CC BY
26
УДК 656.13.05
Nosirjonov Sh.I.
Qobulov M.A. asssistenti Farg'ona Politexnika instituti O\bekiston Respublikasi
MAN CLA 16.220 AVTOMOBILINING TORMOZLANISH XUSUSIYATINI NOQULAY OB-HAVO SHAROITLARIDA
HISOBLASH
Anotatsiya Tormozlanish xususiyati tormoz tizimlarining ishi bilan ta'minlanadi. Amalda bo'lgan davlat standartlariga asosan avtomobillar uchta majburiy tormoz tizimlari bilan (ishchi, to'xtatib turish va zaxira) jixozlanadi. Og'irligi 12t.dan ortiq avtomobillar yoki tog'lik rayonlardafoydalanishga mo'l-jallangan avtomobillar esa yordamchi tormoz tizimi bilan ham jixozlanishi lozim.
Kalit so'zlar: avtomobil, tormozlash, qiyalik, tog'liyo'llar.
Nosirjonov Sh.I.
Kobulov M.A. assistant
Fergana Polytechnic Institute Republic of Uzbekistan
ENSURING THE SAFETY OF A CAR THAT HAS CRASHED WHILE DRIVING IN MOUNTAINOUS AREAS
Annotation: The braking feature is provided by the operation of the brakes. According to current state standards, cars are equipped with three mandatory braking systems (working, stopping and spare). Vehicles weighing more than 12 tons or intended for use in mountainous areas must also be equipped with an auxiliary brake system.
Keywords: car, braking, slope, mountain roads.
Mamlakatimiz iqtisodining jadal rivojlanishi avtomobil transportida yuk va yo'lovchi tashish jarayoniga kyeng imkoniyatlar yaratib byerish bilan bir qatorda mamlakatimiz yo'llarida transport oqimining murakablashishi, buning natijasida yo'l-transport hodisalarining soninning ko'payishiga ham sabab bo'lmoqda. Yo'l-transport hodisalarini va haydovchi, yo'lovchi, piyodalarning havfsizligini taminlashda salmoqli o'rin kasb etgan avtomobilning tormoz xususiyatini MAN CLA 16.220 avtomobilining misolida hisob ishlarini olib boriladi.
Tormozlanish vaqtida avtomobilga ta'sir etuvchi kuchlar 2-rasmda ko'rsa-tilgan. Avtomobilning sekinlashishini ta'minlaydigan kuchlar bo'lib, g'ildi-rak va yo'l orasida xosil bo'ladigan tormoz kuchlari PT] va PT2
xisoblanadi. Ular avtomobil harakatiga qarama-qarshi yo'nalgan bo'ladi.
2-rasm. Tormozlanish vaqtida avtomobilga ta'sir etuvchi kuchlar
Tayanch tekisligiga parallel tekislikka proeksiya qilingan kuchlarning summasi inersiya kuchiga teng:
^T • Ma • jc = Pt: + PT2 + Pf: + Pf2 + P + Pw; (4) bu erda: Ma - avtomobil massasi, kg jc - avtomobilning sekinlashishi, m/s2
öT - tormozlanish vaqtida aylanuvchi massalarni hisobga olish koeffitsienti
(¿T=1,03^1,05) P va P - oldingi va orqa g'ildiraklardagi tormoz kuchi, N
Pn =9- Rzi ;
P71 va P/2 - oldingi va orqa g'ildiraklarning g'ildirashga qarshilik
kuchi, N
Pfi = f - Rzi ;
P - balandlikka chiqishga qarshilik kuchi, N
P = Ma - g - i ;
P - havoning qarshilik kuchi, N
Pw = K - F - Va2;
Quyidagicha belgilashlar kiritamiz: Pri + P2 = PT ; Pf : + Pf 2 = Pf ; u holda:
^T - Ma - jc = Pt + Pf + P + Pw ; (5) Berilgan avtomobil uchun jc = f (va )ni qurishda ikki xil tormozlanish re-jimi ko'rib chiqiladi, ya'ni avtomobil faqat tormoz tizimi yordamida tormoz -langanda hamda avtomobil tormoz tizimi va dvigatel bilan birga tormozlan-ganda avtomobilning sekinlashishi aniqlanadi.
Agar avtomobil faqat tormoz tizimi yordamida tormozlansa sekinlashish quyidagicha aniqlanadi:
P+P ;P; P+P- - g, m/s- (б)
Ga -ÔH
bu erda: P^ - avtomobil nakat bilan xarakatlanganda tranmissiyadagi qarshilikni engishga
sarflanadigan kuch; (etakchi g'ildiraklarga keltirilgan), N Px =(2 + 0,025 • Va )• Ma - g-10 3; G - avtomobil og'irligi; N
G = M - g
a a à)
8H - avtomobil nakat bilan harakatlanganda aylanuvchi masalalarni
xisobga
oluvchi koeffitsient: 8H = 1 +
G - r2
■g « 1 + 82;
Agar avtomobil tormoz tizimi va dvigatel bilan birga tormozlansa
se-kinlashish quyidagicha aniqlanadi: jc =
Pm + P + P + p + P + P
' w xx
G -8
a bp
■• g ,
m/s2;
bu erda: Pro - dvigatelning umumiy ishqalanish kuchi (etakchi g'ildirakka keltirilgan), pm = Mtd ' Utp ;
r -Itp
MTD - dvigatelning umumiy ishqalanish momenti, H -
M
mtd = k (ai - ne, - b1 )-g ;
ai=0,0008, b1=0,15 - benzinli dvigatellar uchun a1=0,001, b1=0,2 - dizel dvigatellari uchun V - dvigatel litraji, l
ne - dvigatel valining aylanishlar soni, ayl/min 8Bp - dvigatel bilan birga tormozlangandagi aylanuvchi massalarini xisobga olish
koeffitsienti; 8 = 1 +1M- Utp +Ik
p G - r2
t 2
81 = IM^f - g «0,04.0,06;
Ga - r
Avtomobilning tormoz tizimi va dvigatel bilan birga tormozlanishi jc
> jCi sharti bajarilgandagina maqsadga muvofiq. Avtomobilning tormozlanish tezligi katta bo'lganda PrDning s qiymati ham katta bo'ladi, shuning î uchun j > jr bo'ladi. Lekin 8 „
TD T r
doimo ôH dan katta bo'lgani uchun avtomobilning tormozlanish tezligi kichik bo'lganda jL. <jC] bo'ladi. Ikkita egri chiziqning ke-sishish
82 =
g «1 + (81-ukh + 8t);
I,
G - r2
- g « 0,03...0,05;
1 1
IF- rl
\
ft
i
k
nuqtasining abssissa o'qidagi proeksiyasi avtomobilning tormoz tizi-mi va dvigatel bilan birga tormozlanishi maqsadga muvofiq bo'lgan minimal tezlikni ko'rsatadi.
Tormozlanish vaqti deb, avtomobil barqaror sekinlashish bilan to'xtayot -ganda sarf etilgan vaqtga aytiladi. Uning qiymati yuqorida keltirilgan for-mula yordamida aniqlanadi, ya'ni:
V
V -K
c;
3,6-jc 3,6-g-ç
Tormozlanish yo'li deb, tormozlanish vaqtida bosib o'tilgan yo'lga ayti-ladi. U quyidagicha aniqlanadi:
Sj- — ■
V2
V2 -k
m;
26-jc 26-g-ç
Berilgan avtomobil uchun tr va Sr ning va ga bog'liqlik grafigini qurishda ikki xil tormozlanish rejimi hisoblanadi:
1) g' ildiraklar blokirovkalanish arafasida tormozlanganda (q=0,7);
2) blokirovkalangan g'ildiraklar bilan tormozlanganda (qb=0,8 q).
tr va Sr ning v ga bog'liqlik grafigi chiziladi:
MAN avtomobilining
CLA 16.220 tormozlanish
xususiyarini hisoblash ishlari olib borildi bunga kora:
Va = 50 km/soat tezlik bilan harakatlanayotganda 9=0.7 bo'lganda js = 5.28 va to'htash vaqti tt = 4.32 s
Avtomobilning tormozla-nish tezligi katta bo'lganda Pw ning qiymati ham katta bo'ladi, shuning uchun jc > jc bo'ladi. Lekin 8ep doimo 8H dan katta
bo'lgani uchun avtomobilning tor-mozlanish tezligi kichik bo'lganda jCw < jCi
bo'ladi. nemax qiymatda va uzatmalar qutusi 3-pog'onada harakatlangan vaqtida Jctd =5 87 m/s2 j =6.8 mis2 sekinlashish qiymatlariga erishdi chunki bu vaqitda tezlik Va = 12.9 m/s qiymatni qabul qilgandi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. S.M.Qodirov, M.O. Qodirxonov - Dvigatel va avtomobillar nazariyasi. Toshkent "O'qituvchi" 1981-286 s.
2. Khusanjonov, A. S. O., & Nosirjonov, S. I. O. (2021). Theoretical foundations of the acceleration slip regulation system. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(9), 618-623.
3. Мелиев, Х. О., & Кобулов, М. (2021). СУЩНОСТЬ И НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ОБРАБОТКИ ДЕТАЛЕЙ ПОВЕРХНОСТНО ПЛАСТИЧЕСКИМ ДЕФОРМИРОВАНИЕМ. Academic research in educational sciences, 2(3).
4. Qobulov, M., Jaloldinov, G., & Masodiqov, Q. (2021). EXISTING SYSTEMS OF EXPLOITATION OF MOTOR VEHICLES. Экономика и социум, (4-1), 303-308.
5. Xusanjonov, A., Qobulov, M., & Abdubannopov, A. (2021). AVTOTRANSPORT VOSITALARIDAGI SHOVQIN SO'NDIRUVCHI MOSLAMALARDA ISHLATILGAN KONSTRUKSIYALAR TAHLILI. Academic research in educational sciences, 2(3).
6. Xusanjonov, A., Qobulov, M., & Ismadiyorov, A. (2021). AVTOMOBIL SHOVQINIGA SABAB BO'LUVCHI MANBALARNI TADQIQ ETISH. Academic research in educational sciences, 2(3).
7. Qobulov, M. A. O., & Abdurakhimov, A. A. (2021). Analysis of acceleration slip regulation system used in modern cars. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(9), 526-531.
