Научная статья на тему 'МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ЗАРУРИЯТИ'

МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ЗАРУРИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
247
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модел / математик моделлаштириш / касбий фаолият / белгили модел / гомоморфизм / изоморфизм. / model / mathematical modeling / professional activity / symbolic model / homomorphism / isomorphism.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ибрагимов, С.Л.

Ушбу мақолада талабаларга математик моделлаштириш методини ўргатиш асосида касбий кўникмаларни педагогик-психологик жиҳатларининг ўзаро нисбатини касбий фаолиятга тайёрлашни ривожлантиришдаги аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE AND NECESSITY OF PREPARING STUDENTS FOR PROFESSIONAL ACTIVITY ON THE BASIS OF MATHEMATICAL MODELING

This article reveals the importance of professional skills in the development of the preparation of professional skills in the interaction of pedagogical and psychological aspects on the basis of teaching students the method of mathematical modeling.

Текст научной работы на тему «МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ЗАРУРИЯТИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШ АСОСИДА ТАЛАБАЛАРНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ АХДМИЯТИ ВА

ЗАРУРИЯТИ

Ибрагимов С.Л.

(PhD) ^арши мух,андислик-ик;тисодиёт институти доценти.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада талабаларга математик моделлаштириш методини ургатиш асосида касбий куникмаларни педагогик-психологик жщатларининг узаро нисбатини касбий фаолиятга тайёрлашни ривожлантиришдаги ауамияти очиб берилган.

Калит сузлар: модел, математик моделлаштириш, касбий фаолият, белгили модел, гомоморфизм, изоморфизм.

В данной статье раскрывается значение профессионального мастерства в развитии подготовки профессиональных умений во взаимодействии педагогического и психологического аспектов на основе обучения студентов методу математического моделирования.

Ключевые слова: модель, математическое моделирование, профессиональная деятельность, символическая модель, гомоморфизм, изоморфизм.

This article reveals the importance of professional skills in the development of the preparation of professional skills in the interaction of pedagogical and psychological aspects on the basis of teaching students the method of mathematical modeling.

Keywords: model, mathematical modeling, professional activity, symbolic model, homomorphism, isomorphism.

"Атрофдаги оламни билиш - унинг моделларини яратишдан иборат. Улар ушбу олам объектлари билан бизнинг узаро таъсиримиз окибатларини куриш имконини беради. ...Моделларни яратиш (синтези) ...инсон тафаккурининг ташкилий тузилишини такомиллаштириш жараёни хдсобланади. Мазкур психологик ташкилий тузилиш максадга йуналган хдракатлар куринишида моддийликка айланади, уларни инсон узида мавжуд моделлар асосида амалга оширади" [1].

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Инсоннинг билиш имкониятлари замонавий фанда белгилар тизими сифатида караладиган фанларни (математика, физика, кимё ва хк.) узлаштириб бориши жараёнида ортиб боради.

Белгилар имкониятлари, биринчидан, улар оламдаги реал ходисалар урнини алмаштириши, иккинчидан, касбий фаолиятда восита сифатида намоён булишида ифодаланади.

"У ёки бу нарсани урганиш ёхуд касбий фаолиятнинг бошка масалаларини хал килишда белгили ифодалардан онгли равишда фойдаланиш шундагина мумкинки, уларнинг образли тасаввури талабалар хотирасида, мазкур нарсанинг илмий мазмунига тула мувофик булган холда, етарли даражада мустахкамланган булгандагина мумкин" [2].. Шундай килиб, белгили ифодани билиш - унинг образини тасаввур килиш хамда унда муайян илмий маънони ва муайян функционал ахамиятни куриш деганидир.

Белги, "стимул берувчи воситадир" [3] психологик курол булиб, моддий куролдан фаркли уларок хулк-атвор тузилишининг узига ёки психологик жараённинг узига каратилган холатда уни куриш воситасига айланади. "Белги психологик операция объектида хеч нарсани узгартирмайди, у инсоннинг узлаштиришга каратилган ички фаолият воситасидир: белги ичкарига йуналтирилган [3]. У ёки бу куролдан фойдаланиш бутун касбий фаолияти тузилмасини белгилаб бергани сингари, кулланилаётган белгининг характери бутун колган жараёнининг конструкцияланиши билан боглик булган асосий жихатдир" [3].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Замонавий семиотикада белги деганда "билиш ва умумлаштириш жараёнида бошка нарсанинг (ходиса, харакат) такдим этувчи (урнини босувчи) сифатида намоён буладиган ва у хакида ахборот олиш, саклаш, узгартириш ва узатиш учун фойдаланиладиган моддий, хиссий идрок килинадиган ходиса" тушунилади [4].

Белгили модел "бирор билиш объектининг такдим этувчи ёки унинг урнини босувчи ва у хакида кушимча маълумот олиш имконини берувчи белгилар (тенгламалар, структуравий формулалар, график, жадвал, схема ва хоказолар) мажмуи"дир [4]. Бошлангич маълумотлар тахлили ва модел курилиши жараёнини моделлаштириш деб номланади. Демак, белгили моделлаштиришни урганиш фанни бизни кизиктирган ва биз учун мухим булган унинг жихатларини белгили шаклда ифодалаш ёки такдим этишдир.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Моделлаштиришни фанда тимсол-белгили идеаллаштиришнинг алохида тури сифатида ажратиб курсатилади. Хусусан, белгили моделлар махсус талкинни талаб килиб, усиз улар модел функциясини йукотади.

"Модел" деганда биз албатта "моделлаштирилаётган нарсани" хам кузда тутамиз, у ташки таъсир булиб, "унинг хусусиятлари хакида маълумот мазкур тизимнинг кириш кисмидир. Моделнинг моделлаштирилаётган нарсага муносабати... тизимлар кенг доирасига, шу жумладан жонли тизимлар ва, нихоят, инсонга бориб таркалади ва инсон даражасида хулк-атворни бошкариш дастур ва моделлари ёрдамида амалга оширилади" [5]. А.Н.Леонтьев моделни бирон тизимнинг тартибга солинган элементлар куплиги деб таърифлайди, унинг элементлари бошка тизимнинг тартибга солинган элементлар куплигидаги элементларга формал (гомоморфизм, изоморфизм) муносабатда булади.

Таълимдаги моделлаштиришнинг илмий билишдаги моделлаштириш-дан фарки куйидагича:

1) укув вазиятнинг узи модел хисобланади, чунки топшириклар куп холларда вокеликдаги масалалар моделидир. Идеалда укув масалалар таълим олувчиларни вокелик билан тукнашганда кутадиган реал вазиятларни моделлаштириши керак. Укув вазият масалаларда реал вазиятларни кайта тиклаши керак булганлиги учун у модел хисобланади;

2) укитишда аксарият тушунчалар модел тавсифига эга. Масалан, "куб", "квадрат" геометрик тушунчаларининг реалликда (вокеликда) аналоглари йук, улар - "идеаллаштирилган объектлардир".

Таълимда моделлаштиришдан тадкикот воситаси сифатида фойдаланиш укув моделларини илмий моделларга якинлаштиради.

"Моделлаштириш мураккаб фаолияти таркибига, куйидаги таркибий кисмлар киради: дастлабки тахлил, уни тавсифлайдиган реаллик (вокелик) ёки матнни белги-тимсол тилига угириш, модел билан ишлаш, моделдан олинган натижаларни реаллик билан узаро киёслаш". Х,ар бир компонент учун операцион таркиб ажратилган узлаштириш предмети булиб хизмат киладиган махсус воситалар топилган булиши керак:

1. Дастлабки тахлил тегишли фан сохаси махсус билимларига эга булишни кузда тутади.

2. Угириш алифбо ва коидаларни билишни талаб килади.

3. Модел билан ишлаш тахлил, модел ташки куринишни узгартириш ва кайта ташкил килишни такозо килади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

4. Узаро киёслаш натижаларнинг адекватлилигини бахолаш ва моделни бахолаш учун реалликка кайтишни кузда тутади.

"Моддийлашган шакл холида харакат объекти булиб ходисанинг узи эмас, балки унинг урнини алмаштирувчи - модел хизмат килади". Бунда модел реал нарсани факатгина "унинг у ёки бу узлаштириш объекти булган томонларига эга булганда урнини босмасдан харакат объекти хиссий кургазмали шаклда такдим килиниши керак".

Моделлар ва улар билан боглик моделга асосланган тасаввурлар мураккаб билиш фаолиятининг махсули булиб, унга, аввало, дастлабки хиссий материалга фикрий ишлов бериш, уни тасодифий жихатлардан тозалаш ва шу кабилар киради. Моделлар мазкур фаолиятнинг махсули сифатида хамда ушбу фаолиятни амалга ошириш воситаси сифатида номоён булади.

Мухандислик ихтисосликларини битирувчилари иккиланган касбий йуналишга эга булиши шарт - мутахассислиги буйича халк хужалиги тармогининг муайян йуналишига тегишли (техник жараёнларни автоматлаштирувчи, робототехника, дастурловчи оператор ва шу кабилар) мухандис хамда мазкур ихтисослик буйича таълим жараёнини ташкил килувчи педагог. Бунга мос равишда мазкур мутахассислар касбий тафакккур фаолиятининг предметига ва касбий фолиятнинг узига икки йуналиш буйича ихтисослашган булиши керак. Битирувчилар тафаккури хозирги давр "тафаккур тарзига оид" характеристикалар даражасида шаклланган булиши кераклиги учун, тизимли ва фаолиятли ёндашув таълимнинг хам назариясида, хам амалиётида уз аксини топган булиши керак. Улар асосида таълим максадлари, мазмуни, усуллари ва унинг натижаларини бахолашга янги ёндашувларга асосланган дидактик тизим курилиши лозим.

Аклий харакатлар ва тушунчалар боскичма-боскич шаклланиш назарияси таълим жараёни - аклий харакатлар тизимини узлаштириш жараёни деган холатдан келиб чикади. Унинг асосий холати психологик фаолият - ташки моддий харакатларнинг сохасига - яъни идрок, тасаввур ва тушунчалар сохасига кучирилиши натижаси эканлигидан иборат. Бундай кучириш жараёни бир катор боскичлардан иборат, уларнинг хар бирида харакатларнинг янгича акс эттирилиши, кайта ифодаланиши ва унинг тизимли кайта ташкил булиши содир булади.

Субъектнинг хар бир харакатида йуналтирувчи (тартибга солувчи, йуналиш берувчи, назорат килувчи) ва бажарувчи кисмларга ажратилади. ^аракат ва тушунчалар шаклланиши жараёни ва уларнинг якуний сифати хамда

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ynapHuHr KefiuHru Ky-MaHHnHrnHHHHr MyBa^^aKH^TnHnHrH xapaKarnuHr fiyHarrapyBHu kucmu ;aHgafi ^punraHnurura Sofhu;. fflyHuHr ynyH n.^XantnepuH y3 MeToguKacuga SupuHnu 6oc;hhhh "'xapaKarauHr fiyHarrapyBHu acocHHH Ty3umra SaFumnafigu", yHga hkkh acocufi KoMnoHeHTHu: TymyHnaga SupnamrapunraH xogucanap acocufi Ty3unumHHHHr cxeMacuHH Ba Ma3Kyp xogucanapga yHu (cxeMaHu) aHu;nam eKu xogucanapHu Ma3Kyp cxeMa Syfiuna KafiTa u^oganam Syfiuna xapaKaraap anropuTMuHu ^apKnafigu. TatnuM onyBnu onguga SomugaH y эгaппamн KepaK SynraH Hapcanap HaMyHanapu epKuH raBganaHagu. KefiuHru SocKunga MoggufinamraH KypuHumgaru fiyHanTupunraH xapaKaTgaH Macananap t^umuhu enum ynyH ^ofiganaHunagu. EyHga uhk Sop cxeMa Ba anropum Terumnu paBumga TatnuM onyBnuHuHr TymyHnanapu Ba xapaKaraapura afinaHagu.

Yhuhhu Soc;unga y;yB xapura onuS TamnaHagu, Supo; yHuHr xap Sup KypcaTMacu oF3aKu ranupuS yranagu Ba fiyHanTupum HyTKga (Ba3u$anap guana3oHuga) Sa^apunagu. X,apaKaT xarocro Ba Te3 aManra omupuna SomnaHraHga, y "Tam;u HyT;" coxacura KyHupunagu. By epga xapaKaT uhk Sop a;gufi xapaKaTra yraS, Sapna Ba3u$anap guana3oHugaH yTKasunuS aHa yma KypcaTKu^napra eTKa3unagu. X,ap Sup ;agaMga aManra omupunaguraH Ha3opaT onuS TamnaHagu, Sy xapaKarauHr KucKapumura Ba yHuHr "uhku HyT; coxacura yTumura" onuS Kenagu, Sy epga xapaKaT cySteKTuB paBumga xaM $uKp - atHu Ma3Kyp xapaKar TyFpucugaru $uKp cu^arnga TymyHunagu; yHuHr oSteKraapu MyafiaH oSpa3 eKu TymyHnanap cu^araga ugpoKga "SeBocuTa u^oganaHagu".

KefiuHnanuK a^paraS KypcarnnraH Sem SocKunra n.^XantnepuH aHa Sup Sockuhhu Kymagu, yHuHr acocufi Ba3u^acu TatnuM onyBnuga 3apyp мoтнвaцнaнн xocun KunumgaH uSopaT. "TatnuM onyBnu y;yB Ba3u^aHu ;aSyn Kunumu Ba yHra ageKBaT SynraH ^aonuaTHu Sa^apumu ynyH 3apyp SynraH MoTuBnapHuHr MaB^ygnuruHu TatMuHnaHumu mapT. Arap Sy SynMaca, yHga xapaKaraapHu Ba yHuHr TapKuSura KupyBnu SunuMnapHuHr maKnnaHumu MyMKuH эмac. (TatnuM aManueTugaH axmu MatnyMKu, arap yKumHu xoxnaMaca, yHu yKuraS SynMafigu)"

"HyHanTupum SepyBnu acocnu ^aonuaT ycynnapuHuHr ynuHnu TrouMnu Typu maKrnaHraH TatnuM onyBnunap Ha^a;aT MatnyM SynraH Tu3uMnap BapuaHTnapuHu, SanKu aHrunapuHu xaM MycTaKun кoнcтpyкцнaпamгa ;ogup. ^apaKaTnapHu fiyHaTrapyBHu acocHuHr Ma3Kyp Typu TatnuM onyBnunapHu u^ogufi Ta^aKKypra Kynpo; aKuHnamTupagu, TatnuM onyBnu npegMeTra тнзнмпн eHgamumHu эгaмafigн, Sy yHra ymSy coxaga aHrunuKKa Tafiep Synum Ba ymSy aHrunuKHu KymuMna Укнтнmcнз MycTaKun TymyHuS onum umkohuhu Sepagu.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Амалда бу ахборот саклашнинг янги усулига утишдир: куплаб тайёр хусусий фактлар ва уларни тахлил килишнинг хусусий усуллари урнига ягона метод берилади. У бир нечта хусусий ходисалар (уларнинг сони мазкур усулни узлаштириб олиш учун нечтаси зарур булса, шунча булиши керак) асосида узлаштирилади, кейинчалик инсон ушбу метод ёрдамида мазкур тизимнинг хар кандай хусусий ходисасини мустакил конструкциялай олади".

ХУЛОСА

Аклий харакатларнинг боскичма-боскич шаклланиши назарияси асосида бажарилган тадкикотлар шуни курсатдики, барча харакатлар йуналтирувчи асосини тизимли турига курилган касбий фаолиятининг умумий усулларини моделлаштиришга каратилган булиши керак.

Тизимли-фаолиятли ёндашувда таълим мазмуни касбий фаолият бирлиги диалектика тамойили асосида курилган. Х,еч кандай билим касбий фаолиятдан ташкарида юзага келмайди.

Олиб борилган илмий изланишлар ва тадкикотларга асосланиб айтиш мумкинки, талабаларни касбий фаолиятга тайёрлашда илмий тадкикотларда кенг фойдаланилиб келинадиган моделлаштириш методидан фойдаланиш мухим ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Растригин JI.A. Этот случайный мир: 2-е изд. - М.: Молодая гвардия,1974.-

2. Архангельский С.И. Учебный процесс в высшей школе, его законо-мерные основы и методы: Учеб.-метод, пособие. - М.: Высшая школа, 1980.- 368с.

3. Выготский JI.C. Собрание сочинений: В 6 тт. Т.З. Проблемы развития психики / Под ред. А.М. Матюшкина. - М.: Педагогика, 1983. - 368 с.

4. Гамезо М.В. Роль знаковых моделей в формировании умственных действий/Вопросы психологии.-1975.-№ 6.

5. Леонтьев А.Н. Понятие отражения и его значение для психологии / Хрестоматия по психологии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов /Сост. В.В. Мироненко; Под ред. A.B. Петровского. - М.: Просвещение, 1987.- С. 18-

208 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.