Научная статья на тему 'МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ДАВРЛАРИНИНГ ЕВРОПА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ЎРНИ ВА РОЛИ'

МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ДАВРЛАРИНИНГ ЕВРОПА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ЎРНИ ВА РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
27
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
цивилизация / цивилизация ва маданиятнинг яратилиши / ривожланиш / халқлар / давлатлар / сиёсат ва дин / санъатнинг барча турлари / барча фанлар / сарой / ҳовли / шунингдек / шаҳар образи / шаҳар маданиятини / ижтимоиймаданий / сиёсий / иқтисодий ва архитектура маданияти. / civilization / the creation of civilization and culture / development / nations / states / politics and religion / all kinds of arts / all sciences / palace / courtyard / as well as the image of the city / urban culture / socio-cultural / political / economic and architectural culture.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Q. Sayidov

Мазкур мақолада, Европа маданияти ва цивилизациясини ижтимоийфалсафий нуқтаи назардан тадқиқ этилиб, ундаги ўзига хосликларни очиб берилади, Европа маданияти ва цивилизацияси дунёга тарқалиши ҳамда Халқлар, давлатлар, сиёсат ва дин, санъатнинг барча турлари, барча фанлар ва билимлар инсон мавжудлигининг қадимий феномени бўлган шаҳарлар мавжуд бўлганлиги тадқиқ этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE AND ROLE OF THE ENLIGHTENMENT PERIODS IN EUROPEAN SOCIO-CULTURAL DEVELOPMENT

This article discusses European culture and civilization from a sociophilosophical point of view, reveals its features, the spread of European culture and civilization in the world, cities in which peoples, states, politics and religion live, all types of art, all sciences and knowledge are ancient phenomenon of human existence. Existence is investigated

Текст научной работы на тему «МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ДАВРЛАРИНИНГ ЕВРОПА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ЎРНИ ВА РОЛИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МАЪРИФАТПАРВАРЛИК ДАВРЛАРИНИНГ ЕВРОПА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ

ТАРАККИЁТИДАГИ УРНИ ВА РОЛИ Сайидов Кахрамон Бектурдиевич

Урганч Давлат Университети мустакил тадкикотчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7073527

Аннотация. Мазкур мацолада, Европа маданияти ва цивилизациясини ижтимоий-фалсафий нуцтаи назардан тадциц этилиб, ундаги узига хосликларни очиб берилади, Европа маданияти ва цивилизацияси дунёга тарцалиши %амда Халцлар, давлатлар, сиёсат ва дин, санъатнинг барча турлари, барча фанлар ва билимлар инсон мавжудлигининг цадимий феномени булган ша^арлар мавжуд булганлиги тадциц этилади.

Калит сузлар: цивилизация, цивилизация ва маданиятнинг яратилиши, ривожланиш, халцлар, давлатлар, сиёсат ва дин, санъатнинг барча турлари, барча фанлар, сарой, %овли, шунингдек, шауар образи, ша^ар маданиятини, ижтимоий-маданий,сиёсий, ицтисодий ва архитектура маданияти.

МЕСТО И РОЛЬ ЭПОХ ПРОСВЕЩЕНИЯ В СОЦИОКУЛЬТУРНОМ РАЗВИТИИ

ЕВРОПЫ

Аннотация. В данной статье рассматривается европейская культура и цивилизация с социально-философской точки зрения, раскрываются ее особенности, распространение европейской культуры и цивилизации в мире, города, в которых живут народы, государства, политика и религия, все виды искусства, все науки и знания являются древним явлением человеческого бытия.экзистенция исследуется.

Ключевые слова: цивилизация, создание цивилизации и культуры, развитие, нации, государства, политика и религия, все виды искусства, все науки, дворец, двор, а также образ города, городская культура, социокультурная, политическая, экономическая и архитектурной культуры.

THE PLACE AND ROLE OF THE ENLIGHTENMENT PERIODS IN EUROPEAN

SOCIO-CULTURAL DEVELOPMENT

Abstract. This article discusses European culture and civilization from a socio-philosophical point of view, reveals its features, the spread of European culture and civilization in the world, cities in which peoples, states, politics and religion live, all types of art, all sciences and knowledge are ancient phenomenon of human existence. Existence is investigated

Keywords: civilization, the creation of civilization and culture, development, nations, states, politics and religion, all kinds of arts, all sciences, palace, courtyard, as well as the image of the city, urban culture, socio-cultural, political, economic and architectural culture.

КИРИШ

Европа цивилизацияси тугрисида гапирганда, аввало О.Шпенглерни тилга олишади. Айнан О.Шпенглер Европа маданияти ва цивилизациясини ижтимоий-фалсафий нуктаи назардан тадкик этиб, ундаги узига хосликларни очиб берган. Унинг фикрига кура, Европа маданияти ва цивилизацияси дунёга таркалган. Агар миср маданияти ва цивилизацияси узи билан узи банд булса, ташки алокаларни ва таъсирларни деярли рад этса, Гарбий Европа маданияти аксинча, "ташки контактлар кидиради". Шу нуктаи назардан файласуф Европа маданиятини "юксак", "улуг" каби эпитетлар билан атайди. Унинг фикрича, бундай буюк маданиятни факат шахдр яратади. "Юкори" иккимингинчи

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

йил одами, -деб ёзади файласуф, у шахарлар курувчи хайвондир. Бу "жахон тарихи"даги кишилик тарихидан тубдан фарк килувчи вокеликдир.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Жахон тарихи шахар одами тарихидир. Халклар, давлатлар, сиёсат ва дин, санъатнинг барча турлари, барча фанлар ва билимлар инсон мавжудлигининг кадимий феномени булган шахардандир". Файласуф шахдрлар бутун цивилизациянинг маркази булиб келганини, цивилизация ва маданиятнинг яратилиши, ривожланиши шахарлар билан богликлигини таъкидлайди. Файласуф илмий истеъмолга "шахар рухи" деган тушунчани киритади ва унинг мохиятини кишлок ва бошка агломерациялардан фаркланишини уктиради. Шу муносабат билан у ёзади: "Уз тарихига эга кишлок ховлиларидан кандайдир бутун нарса хосил булади. Ушбу бутун нарса яшайди,нафас олади, усади, уз шакли, тарихи ва ички куринишига эга булади. Ушбу вактдан бошлаб нафакат айрим уй, сарой, ховли, шунингдек, шахар образи, худди яхлитлик каби, шахар маданиятини изохлаб келувчи тили шаклига ва стили тарихига эга булади. Табиийки, шахар ва кишлок сархадлари билан эмас, балки рухи билан бир биридан фарк киладиган булади. Шахар кишиси билан кишлок кишиси турли мавжудотлардир. Бошда улар ушбу фаркни сезадилар, кейин бу фарк улардан устун келади ва, охир натижада, улар бир бирини тушунмайдилар".

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

^иска килиб айтганда, О.Шпенглер фикрига кура, инсоният эъзозлайдиган маданий артефактлар, бойликлар шахарда яратилган. Лекин О. Шпенглер замонавий шахар тавсифини табиатга, кишлокка карши куяди. "Агар, деб ёзади у, провинциал шахар махаллий табиатни такрорлашга интилса, кейинрок пайдо булган шахарлар унга каршилик курсатади. Уларнинг чизгилари табиат чизгиларига зиддир. Улар табиатни рад этади. Улар кандайдир бошка нарса ва табиатдан юкори булишни истайди. Тик томлар, барокко стилидаги куполлар, шпиллар ва деворлардаги тигли буртмаларнинг табиатга хеч кандай алокаси йук. Кейин бахайбат дунёвий шахар, ёнида ундан бошка шахар булиши мумкин эмас, ландшафт образини махв этувчи йирик шахар пайдо булади".

Шу тарика О.Шпенглер, мамлакатнинг бутун ижтимоий -маданий, сиёсий, иктисодий ва архитектура маданияти шахар билан боглик, деган хулосага келади. "Шахаррух. Катта шахар бу эркин рух. Шахар нафакат рух, упул хамдир". Бу билан файласуф бутун хокимият, бошкариш, завку кувонч ва молиявий хаётга оид муаммолар хам шахар кулида демокчи булади. Аммо файласуфнинг фикрларини шахарнинг ролини таъкидалашдангина иборат эмас,ушбу шахар маданиятининг цивилизацияга усиб чикишида куради. Минг афсуски, шу билан, яъни цивилизацияга утиш билан шахар маданиятининг яратувчанлик функцияси тугайди, унинг куйнида тугилган маданият, дин, ахлок ва артефактлар бошка боскичга, цивилизация боскичига утади.

Йирик шахарларнинг юзага келиши цивилизацияда уз якунини топади. Уни О.Шпенглер, дастлабки бозор муносабатлари оркали вужудга келган шахар маданияти "уз жони ва рухини ушбу бекиёс ривожланиш ва унинг тожи булган цивилизация рухига курбон этади", деб хисоблайди. Бу уринда файласуфнинг инсоният тараккиёти боскичи цивилизацияга утиш билан уз якунини топади, бундан кейин хаёт,ривожланиш ва кишиларнингузига, ижтимоий борликка, келажакка муносабати мутлак бошка мезонлар билан улчанади, мутлак бошка нарсаларда, бойликларда акс этади, деган хулосасига дуч

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

келамиз." Агар илгариги давр шахарнинг шаклланиши билан боглик булса, кейингиси эса шахар билан кишлок уртасидани кураш, цивилизация эса шахарнинг муваффакиятини англатади, шу тарика у узини яратган негиздан ажралиб чикади ва узини узи махв этади". Цивилизация шахар маданияти асосида юзага келган нарсалар рад этади, унинг тили "тош ва рух" тилидир. Мазкур тилда такдир эмас, факат сабаб изи бор, унда жонли хаётнинг мавжлари йук. Шунинг учун шахар маданияти шаклланган жойини ифода этади, негизи билан чукур богланган, цивилизация эса хар кандай жойга мослашиб, барча жойда узини уз уйидагидек сезади. МУ^ОКАМА

Маданият баркарор нарса, бойлик, цивилизация эса доим янгиланиш, бекарор, узини узи ривожлантириб туриш хусусиятига эга, баркарорлик унга консерватизм, колоклик ифодаси булиб туюлади. Цивилизация маданият ривожланишининг якуний боскичидир. Бу жараён антик даврнинг IV юз йиллигида, Гарбда эса XIX асрда руй берди.

Цивилизация бир хилликни яъни унификацияни, тез ва осон таркалишни англатади. Барча жойда, Х,инд дарёси буйларидан Орол денгизигача гарб колонналарини, бир хилликни, яъни Берлин, Лондон ёки Нью Йоркни, уларнинг стилини, яшаш тарзи ва символларини куриш мумкин. Файласуфнинг цивилизацияни организм, яъни тугилиш, шаклланиш, ривожланиш, кариш ва улиш тарзида тадкик этиши хакида илмий, ижтимоий-фалсафий адабиётларда куп ва гохо карама-карши фикрлар билдирилган. Гарбий Европа давлатлари маданиятини мутахассислар турли даврларга булиб карашса-да, уларнинг барчаси икки боскични антик давр ва Уйгониш даврини алохида кайд этишади. Академик А.Ф.Лосевнинг курсатишича, бутун Европа маданияти ва санъати ^адимги Юнонистон ва ^адимги Римга уз нигохини тикиб,улардан илхомланиб, ижтимоий хаётини кайтадан тиклаб, ижодкорлар рухини уйготиб ривожланган. Бирорта халк, миллий санъат, фалсафа ва тафаккур уларнинг таъсиридан чеккада колмаган, бу хакикий Ренессанс эдики, ушбу маданий ривожланиш кейинги тараккиётни белгилаб берган. Ушбу Ренессанс бошида Италия турган, албатта.

Машхур ижодкорлар Браманте, Леонардо да Винчи, Микеланжело, Фра Бартолемео ва Рафаэль нафакат диний, фалсафий йуналишда, шунингдек, архитектура, скульптура, монументал санъатда хам мутлак янги йуналишлар яратдилар. Шахарлар алохида куриниш касб этди, уларни ибодатхоналар, черковлар билан безатиш мухим фазилатга айланди. Ушбу диний-эътикодий ахамиятга эга иншоотлар узининг мохобати ва куриниши билан чекка жойлардаги ахолини узига жалб этди. "Монастирлик санъати шахар ратуши (маркази) ролини хам бажарди ва ушбу санъатга мохир архитекторлар, рангтасвирчилар, хайкалторош ва уларнинг хомийларини жалб этди". Д.А.Браманте (1444-1515) нинг Темпьетто, доира шаклидаги унча катта булмаган Сан Пьетроин Монторни ёнидаги ибодатхона, Санта Мария делла Паче ёнидаги монастир, Санта Мария дель Пополо ибодатхонаси, Сан Бианджио Идораси саройи, Римдаги авлиё Петр ибодатхонаси кабиларни яратиб, уларни мармар устунлар, барельфлар, орнаментлар ва хайкаллар билан безатди. Ушбу иншоотларни курган киши узини кандайдир муъжиза, эстетик етуклик намуналарини ва илохий даъватларни фрескалар ва колонналарда курарди. Саройларнинг ташки куриниши одатий бинолардан кескин фарк килган, улар яшаш учун эмас, балки Римнинг шон -шухратини тараннум этишни назарда тутарди. Пулдор герцоглар ва князлар шундай бетакрор иншоотлар, кучалар, идоралар ва

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

монастирлар куришни узининг бурчи деб билган, улар мохир ижодкорларни узига жалб этишда бир биридан узишга интилган.

Уйгониш даврининг яна бир, балки энг етакчиси, Леонардо да Винчи (1452-1519) ижоди ва фаолиятида уша даврдаги барча санъат ва илм-фан турлари уз мужассамини топди. Ундан колган 5 мингдан ортик кулёзмалар, чизма ва наброскалар, эскиз ва хомаки ёзувлар, саройлар ва ибодатхоналарни безаган рангтасвирлар, хайкаллар шунчалик мафтункор эдики, Италиялик хар бир герцог, князь уни узига хизмат килдиришни шараф деб билган. Микеланжело (1475 - 1564), К.Вёрман таърифига кура, "качонлардадир ер юзида яшаган энг кудратли ижодкор шахс"дир. "Унгача хам, ундан кейин хам замондошларга ва авлодларга хеч бир ижодкор Микеланжодек кучли таъсир этганэмас. Ижодкорнинг "Вакх", "Таъзиядаги Мария", Давид", Юлий 11 ва Ж. хамда Л. Медичининг кабртошлари, "Х,олдан толган кул" каби куплаб хайкаллари Италиядаги иншоотларни, айникса саройларни безаган. Бу асарлар шунчаки безаклар эмас эди, улар Римнинг канчалик бойликка, шарафга эга эканини хам курсатиши лозим эди. Тугри, бу асарларни омма учун яратилган дейиш кийин, улардаги фалсафий-эстетик мохиятни тор доирадаги кишилар тушуниши ва кадрлаши мумкин эди. О.Шпенглер антик даврдаги асарларда оммага, хар бир кишига тушунарли рух бор эди, Уйгониш даврида ва ундан кейинги яратилган асарлар тор кишиларга мулжалланган, аста-секин бу анъана цивилизацияга утган, деб хисоблаганида хак эди. ХУЛОСА

Хуллас, шахарлар ролини ошиши уларда йигилган моддий ва маънавий бойликлар, янгиликка ва зеб-зийнатга, хашамга интилиш билан хам боглик эди, албатта. Л.Брагина ёзишича, италиялик буюк ижодкорлар "ренессанс идеали булган шахарни яратиш билан кизикканлар". Рим, Болонье, Сиена, Уфицци ва Флоренция каби шахарлар савдо-сотик марказлари, йирик ибодатхоналар, кутубхона,музей ва сарой ахлига мулжалланган уйлар, бинолар, боглар, сайргохлар, театр ва оммавий томошагохлар билан ахолининг кизикишини, хайратини узига жалб этган. Тарихий адабиётларнинг гувохлик беришича, Италиянинг замонавий маданияти, ахолисининг турмуш тарзи, диний кадриятлари ва оламни англаши ана шу даврда гуллаб яшнаган Рим, Неапол, Милан, Флоренция, Венеция, Римини, Равелло каби метрополлар ана шу Уйгониш даврида шаклланган анъаналарини давом эттириб келади. Римнинг "жахон пойтахти" сифатида тилга олиниши, айникса католицизм маркази сифатида Ватиканнинг дунё хаётига таъсири уни йирик мегаполисга айлантирган. Бугун Италияда 436 та шахар мавжуд. Улардан Флоренция, Пиза, Лукка, Сиена, Анкона, Салерно, Амальфи, Бари, Неаполь ва Тирани шахар давлатлар хисобланган. Апеннин ярим оролида жойлашган бу шахар давлатларда IХ-ХV асрларгача мустакил ва йирик савдо-сотик марказлари, ахолининг турли эхтиёжларига хизмат килувчи маданият ва санъат, хизматлар инфратузилмаси шаклланган эди. Кейинчалик улар Сицилий кироллигига бирлашган. Ареццо, Брешиа, Кремона, Генуя, Лоди, Милан, Перуджа, Туринэса коммуналар тарзида мавжуд эди. Бирок Италия худудларидаги тараккиёт ва чет элликлар хужумларига муносабат турилича эди. Масалан, Флоренция ва Венеция жугрофий жойлашиши, узини химоя килишга тайёрлиги нуктаи назаридан купрок мустакил ривожланган. Шу сабабли Европанинг таъсири Италияга жуда хам сезилмаган. XIII асрга келиб, Европа таъсирида, ахоли сони уса бошлайди, шахарлар маданиятида жонланиш ва ахоли сонининг усиши кузатилади. Венеция, Флоренция ва

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Милан ахолиси 100 мингдан ошган шахарларга айланади. Генуя, Болонья ва Веронада камида 50 мингдан зиёд ахоли булган. Италия урбанизация нуктаи назардан уша пайтдаги энг юкори давлат (20 фоиз) эди. Уша пайтдаги Флоренция ва Венеция каби шахарлар "жахон молиявий хаётида, банк ишлари ва амалиётининг асосий инструментларини, ижтимоий ва иктисодий ташкилотларнинг самарали шаклларни яратиб, инновацион рол уйнаган".

Ахолининг жон бошига даромади XI асрдан XV асргача деярли уч баробарига ошган. Бу Ренессанс пайтида Италиянинг Еарбий Европа иктисодий маркази булганидан далолат беради. Ренессанс даврида Италия дунёдаги энг китобхон, бадиий адабиёти ривожланган давлатга айланган. Эркакларнинг учдан бири, аёлларнинг сезиларли кисми китоб укишни билган. Шахар давлат ва коммуналар узининг сиёсий мустакиллиги, урбанизацияси ва маданияти билан Европа (Франция ва Буюк Британия)дан фарк килган. XVI асрга келиб Жанубий Американинг кашф килиниши, Африка ва Х,индистонга сув йулларининг очилиши Нидерландия, Португалия ва бошка Европа давлатларининг ривожланишини тезлаштириб юборди. Натижада Италия маданияти ва урбанизацияси Уйгониш гояси таъсирида, бутун Европага таркалдики, унда шахарлар, савдо-сотик, хунармандчилик, ахоли сонининг ошиб бориши ва шахарларга кучиши, фаровон ва бадавлат яшашга интилиш оммавий, минтакавий хусусият касб этди.

Европа минтакаси уз фаолиятини маданий бойликларни кулга киритиш, молиявий алокалар оркали хизматлар турларини кенгайтириш, маърифатни, ихтирони ва кашфиётларни эъзозлаш, янги-янги ерларни узлаштиришга киришди. Шахсий ишчанлик, беором изланиш, тинмай такомиллик кидириш, ижтимоий-маданий тараккиётда уз изини колдириш истаги европаликларнинг хаёт тарзига айланди. Улар XVI асрдан бошлаб сайёхлик катта бойлик келтиришини, шу сабабли янги ерларни очиш оркали шараф-шон топиш имкони эканини билдилар. Илм-фанга, билимга, ихтиролар килишга булган мехр, иштиёк Маърифатпарварлик даврини бошлаб берди. Шу тарзда Маърифатпарварлик Италия Уйгониш (Ренессанс) даври анъаналарига таяниб, Европа маданияти ва цивилизациясини янги боскичга кутарди. Х,атто Еропа цивилизациясига танкидий пессимистик карашга мойил О.Шпенглер хам Уйгониш ва Маърифатпарварлик даврларининг Европа ижтимоий-маданий тараккиётидаги урнини тан олади, айнан ушбу икки йирик тарихий боскичнинг дунёга кенг таркалган цивилизация яратилишида асос булганини таъкидлайди.

REFERENCES

1. Шпенглер О. Закат Европы: Очерки морфологии мировой истории.Т.2. Всемирно-исторические перспективы. -Минск: ООО "Попурри", 1999. С.49.

2. Уша асар. С.113.

3. Уша асар. С. 114- 115.

4. Уша асар. С. 118-119.

5. Уша асар. 122- 123.

6. Уша асар. С.136.

7. ^аранг: Уша асар. С. 75-76, 136-137.

8. ^аранг: Каган М.С.Философия культуры. Санкт Петербург: "Лань", 1997. С. 34- 48; Ерасов В.Л.История цивилизаций. Москва: Аспект Пресс, 1999.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

9. ^аранг: Лосев А.Ф. Очерки античной эстетики и мифологии. Москва: "Республика", 1997. С.234.

10. Вёрман К. История искусства всехвремен и народов. Искусство XVI - XIX столетий--Москва: АСТ, 2001. С.16.

11. Уша асар. С. 28.

12. ^аранг: Шпенглер О.. Закат Европы.-Новосибиркс: ВО "Наука", 1993. С. 302-303.

13. (Брагина Л. Итальянский гуманизм эпохи возрождения. 2 е изд. --Москва: Юрайт, 2018. С.72.).

14. ^аранг: Андреев М.Л. Культура Возрождения.История мировой культуры. Наследие Запада. -Москва: Наука, 1998. С.312. 410.

15. ^аранг: ru. knowledgr. Com.

16. ^аранг: История Рима. Коллектив авторов.-Москва: Просвещение, 1978. С. 87- 143; Брагина Л. Итальянский гуманизм эпохи Возрождения. 2 е изд. -Москва: Юрайт, 2018. С.72.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.