CC BY
42
92
ВЕСН1К МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
УДК 398.85:355 (476)
МАСТАЦКІВОБРАЗ РЭКРУТКІ (САЛДАТКЦ У БЕЛАРУСКАЙ ПЕСЕННАЙ ТВОРЧАСЦ1
Л. М. Луц
кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры грамадскіх дысцыплін і права Бабруйскага філіяла УА “БДЭУ”
У рэкруцкіх і салдацкіх песнях раскрываюцца сацыяльны статус і шматлікія проблемы прыватнага жыцця белоруской жанчыны-рэкруткі (салдаткі) ва ўмоеах суровой рэчаіснасці мінулага. Мастацкі вобраз рэкруткі (салдаткі) пададзены ў святле апазіцый природного і культурного, індывідуальнага і грамадскага, эмацыянальнага і разумовага. У вобразе жанчыны (удавы і ахвяры) прьісутнічае трагізм. Сінтэзаваны філалагічньі і гістарычньі аспекты, раскрыты магчымасці фальклорна-гістарычнага ўзнаўлення і адлюстравання рэчаіснасці ў рэкруцкай і салдацкай творчасці зулікамяе этнаграфічнага кантэксту.
Уводзіны
У час існавання рэкруцкай павіннасці на Беларусі (1794-1874 гг.) да «салдацкага саслоўя», ці «ваеннага», адносіліся жонкі і дзеці рэкрутаў. Вобраз беларускай рэкруткі (салдаткі), яе жыццёвыя цяжкасці, праблемы, спадзяванні, адчай, горыч, пошукі выйсця, часам негатыўныя, нават амаральныя, паводзіны і г. д. праявіліся ў шматлікіх беларускіх рэкруцкіх і салдацкіх песнях. Аналіз ідэйнага зместу і асаблівасцей мастацкай формы рэкруцкіх і салдацкіх песень дае магчымасць раскрыць мастацкі вобраз беларускай жанчыны рэкруткі (салдаткі) і выявіць сувязь з рэальнасцю, з тым, што на самой справе мела месца ў гісторыі. Гэтая праблема звязана з цікавай повяззю вербальнага тэксту і пазатэкставай рэальнасці. Змястоўны аналіз праводзіцца па прынцыпе дэталізацыі фальклорных фактаў.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
3 дапамогай вобразна-выяўленчых сродкаў у песнях паказаны цяжкі лёс рэкруткі (салдаткі), які прыводзіў да асабістай трагедыі, беднасці (галечы) і бяспраўя, пазбаўляў сямейнага шчасця і традыцыйнага ладу жыцця: «Шумыть-гудэ дубровушка, // Плачэть-тужыть
рэкрэтушка. // Плачэть-тужыть шчэ й рідае, // На биты шлях поглядае» [1, 467]. Доўгая разлука, вельмі рэдкія сустрэчы з мужам, магчымыя толькі пры кароткачасовым адпачынку, што даваўся салдату за асобыя заслугі, ці пры наведванні жонкай-рэкруткай мужа ў войску - усё гэта фарміравала паводзіны жанчыны ў паўсядзённым жыцці.
Рэкрутчына ў народным уяўленні была не лягчэйшая за катаргу, нават параўноўвалася са смерцю: «Маладыя жоны паўдавеюць, // Дробныя дзеткі пасірацеюць» [2, 57]. Я. Карскі сцвярджае, што навабранца выпраўлялі быццам мерцвяка, а песні нагадвалі галашэнні: «— Ой, цяпер я удава, //Дзеці мае ўжэ сіротьі, // Сады мае ўжэ глухія, // Стайні мае ўжэ пустыя ” [3, 214]; “Вось ідуць новобранцы маладыя // За імі матка рыдаючы, // Ручанькі свае ламаючы» [4, 374]. Невыпадкова існавала прымаўка: «У рэкрутчыну - што ў магілу» [5, 89]. Я. Барсаў таксама падкрэсліваў цяжкае жыццё рэкруткі (салдаткі): «... пэўнае разбурэнне сялянскай сям’і праводзіла былая рэкруцкая сістэма, адымаючы вельмі часта мужа ў жонкі. Становішча апошніх было жахлівым. Кляймо ганебнага імя ўсім цяжарам клалася на гэтых няшчасных і маральна прыгнятала іх на кожным кроку. Бяда, якая суправаджала яе, была гэтакай вялікай, што жонка прадчувала пагражаючую ёй самоту. I сталі зваць яе ні ўдавою - жонкай нямужняй, а беднай салдаткай» [6, 38-45]. Даследчыкі жыцця рэкруткі і яе галашэнняў падкрэсліваюць, што «... галасіць над рэкрутам лічылася ў сялянак свяшчэнным звычаем, бо ў адваротным выпадку грамада яе асудзіць, не зразумее. Таму па традыцыі, жонка садзіцца на лаўку і пачынае галасіць» [5,89]. Жанчына пасля прызыву мужа павінна была апранацца ў жалобнае адзенне без упрыгожванняў.
Пасля адпраўкі мужа ў войска жонка часта нічога не ведала пра яго лёс мужа, ды і сам рэкрут не здагадваўся, як жывуць яго родныя. Але палкавых камандзіраў пачалі абавязваць напраўляць паведамленні аб смерці салдатаў іх жонкам. Пра гэта пэўным чынам сведчыць
Ф1ЛАЛАГ1ЧНЫЯ НАВУК1
93
фальклорны факт: «А памру - пісьмом ізеяшчу цябе: // Пісьмо чорнае, ўсё жалобное» [3, 78]. У рэкруцкіх песнях распаўсюджаны таксама матыў, як, прадчуваючы смерць, салдат просіць адукаванага таварыша-вайскоўца пас ладь вестку сям’і пра яго гібель за пэўную ўзнагароду: «Таварыш, таварыш, //Напішы пісьмо //Да к жане молодой... //Няхай сіеы валы прадасць, // Ой, да мне грошы шле... //Палавіна табе, // Ой, да палаеіна табе, //Палавіна жане» [3, 163]. Рэкруцкі набор успрымаўся будучымі рэкрутамі як смяротны вырак. Навабранец ішоў здому маладым і здаровым, а вяртаўся, у найлепшым выпадку, старым або калекам ці цяжка хворым чалавекам. Аплакваючы свой лес, жонка рэкрута «правой ручкой рабяцишко обняла, //Яго гуоркимы сълязами облила //- Отъ, цяперъ я ни дъзявица, ни удава, // А цяперъ я салдатушка молода» [7, 41]. 3 гэтых радкоў становіцца зразумела, чаму ў народзе салдатку некалі называлі «ўдавою», адзінокай і безабароннай жанчынай, дрэвам без кораня: «Ой, а шо то за вэрба, // Шо бэз короня росла? // Ой, шо то за удава, // Сэм літ бэз мужа жыла? //Породіла два сына...» [8, 198].
Часта лес рэкрутавай жонкі лічыўся горшым, чым лес удавы. Апошняя магла другі раз выйсці замуж, а салдатку чакала адзіноцтва і пакуты. Рэпутацыя салдаткі ў грамадстве была часцей дрэннай. Атрымаўшы нібыта «свабоду» ад мужа, не кожная жанчына магла разумна распараджацца ёю. Часам яна распускалася і пачынала жыццё, не абмежаванае ніякімі маральна-этычнымі прынцыпамі: «Муой мужъ на войне, //Шабля на калуочку, // Ой, хто жъ мяне пацалуя, -// Пашыю саруочку/» [7, 35].
Рэкруцкія і салдацкія песні адлюстроўваюць грамадскія ўяўленні таго часу, што рэкруткі (салдаткі) - жанчыны заганных паводзін, а іх дзеці - нсза конна народжа ныя: «Як я ў армію ішоў, то ты была дзяўчына, //Як я жа ж з арміі прыйшоў, то ты калышаш сына!» [9, 207]; «Воліў бы з каня ўпасці ды й насмерцъ забіцца, // Чым з тобою, дзяўчынанька, цяпер ажаніцца!» [9, 210]. На дрэннай рэпутацыі салдаткі акцэнтуецца ўвага і ў прыпеўках: «Не шкада мне, што забрылі, // Не шкада, што забяруцъ, // Шкада толькі маю жонку // Ой, солдаткой назавуць» [10, 114]. У песнях адлюстраваліся выпадкі, калі жанчына, будучы ў шлюбе з рэкрутам, нараджала дзіця пасля яго адыходу ў войска: «...— На посъля твайго адыезду // Случылася бяда: // Жана твоя молодая //Дъзиця ўрадьзйла» [7, 130-131]; «Жана молодая закон змяніла, эх! //Ад чужого мужа сына радзіла, сына радзіла» [11, 432]. «Солдаткиным ребятам вся деревня отец», «У солдатки сын семибатешный», - так адлюстраваўся ў народных прымаўках лёс рэкруцкіх дзяцей, а сама салдатка, паводле У. Даля, «ни вдова, ни мужняя жена» [12, 193-195]. Невыпадкова, што ў даследаваннях па гісторыі мацярынства і дзяцінства паказваецца асаблівы стан “незаконных” дзяцей, а таксама зневажальныя адносіны да іх маці [13, 17-18]. У зборніку «Жанчына ў беларускай народнай творчасці» так гаворыцца аб жанчыне, якая нарадзіла дзіця без бацькі: «... такую жанчыну зневажалі, і дзіця не мела і імя людскага і нічога. Яго не дапускалі нікуды, хоць ён быў у вялікіх гадах. I хадзілі дзеці гэтыя па вёсках, жабравалі, павадырамі былі ў сляпых» [14, 95].
Адзінота жанчыны, яе цяжкае матэрыяльнае становішча, складаныя адносіны з роднымі і сваякамі і ўвогуле з акружэннем вымушалі салдатку шукаць новага спадарожніка жыцця. Некаторыя жанчыны-салдаткі ўжо праз два - тры гады пасля таго, як заставаліся без гаспадароў, стваралі новыя сем’і і сяліліся далёка ад родных мясцін. У песнях гаворыцца, што мужы-салдаты часта самі давалі дазвол жонкам вырашаць свой лёс: «А табе жана, тры волі даю: //Хочыш жыві, хочыш замуж ідзі, // А хочыш мяне з салдатаў жджы» [2, 63]. Некаторыя жанчыны пачыналі, атрымліваючы падобны дазвол, разгульна-амаральнае жыццё: «Дзъетушкамъ дробнымъ бацъки ня будзиць, //Жонам молодымъ мужья будуцъ, //Дзъетушкамъ дробнымъ бацъки ня будзиць, //Жоны молодыя, пъюцъ, гуляюцъ, //Дзъетушки дробныя слезы уцираюцъ, //Жоны молодыя по застолью, // Дзъетушки дробныя по зауголлью» [15, 667]. На пытанне мужа «як ты без мене жыла?» жонка, бывала, адказвала: «- Ой, жылось мне хорошо, пайдзі паслужыяшчо!» [11, 428].
Песні сведчаць, што, вярнуўшыся з вайны, салдат мог не знайсці сваёй сям’і, жонкі: «Прыйшлі ж тыя, тыя два героі, // Прыйшлі ж яны да сяла, // Пытаюцца у хлапчыны, // Дзе салдацкая жана» [16, 357]; «Жана ж мая молода, //Яна дасюлъ за другім» [3, 131]. Даследчыца прыватнага жыцця рускай жанчыны X - пачатку XIX ст. Н. Пушкарова сведчыць, што «жанчыны шукалі святароў, пераконвалі іх у тым, што муж загінуў на вайне, падкуплялі. Новы шлюб жанчыны рэгістраваўся ў іншым прыходзе, і праз гады ўсе лічылі яго законным. Аднак калі праз шмат гадоў прыходзіў дадому законны муж, другі шлюб жанчыны прызнаваўся незаконным» [17, 241]. Бывала, што грамадская думка не асуджала салдатку, таму што сельская абшчына адхілялася ад неабходнасці аказання дапамогі рэкруцкім сем’ям. Усё тэта выразна ілюструецца
94
ВЕСН1К МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
ў песнях: «Салдатка, салдатка палкавая, // Ці не годзе па еуліцы хадзіці, // Ці не годзе чорную гразь таптаці, // Ці не годзе па міламу тужыці, // Ці не пара на мілага забыці?» [3, 125]. Адносіны мужа-салдата да былой жонкі ў болынасці выпадкаў былі рэзка негатыўнымі. Сацыяльнае акружэнне заставалася абсалютна абыякавым да лёсу няшчаснай жанчыны, а расправы салдатаў з нявернымі жонкамі часта заканчваліся забойствамі: «— Прасци, сынъ жану! // - Я, матушка, ўсйм праіцаю, // Жаніе - никогда! // Махнулася шабля // Магучай рукой // Пакацилася галоўка // Жъ жаны маладой, // Астаўся мальчышка // Навіек сиротой» [7, 130-131]; «Зляцела галоўка нявернай жаны, эх/» [11, 433].
Нават калі муж прабачаў сваёй жонцы яе «грэх», то, як лічыла грамада, ён павінен быў усё роўна яе біць і зневажаць. У песнях зафіксаваны прыклады і такіх «падвоеных стандартаў», калі муж не жадаў караць жонку: «— Як мая ты міла, то йдзі дадому - // Даволі тут стаяці ў полі пустому» [9, 206]. У такім выпадку ён сам станавіўся прадметам насмешак і зневажанняў і быў вымушаны публічна здзекавацца з жонкі для таго, каб «засведчыць» перад грамадствам сваю незадаволенасць і выказаць гнеў. Усё далейшае сямейнае жыццё салдаткі павінна было напамінаць ёй аб граху. Такой жанчыне забаранялася прыгожа апранацца, наведваць сялянскія гулянні, вяселлі і інш.
Характэрны для салдацкай песнятворчасці сюжэт, калі жонка не чакае мужа з вайны і той холадна і жорстка ставіцца да яе. Нават перад смерцю, пасылаючы свайго каня паведаміць аб смерці родным, ён выказваецца так: «Пахваліся жане-шэльме. // Яна ж мяне выпраўляла, // Так жалосна праклінала: // “Цераз людзі пулю ў грудзі, // Цераз мечы пулю ў плечы!» [3, 173]. Нсгатыўныя адносіны да «няўдалай», «благой» жонкі бачым ў рэкруцкіх і салдацкіх песнях: «Жонка мая няўдалая - // Трэба век гараваць» [2, 71]; «Як не з любой жаной жыць - //Лепей ісці ў войска служыцъ. //Аякз войска вярнуся, //Дыкз другой ажанюся» [3, 227].
На думку амерыканскай даследчыцы Б. Фарнсварс, інфармацыя аб жонках салдатаў захавалася ў асноўным у рэкруцкіх плачах [18, 58]. Але і ў сацыяльна-бытавых песнях выразна адлюстравалася залежнае жыццё салдаткі ў сям’і мужа: «Як ты мяне кінуў // Людзям на пацеху» [3, 124]. 3 песень бачна, што становішча жанчыны ў сям’і мужа безабароннае і безнадзейнае. Пры даследаванні складанасці лёсу замужніцы Л. Салавей пазначае, што нявестка жаліцца, як «свякроўка называе яе “лянівай-драмлівай”, “з куста высячонай, з лесу прывязёнай”, а паслугі нявесткі не прымае - “вячэры не ела, воды не піла, на пасланую пасцелю не лягла”» [19, 199]. Існуе фальклорны факт, як свякроў і браты мужа выганяюць салдатку з дзецьмі і вымушаюць шукаць прытулак у суседзяў: «Біла нявестку як дзет, дак ноч, // Гнала нявестку з двора далоў» [20, 46]. Распаўсюджаны сюжэт, як свякроў выганяе нявестку рана ў поле працаваць, і там бяздольніца ператвараецца ў дрэва (у «арабінушку», «тапаліну»), Калі ж вяртаецца сын, маці хлусіць яму: «- А твоя мілая пайшла да радзіны, // А мне пакінула малую дзяціну» [9, 206]. Падманам маці прымушае сына высечы самотнае дрэва: «Возьми, сынку, тапарынку // Да зруби зъ яе вяршынку» [7, 127]; «Паедзем зрубаем тую тапаліну» [9, 206]. Хлусня і падман свекрыві часам выкрываліся, што таксама адлюстравана ў некаторых песнях: «Ды ўжо Кацярына сваю волю поняла: // Коні твое вараныя пазаезджывала, пазаезджывала. // Як вярнуўся сын Даніла ды да дому свайго, // ...Стаў ён маці вымаўляці аб няпраўданьцы той, // аб няпраўданьцы той» [21, 226-227]. Негатыўныя адносіны свекрыві да нявесткі выяўляюцца і тады, калі сын з пахода прыязджае і «вязе сабе чужаземачку за жоначку». Маці так не жадае прыняць у сям’ю маладую жанчыну і не згодная з выбарам сына, што вырашае загубіць дзяўчыну: «Выйшла маці яго прыняці, // Не так прыняці, як атраўляці. // Вынесла сынку красного вінца, //А нявестачцы белой атруты. //А сынок віно под каня выліў, // Белую атруту пополам выпіў» [22, 16-17]. Рэўнасць маці да адзінага сына прыводзіць да трагедыі. Гэты баладны матыў у рэкруцкіх і салдацкіх песнях раскрывае псіхалогію сямейных адносін, акцэнтуе перамогу кахання над смерцю: «На сынку вырос зялёны явар, //А на нявестачцы белая бяроза. // Явар з бярозаю нахіліліся, // Цераз цэркаўку сашчапіліся. // От усе ж людзі падзівіліся, // Што на тым свеце палюбіліся...» [22, 16-17]. У варыянце, які запісаў Р. Шырма, сын і нявестка адлюстраваны ў вобразах каліны і асіны: «Пасадзілі сыну // Чырвону каліну, //А чужой нявестцы //Горкую асіну» [16, 381].
Адносіны некалькіх «гаспадынь» пад адной страхой не заўсёды былі бясхмарнымі. Як адзначае Н. Пушкарова, у штодзённых сварках было нямала «зайздрасці, бранлівасці і варожасці, ад чаго распадаліся лспшыя сямействы і былі выпадкі спусташальных падзелаў (агульнай маёмасці). Сапраўднымі ж прычынамі сямейных падзелаў маглі быць не толькі эмацыйна-псіхалагічныя фактары, але і прычыны сацыяльныя (імкненне пазбегнуць рэкрутчыны:
Ф1ЛАЛАГ1ЧНЫЯ НАВУК1
95
жонку з дзецьмі без кармільца не пакідалі, а з непадзеленай сям’і маглі “забрыць” у салдаты некалькіх мужчын, нягледзячы на іх дружнасць)» [17, 37].
Да месца службы мужа-рэкрута ехалі толькі тыя жанчыны, якія вырашалі расстацца са звыклым укладам жыцця, з роднымі мясцінамі і сваякамі: «— Ня тужи, ня плачь жана молодя //Я свои дзътки по полкахъ разошлю, // Цябе, молодзенъкую, съ собой возьму» [15, 665]. Але, як правіла, прыязджала да мужа бяздзетная салдатка, бо дзеці звычайна абмяжоўвалі яе мабільнасць, і патрабавала пошуку сродкаў для жыцця ў месцы сталага пражывання. Праўда, не заўсёды муж-салдат хацеў, каб жонка прыязджала да яго. Справа ў тым, шло жанчыны часта знаходзіліся пры войску як аб’екты задавальнення фізічных (сексуальных) запатрабаванняў і забаўленняў: «— Ой, пойдзеш тыў военную службу, //Возьмет ты мяне з сабою... //Назовет радною сястрою. //—Аў тым палку афіцэраў много, // Усе знаюць мяне, молодого. // Ой, што ў мяне родной сястры няма, // Толът ёсцъ жана маладая. // ... Ой, ды тая глупы розум мае, // Што мужа братом называв» [3, 119-120].
Розніца ва ўзросце салдата і яго жонкі часта была значнай, што пацвярджае падрабязнае вывучэнне складу сем’яў салдатаў у XVIII ст. Так, «29% салдацкіх сем’яў мелі розніцу ва ўзросце мужа і жонкі ад 15 да 25 гадоў, яшчэ 14% - ад 10 да 15 г. - амаль 40% мужоў былі старэйшымі за сваіх жонак на 5-10 гадоў, і толькі 4% былі аднагодкамі» [23, 164]. У песнях муж-рэкрут (салдат) заўсёды звяртаецца да жонкі і расказвае пра яе як пра «маладзенькаю», «маладую»: «Ой, да няхай жа плачуцъ ноты жоны маладыя»; «Не плач, не плач, удовачка, //Не гаруй ты, маладая» [2, 77]; «Растужылася, расплакалася // Сувячора малодачка малада» [2, 82]; «Ох, жыві, жыві, маладая удава»; «Выйшла малада салдатка за вороты... » [2, 85].
Болын распаўсюджаным з’яўляецца матыў пра перадсмяротны запавет і развітальны паклон сына бацькам, а жонцы - наказ «выйсці за другога замуж»: «Хай мяне не дажыдае, //Хай замуж ідзе. // Хай ідзе за такого, // Каб не баялася нікога - // Hi сотніка, ні бортніка, //Hi панскага прыказчыка. //Каб на паншчыну не хадзіла, //Каб панам дзела не рабіла» [3, 165]. Элегічная нота, на якой завяршаецца песня, нібы падводзіць рысу пад лёсам салдата - былога земляроба, для якога, як аказалася, жыццё было суцэльнай пакутай. Сюжэт песень гэтага цыкла мае цікавае завяршэнне: салдат, паміраючы, перасылае праз таварышаў (або на вараным кані) сваю акрываўленную кашулю жонцы з загадкавым наказам, «каб без воды была вымыта, каб без ветру была высушана, каб без качалачкі выкачана...». Жонка разгадвае яго невясёлую загадку і дае на яе адказ, які ў незвычайных паэтычных вобразах раскрывае ўсю невымерную глыбіню яе чалавечага гора: «Я слёзкамі бела вымыла, цяжка ўздыхаючы, высушыла, рукі ламаючы, выкачала» [24, 115].
Вывады
Такім чынам, акрэслім некаторыя асноўныя пазіцыі, якія з’яўляюцца важнымі для раскрыцця мастацкага вобраза рэкруткі (салдаткі) у беларускіх рэкруцкіх і салдацкіх песень.
У святле паэтычных уяўленняў акрэсліваецца жыццё беларускай рэкруткі (салдаткі), яе сацыяльны статус і адносіны грамадства да салдацкіх дзяцей. Акцэнтавана ўвага на суровай рэчаіснаці мінулага для жанчыны-салдаткі таго часу, што прыводзіла да асабістай трагедыі, беднасці (галечы) і бяспраўя, пазбаўлення сямейнага шчасця і традыцыйнага ладу жыцця. Па сваім эмацыянальным гучанні песні гэтай тэматыкі - крык душы жанчыны, з адчаем, скаргай і жальбай. Матыў пакуты салдаткі яскрава падаецца ў сюжэце перасылання смяротна параненым салдатам сваёй крывавай кашулі з пэўным наказам. Вобраз рэкруткі (салдаткі) асацыіруецца з вобразам удавы і паказваецца як дрэва без караня. Схіленае, зламанае, сухое дрэва сімвалізуе туту, моцныя перажыванні жанчыны. Псіхалогія сямейных адносін фіксуецца ў сюжэтах негатыўнага, трагічнага характару: 1) сюжэт расправы, забойства мужам-салдатам нявернай (былой) жонкі; 2) паклёп свекрыві (яе злачынствы) на нявестку; 3) трагічная рэўнасць свекрыві - перамога кахання над смерцю. Разглядаецца змястоўнае значэнне эпітэта «маладая» жонка. Аналіз рэкруцкіх і салдацкіх песень дапамагае асэнсаваць бытавы ўклад і сямейнае жыццё беларускай рэкруткі. Сацыяльныя праблемы грамадства рэалістычна фіксуюцца ў рэкруцкіх і салдацкіх песнях лірычнага характару (адлюстраванне матэрыяльных праблем рэкрутак (салдатак), іх разгульна-амаральныя паводзіны і немагчымасць разлічваць на дзяржаўную падтрымку). Жанчыну мінулага рэкруцкія і салдацкія песні паказваюць у сямейным, сацыяльным, эканамічным плане, выяўляюць яе пакуты і галоднае жыццё былога традыцыйнага побыту.
96
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЯКІНА
Літаратура
1. Традыцыйная мастацкая культура беларусаў / аўт. ідэі, агул, рэдаг. Т. Б. Варфаламеева // Брэсцкае Палессе / В. I. Басько [і інш.]. - Мінск : Выш. шк., - 2008. - Т. 4. - 559 с.
2. Лірычныя песні / уклад, і рэд. Н. С. Гілевіч. - Мінск : Выд-ва БДУ - 1976. - 464 с.
3. Сацыяльна-бытавыя песні / уклад., сістэматызацыя тэкстаў, уступ, арт. і камент. I. К. Цішчанкі [і інш.]; уклад, муз. часткі Г. В. Таўлай; рэд. А. С. Фядосік. - Мінск : Навука і тэхніка, 1987. - 488 с. -(Беларуская народная творчасць).
4. Карский, Е. Ф. Белорусы : в 3 т. / Е. Ф. Карский. - Минск : БелЭн, 2007. - Т. 3, ч. 1 : Очерки словесности белорусского племени. - 584 с.
5. Щербинин, П. П. Жизнь русской солдатки в XVHI-XIX веках / П. П. Щербинин // Вопросы истории. - 2005. - № 1. - С. 79-92.
6. Причитанья Северного края, собранные Е. В. Барсовым : в 2 т. / Рос. акад. наук; изд. подгот. Б. Е. Чистова, К. В. Чистов. - СПб. : Наука. С.-Петерб. изд. Фирма РАН, 1997. - Т. 2 : Рекрутские и солдатские причитанья. Свадебные причитанья. - 654, [1] с. - (Литературные памятники).
7. Малевич, С. Белорусские народные песни: Минская губерния, Слуцкий уезд / С. Малевич. -СПб. : Тип. Ими. акад. наук, 1907. - 195 с.
8. Швед, I. А. Дэндралагічны код беларускага традыцыйнага фальклору : дыс. ... д-ра філал. навук : 10.02.01 /1. А. Швед. - Мінск, 2007. - 266 л.
9. Песні Беласточчыны / уклад. М. Еайдук ; Акад. навук Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. - Мінск : Беларус. навука, 1997. - 367 с.
10. Частушки/ сост, вступ. ст., подгот. текстов икоммент. Ф. М. Селиванова. -М. : Сов. Россия. -656 с.
11. Беларускі фальклор у сучасных запісах. Традыцыйныя жанры. Мінская вобласць / уклад.:
B. Д. Ліцвінка, Е Р. Кутырова. -Мінск : Універсітэцкае, 1995. -477 с.
12. Даль, В. И. Пословицы русского народа : сб. фольклора / В. И. Даль. - М. : Изд. дом «ННН», 1984.-615 с.
13. Федоров, В. А. Мать и дитя в русской деревне (конец XIX - начало XX в.) / В. А. Федоров // Вести. Моек, ун-та. Сер. 8, История. - 1994. - № 4. - С. 17-25.
14. Жанчына ў беларускай народнай творчасці / Акад. навук БССР, Ін-т гісторьгі, Секцыя этнаграфіі і фальклору. - Мінск : Выд-ва АН БССР, 1940. - 520 с.
15. Шейн, П. В. (1826-1900) Белорусские народные песни / П. В. Шейн. - СПб. : Тип. Майкова, 1874.-566 с.
16. Беларускія народныя песні : у 4 т. / запіс Р. Шырмы ; рэдкал.: Н. Елебка [і інш.]. - Мінск : Дзярж. выд-ва БССР, 1960. - Т. 2 : Жаночая доля, недабраная пара, хрэсьбінныя і сіроцкія; Казацкія, рэкруцкія і салдацкія; Батрацкія і прымацкія, песні няволі і змагання. - 429 с.
17. Пушкарева, Н. Л. Частная жизнь русской женщины: невеста, жена, любовница (X - начало XIX в.) / Н. Л. Пушкарева ; Рос. акад. наук, Ин-т этнологии и антропологии. - М. : Науч.-изд. центр «Ладомир», 1997. - 381 с.
18. Farnsworth, В. The Soldatka: Folklore and Court Record / B. Farnsworth// Slavic Review- Spring 1990. - Vol. 49 namber 1. - Sr. 58-73.
19. Салавей, Л. M. Жонка, малжонка (сужонка), міла / Л. М. Салавей // Роднае слова. - 1998. - № 2. -
C. 190-201.
20. Балады : у 2 кн. / уклад. Л. М. Салавей, Т. А. Дубкова. - Мінск : Навука і тэхніка, 1977. -Кн. 1 / рэд. К. П. Кабашнікаў [і інш.]. - 784 с.
21. Беларускія народныя песні (для хору) : у 4 т. / сабр. і ўпарадк. Р. Шырма. - Мінск : Беларусь, 1971-1973.-Т. 1.- 1971.-328 с.
22. 3 вечнага. Зборнік фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў Случчыны / збір. Р. В. Родчанка ; Рэсп. навук.-метад. цэнтр нар. творчасці і культур.-асвет. работы. - Мінск, 1984. - 54 с.
23. Миронов, Б. Н. Социальная история России периода империи (XVIII - начало XX вв.) : в 2 т. / Б. Н. Миронов. - СПб., 1999. - Т. 2. - 566 с.
24. Еілевіч, Н. С. Наша родная песня : навук.-папул. нарыс / Н. С. Еілевіч. - Мінск : Нар. асвета, 1968.-214 с.
Summary
The social status and many problems of private life of a woman-rekrutka (soldatka) in the conditions of severe reality of the past are revealed in Belarusian recruit’s and soldier’s songs. The artistic image of a rekrutka (soldatka) is considered in the light of oppositions of natural and cultural, individual and public, emotional and intellectual essence. There is a tragic element in the image of a woman (a widow and a victim). Philological and historical aspects are synthesized; possibilities of folklore and historical restoration and reflection of reality in recruit’s and soldier’s song creativity taking into account its ethnographic context are analyzed.
Паступіў у рэдакцыю 25.06.13
