А.К.

Узбекистан Республикаси Банк-молия Академияси изланувчиси

МЕЩТ ХАКИ ФОНДИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ ТА^ЛИЛИ

Узбекистонда ицтисодиётни модернизациялаш ша-роитида амалга оширилаётган туб ислоцотларнинг устувор йуналишлардан бири - мамлакатимиз ацолисини ижтимоий цимоя цилиш, унинг тур-муш фаровонлиги ва реал даромадларини ошириш цисобланади.

Юртбошимизнинг рацбарликларида мамлакатимизни бозор муносабатлари шароитида ривожлантиришнинг машцур беш тамойилидан бири цисобланган ижтимоий цимоя масаласининг долзарбли-ги янада ошмокда. «Барчамизга маълум-ки, ацоли иш цаки ва даромадларининг усиш суръати энг муцим курсаткичлардан бири цисобланади... Биз цар уч йилда иш цакини 2 - 2,5 баробар оширишни уз ол-димизга муцим стратегик вазифа килиб куйганмиз. Шу тарика, ацолининг харид кобилиятини цисобга олган цолда, биз якин йиллар ичида халк фаровонлиги ва даромадларини таъминлаш буйича юк-сак марраларга эришаётган мамлакатлар даражасига кутарилишни уз олдимизга максад килиб куйганмиз».1

Президентимиз И.А.Каримовнинг таъ-кидлаганларидек: «Ацолининг иш цаки ва умуман, пул даромадлари баркарор ошиб бормокда, унинг харид кобилияти мутта-сил усмокда... Биргина 2010 йилда бюджет соцаси муассасалари ходимлари-нинг иш цаки, пенсиялар ва ижтимоий нафакалар, стипендиялар микдори 32 фо-изга, ацолининг умумий пул даромадлари эса жон бошига 1,3 баробар ошди».2

1 Каримов И.А.Мамлакатни модернизация килиш ва иктисодиётимизни баркарор ривожлан-тириш йулида.-т.16.-Т.:»Узбекистон», 2008.-49-бет.

2 Каримов И.А.Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади.-Т.:»Узбекистон», 2011.-21-бет.

Юкоридаги вазифаларни бажаришда корхона фаолиятининг бизнес-режасида кузланган максадларни ижроси бевосита унинг мецнат ресурслари мавжудлиги ва улардан самарали фойдаланишга боFлик. Шу сабабли корхона фаолиятини тацлил килишда ишчи кучи билан таъминланган-лик, иш вактидан фойдаланиш даражаси, мецнатга цак тулашнинг раFбатлантирувчи ролини тацлил килиб чикиш зарур.

Тацлил манбалари сифатида №1-Т шакли «Мецнат буйича цисобот (илова-лари билан)», №5-С шакли «Корхонанинг сарф-харажатлари туFрисидаги цисобот», № 25 - шакл «Саноат мацсулотларини со-тиш», № 1-П шакл «Мацсулот буйича корхона (ташкилот) йиллик цисоботи маълу-мотларидан, мецнат ва иш цаки булими, ходимлар булими цисоботи, цехлар ва ка-сблар буйича ишлаб чикариш меъёрлари-нинг бажарилиши хусусидаги маълумот-лардан фойдаланиш лозим.

Ушбу цисобот шаклларида корхона буйича жами ва асосий фаолият цамда асо-сий булмаган фаолият (хизмат курсатувчи ва ёрдамчи хужалик ходимлари)даги куйидаги курсаткичлар: цисобот даври-да ишловчиларнинг руйхатдаги уртача сони (уриндошларсиз); уртача иш цаки ва бошка микдорларни цисоблаш учун кабул килинадиган ходимлар сони; руйхатда ва руйхатдан ташкарида булган ишчилар буйича иш цаки фонди, руйхатдаги ходимлар таркиби; йил охиридаги руйхатдаги

ходимлар сони, шу жумладан маъмурий бошкарув ходимлари сони, ишловчилар тоифалари буйича маълумотлар № 1-Т шаклида келтирилган.

Шунингдек, № 1-П ва № 25-шак-лларида ишлаб чикарилган ва сотил-ган махсулотнинг натурал ва киймат улчовларидаги хажмлари келтирилган. Ишлаб чикарилган махсулотнинг хара-жатлари, сотиш билан боFлик харажатла-ри №5-С шаклда курсатилган.

Корхоналарда мехнат ресурсларидан фойдаланишнинг холати ва самарадорли-гини тавсифлайдиган асосий курсаткичлар муайян кундаги ходимлар сони, ходимлар-нинг уртача йиллик сони, корхона ишчи-ходимлари таркиби, мехнат унумдорлиги, иш хаки фонди, бир ходимга туланаётган иш хакининг уртача суммаси, ходимлар-ни ишга кабул килиниши, ишдан бушатиш ва ходимлар кунимсизлиги харакати ко-эффициентларидан иборат.

Иш хаки фонди - корхонада ишлаб чикарилган махсулот кийматининг корхона ходимлари уртасида улар мехнатининг микдор ва сифатига мувофик таксимланадиган хамда шахсий истеъмол-лари учун фойдаланиладиган кисмидир.

Иш хаки фонди - корхонада ту-зиладиган бизнес-режанинг асосий курсаткичларидан бири булиб, корхона-ларни иктисодий ва ижтимоий ривож-лантиришнинг истикболли ва жорий ре-жасида кузда тутилади. Иш хаки фонди-га хамма ходимларга (доимий, мавсумий, вактинча ишлайдиган ходимларга) ба-жарган иши учун тупланган пул сумма-лари, шунингдек, амалдаги конунларга мувофик ходимларга ишламаган вактлари (навбатдаги ва кушимча мехнат таътили, мажбурий таътил учун тулов, донорларга тулов, давлат вазифаларини бажарганли-ги учун(харбий йиFинлар, фавкулодда ва-зиятлар буйича йиFинлар) ва бошкалар) учун туланган суммалар киради яъни асосий ва кушимча иш хакининг йиFиндиси иш хаки фондини ташкил этади.

Хужалик юритувчи субъектларда, жумладан пахта тозалаш корхоналарида хам мехнат ресурсларидан окилона фойдала-ниш билан бирга иш хаки фондидан са-марали фойдаланиб, иш хакини мутта-

сил ошириб борилишига эришилмокда. Бунда хужалик юритувчи субъектларда иш хаки фонди доимий равишда тахлил килиниб борилиши, унинг натижаси-да аникланган резервлардан фойдала-ниш буйича бошкарув карорлари кабул килиниб, уни бажарилиши таъминланиши лозим булади.

Иш хаки фонди тахлилининг асосий вазифаси иш хаки фондини мутлок микдорини тобора купайтириш ва махсулот таннархида нисбий улуши-ни камайтириб бориш имкониятларини аниклаш хамда иш хакини ошириб бориш буйича фойдаланилмаётган резервларни аниклаш хисобланади.

Хужалик юритувчи субъектларда иш хаки фондини тахлили учун маълумотлар бухгалтерия хисобининг иш хаки буйича расмийлаштириладиган даст-лабки хужжатлари, «Ходимлар билан хисоблашув-тулов кайдномаси», 6710 - «Мехнат хаки буйича ходимлар билан хисоб китоблар» синтетик счетидан хамда корхоналар томонидан давлат статистика органларига х,ар ойда такдим этадиган давлат статистик хисоботи булган 1-Mehnat (ойлик)-шакл "Мехнат хисоботи" дан олинади. 1-Mehnat (ойлик)-шакли икки булимдан иборат булиб, унинг биринчи булими «Ходимлар сони ва иш хаки», ик-кинчи булими «Ходимлар сони ва ишчи кучи харакати» деб номланиб, корхонада ишловчилар сони ва уларга хисобланган иш хаки суммаси хамда ишловчилар сони ва харакати акс эттирилади.

Иш хаки фонди тахлилининг биринчи боскичи корхоналарда ишловчи ходим-ларининг категориялари буйича хисобот йилидаги иш хаки фондини базис йилида-ги иш хаки фонди билан таккослаб мутлак фаркни аниклашдан бошланади.

1-жадвалдан куриниб турибдики, корхонада иш хаки фонди хисобот йили-да базис йилига нисбатан 111294,1 минг сум ёки 13,0 фоизга ошган. Шунга мос равишда ходимларнинг категориялари буйича хам, бошкарув ходимлари (14,1 фоиз), асосий ишлаб чикариш ходимлари (13,1 фоиз), техник ходимлар (12,0 фоиз) ва хизмат курсатувчи ходимлар (11,8 фоиз) иш хаки фонди ошган. Ушбу мутлак

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 1, 2012

1- жадвал

Корхонада иш х,ак,и фондини ходимларнинг категориялари буйича тах,лили (минг сум)

Курсаткичлар Хак,ик,атда Фарки (+,-)

2009 йил 2010 йил Мутлок, (+,-) Фоиз хисобида

Жами ходимларнинг йиллик иш хаки фонди, жами 856341,0 967635,1 + 111294,1 + 13,0

Шу жумладан:

-асосий ишлаб чикариш ходимлари 678669,5 767866,8 + 89197,3 + 13,1

-хизмат курсатувчи ходимлар 61952,0 69262,3 + 7310,3 + 11,8

-бошкарув ходимлари 42864,3 48908,2 + 6043,9 + 14,1

-техник ходимлар 72855,2 81597,8 + 8742,6 + 12,0

фаркга караб корхонада иш хаки фондини узгаришига бахо бериш мумкин булиб, иш хаки фондидан фойдаланишга бахо бериб булмайди.

Тахлилнинг навбатдаги боскичида асо-сий фаолият ва асосий булмаган фаолият билан шуFулланувчилар хамда бошкарув ходимларининг иш хаки фондини утган йилдаги иш хаки фонди билан таккослаб мутлак ва нисбий фаркни аниклаш амалга оширилади (2 - жадвал).

2-жадвалдаги тахлил натижаларининг курсатишича пахта тозалаш корхоналари-да саноат ишлаб чикариш ходимлари иш хаки жорий йилда утган йилга нисбатан 89197,3 минг сум ёки 13,0 фоизга ошган. Ушбу усиш асосан ишчиларнинг иш хаки фондининг 80018,0 минг сум ёки 13,1 фоизга, хизматчиларнинг иш хаки фондининг 9179,3 минг сум ёки 10,4 фоизга усиши эвазига содир булди.Асосий булмаган фаолият билан шуFулланувчилар иш хаки фонди утган йилга нисбатан 12886,2 минг

2-жадвал

Корхона ходимларининг иш ^аки фондидан ф<

сум ёки 11,9 фоизга ошган. Бу усиш асосан ишчиларнинг иш хаки фондининг 9514,4 минг сум ёки 10,3 фоизга, хизматчиларнинг иш хаки фондининг 6538,5 минг сум ёки 15,3 фоизга усиши хисобига содир булди. Бошкарув ходимларининг иш хаки фонди жорий йилда утган йилга нисбатан 6043,9 минг сум ёки 14,1 фоизга ошган

Шундай килиб, курсатиб утилган хисоботлар хамда техник - иктисодий курсаткичлар буйича бошка хисобот шакллари аналитик тавсифга эгадир. Хисоботларда жорий йил курсаткичлари билан утган йилдаги курсаткичлар микдори хам келтирилган. Бу эса курсаткичларни усиш суръати буйича, яъни олдинги йил курсаткичларига со-лиштириш буйича тахлил килиш имко-нини яратади.

Мехнат ва иш хаки курсаткичларини тахлил килишда солиштирма ва баланс усулларидан фойдаланилади. Бундан ташкари статистиканинг бошка усулла-

даланишни тахлил килиш, минг сум

Курсаткичлар Хакикатда Фарк,и(+,-)

2009 йил 2010 йил Мутлок Фоиз хисобида

Корхона буйича жами ходимларининг йиллик иш хаки фонди 856341,0 967635,1 + 111294,1 + 13,0

шу жумладан

а) асосий фаолият 678669,5 767866,8 + 89197,3 + 13,1

шундан:

- ишчилар 590433,5 670451,5 + 80018,0 + 13,6

-хизматчилар 88236,0 97415,3 + 9179,3 + 10,4

б) асосий булмаган фаолият 134807,2 150860,1 + 16052,9 + 11,9

шундан - ишчилар 92135,7 101650,1 + 9514,4 + 10,3

- хизматчилар 42671,5 49210,0 + 6538,5 + 15,3

в)Бошк,арув ходимлари 42864,3 48908,2 + 6043,9 + 14,1

ри, мецнат унумдорлигига таъсир килувчи омиллар боFликлигини эконометрика-нинг самарали усулларидан бири корре-ляцион-регрессия тацлили усулидан фой-даланиб цисоблаш максадга мувофик.

Ушбу гуруцларни тацлил килишда асо-сий курсаткичлар сифатида куйидагилар куриб чикилади:

1. Корхонанинг иш кучи билан таъ-минланганлик даражаси.

2. Иш вактидан самарали фойдала-ниш (кун буйи ва смена ичида).

3. Мецнат унумдорлиги (вакт бирли-гида бир саноат ишлаб чикариш ходимла-ри ёки ишчининг уртача иш унуми).

4. Иш цаки фондидан самарали фой-даланиш.

Дастлаб мацсулот ишлаб чикариш цажмига биринчи учта курсаткичлар таъсири ички ишлаб чикариш имкони-ятларидан етарлича фойдаланилмаёт-ган резервларни излаб топишга, кейинги тацлилларда асосий эътиборни каратиш максадида тацлилдан утказилади.

Иш цаки фондини тацлил килишда, унинг узгаришига таъсир килувчи омил-ларни мутлок фарк усули оркали цам тацлил килиш мумкин. Бунда иш цаки

фондининг узгаришига икки омил таъсир курсатади:

1. Корхона ходимлари сонининг узгариши.

2. Ходимларнинг уртача йиллик иш цакининг узгариши.

Биринчи омилнинг таъсирини аниклаш учун, ходимлар сонининг цисобот ва базис йилларидаги фарки ходимларнинг утган йилдаги уртача йиллик иш цаки сум-масига купайтирилади.

Иккинчи омилнинг таъсирини аниклаш учун ходимларнинг цисобот ва базис йилларидаги уртача йиллик иш цаки фаркини ходимларнинг утган йилдаги руйхатидаги уртача сонига купайтирилади.

Тацлил натижалари корхоналар-да мецнат интизоми мустацкамлаш билан бирга, уларда мецнат унумдорлиги ва ишлаб чикариш цажмининг оши-шига, уларнинг молиявий цолатини баркарор булишига олиб келади. Бу уз навбатида, мацсулот сифатини яхшила-ниши ва унинг таннархини пасайтириш-га имконият яратиб, тармок корхоналари-ни жацон молиявий-иктисодий инкирози давом этаётган шароитда нафакат ички бозорда, балки ташки бозорда цам ракобатбардошлигини таъминлайди.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация килиш ва иктисодиётимизни баркарор ривожлантириш йулида.-т.16.-Т.:"Узбекистон", 2008.-49-бет.

2. Мамлакатимизда демократик ислоцотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Узбекистон Республика-си Президенти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажли-си Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузаси. - Т: Узбекистон, 2010. - 56 б.

3. Каримов И.А.Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юк-салтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади.-Т.:"Узбекистон", 2011.-21-бет.

4. Вацобов А., Иброцимов А., Ишонкулов Н. Молиявий ва бошкарув тацлили. - Т.: «Шарк» , 2005. 480б.

5. Исаев Р.А., Хасанов Б.А., Аликулов А.И. Пахта тозалаш корхоналари хужалик фаолияти тацлили.-Т.: «Fan va texnologiya», 2008. 220 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.