Научная статья на тему 'МАМЛАКАТНИНГ БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТИНИ ТАЪМИНЛАБ БЕРИШДА ЙЎЛЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

МАМЛАКАТНИНГ БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТИНИ ТАЪМИНЛАБ БЕРИШДА ЙЎЛЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

20
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
йўллар / автомобиль йўли / сифат / алоқа / янгилик / замонавийлик. / roads / highway / quality / communication / innovation / modernity

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Бахриддин Лутфуллаевич Салимов, Толмасбек Анвар Ўғли Шодмонов, Улуғбек Жеткербай Ўғли Уразбаев

Мақолада автомобиллар юрадиган йўллар борасида тўхталиб. йўллар автомобиллар яралишидан олдин ҳам бўлганлиги, бироқ, бу йўллар аввало одамлар, турли хил жониворлар, жумладан отлар ва улар билан тортиладиган аравалар учун мўлжалланганлиги, йиллар, асрлаб ўтиб одамлар бу йўлларни ўзлари учун қулайлаштириб, мослаштириб борганликлари ҳамда Ўзбекистонда йўл қурилиши борасида олиб борилаѐтган улкан бунѐдкорлик ишлари ва уларнинг аҳамияти таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article focuses on the roads on which cars travel. the fact that roads existed before the creation of cars, but these roads were primarily intended for people, various animals, including horses and carts drawn by them, that over the years and centuries, people have made these roads convenient and adapted for themselves, and the great creativity in road construction in Uzbekistan works and their importance are analyzed.

Текст научной работы на тему «МАМЛАКАТНИНГ БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТИНИ ТАЪМИНЛАБ БЕРИШДА ЙЎЛЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

МАМЛАКАТНИНГ БАР^АРОР ТАРАВДИЁТИНИ ТАЪМИНЛАБ БЕРИШДА ЙУЛЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

Бахриддин Лутфуллаевич Салимов Толмасбек Анвар ртли Шодмонов УлуFбек Жеткербай ртли Уразбаев Тошкент давлат транспорт университети

АННОТАЦИЯ

Маколада автомобиллар юрадиган йуллар борасида тухталиб. йуллар автомобиллар яралишидан олдин хам булганлиги, бирок, бу йуллар аввало одамлар, турли хил жониворлар, жумладан отлар ва улар билан тортиладиган аравалар учун мулжалланганлиги, йиллар, асрлаб утиб одамлар бу йулларни узлари учун кулайлаштириб, мослаштириб борганликлари хамда Узбекистонда йул курилиши борасида олиб борилаётган улкан бунёдкорлик ишлари ва уларнинг ахамияти тахлил этилган.

Калит сузлар: йуллар, автомобиль йули, сифат, алока, янгилик, замонавийлик.

ABSTRACT

The article focuses on the roads on which cars travel. the fact that roads existed before the creation of cars, but these roads were primarily intended for people, various animals, including horses and carts drawn by them, that over the years and centuries, people have made these roads convenient and adapted for themselves, and the great creativity in road construction in Uzbekistan works and their importance are analyzed.

Keywords: roads, highway, quality, communication, innovation, modernity.

КИРИШ

Автомобиллар юрадиган йуллар борасида тухталиб утсак. Аввало, шу нарсани таъкидлаб утиш жоизки, йуллар автомобиллар яралишидан олдин хам булган. Лекин, бу йуллар аввало одамлар, турли хил жониворлар, жумладан отлар ва улар билан тортиладиган аравалар учун мулжалланган эди. Йулларнинг илк куриниши бу сукмоклар хдсобланади. Улар одамларни манзилларига адашмасдан етиб боришларига хизмат килган. Йиллар, асрлаб утиб одамлар бу йулларни узлари учун кулайлаштириб, мослаштириб борганлар. Нотекис

November, 2022

309

жойларини текислаганлар, кенгайтирганлар. Лозим булган баъзи жойларига тошлар ёткдзишган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

«Йул - бу хаётдир» деган мазмундаги кадимги юнон хикмати бор. Таъкидлаш жоизки, ана шу учта суздан иборат кискагина иборада ижтимоий вокеликда йуллар бенихоят улугвор ахамиятга молик эканлиги уз ифодасини топган. Таъкидлаш жозки, бу улугворлик биргина Рим империяси хукмронлиги даврида эмас, балки ундан кейинги барча замонларда, хусусан, бугунги кунда уз макомида колмокда. Шу нарса аникки, мамлакатлар ривожи, йул -коммуникация тизими билан чамбарчас богликдир. Йулларни киёсан тирик организмдаги кон томирларга ухшатсак хато килмаган буламиз. Зеро, кон томирлари организмдаги тирикликни кафолатласа, йуллар эса мамлакатларнинг баркарор тараккиётини таъминлаб беради. Йулларнинг куплиги, сифатли ва ишончли эканлиги мамлакат тараккиётининг асосий мезони хисобланади. Ушбу жихат барча сохалар учун бирдек мухим ахамиятга эга. Масалан, сиёсий сохани оладиган булсак, бу давлат худудий яхлитлигини ва хавфсизлигини таъминлашда жуда керак. Иктисодий сохада, мамлакатдаги барча маъмурий-худудий бирликларни бир текисда тараккий этишида, улар уртасидаги интеграция жараёнларининг маромида кетишида, ички ва ташки туризмнинг ривожланишида жуда зарур. Зеро ижтимоий муносабатларнинг такомиллашиши йуллар фаолиятига хам боглик.

Шуни кайд этиб утиш керакки, бутун дунё автомобил йулларининг узунлиги йиллар утган сари ошиб бормокда. 1990 йилда «Жахондаги Автомобил йулларининг умумий узунлиги 20,8 миллион километр» булган булса 2019 йилга келиб «Автомобил йулларининг жахон буйича умумий узунлиги 28 миллион километр»ни ташкил этган. Х,еч иккиланмасдан айтишимиз мумкинки, бу ракамлар микдори хозирги кунга келиб янада ошган ва бундан кейин хам ошиб кетаверади. Негаки, автомобиллар сони хам йиллар утган сари ошиб бормокда. Автомобиллар сони ошгач эса уз-узидан йулларга булган эхтиёж ошираверади. Автомобилларнинг бошка транспорт туридан асосий афзалликларидан яна бири, унинг манзилдан - манзилгача тугридан-тугри бора олишидир. Буни оддийрок килиб тушунтирамиз: масалан сиз темир йул, хаво йуллари ва денгиз транспортидан фойдаланмокчи булсангиз, бу транспорт воситалари сизни сиз истаган жойдан олиб кета олмайди. Бунинг учун сиз махсус белгиланган жойларга, вокзаллар, аэропортлар ва бандаргохларга боришингиз лозим.

November, 2022

310

Шунингдек, ушбу транспорт воситалари сизни, сиз истаган жойгача олиб бора олмайди. Яна уша махсус белгиланган жойларга, вокзаллар, аэропортлар ва бандаргохларга олиб бориб куяди. Ундан уёгига эса узингиз етиб олишингиз керак. Кейин, албатта автомобиллар нархининг хамёнбоплиги, уни тасарруф этиш ва фойдаланишнинг кулайлиги, ушбу транспорт воситасига талаб йилдан-йилга ортиб, уларнинг сони купайиб боришига сабаб булмокда. Бирок, транспорт воситаларининг купайиб бориши ижтимоий муносабатларнинг мавжуд булишлигини таъминловчи табиий мухитга салбий таъсир курсатаётир. Зотан, «Табиий мухитнинг жамият учун ахамияти шу билан белгиланадики, у жамиятнинг ишлаб чикариш, технологик ва иктисодий механизмлари учун фойдаланиладиган моддий ресурсларнинг бевосита манбааси хисобланади». Мазкур жараён, бутун дунё давлатларига, хусусан, Узбекистан Республикасига хам тааллуклидир.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Яна, бизнинг юртимизда автомобилсозлик ва йулсозлик бошка минтакаларга нисбатан кечрок ривожланишини бошлаган. Манбааларга мурожаат киладиган булсак, куйидаги маълумотларга дуч келамиз: «20-аср бошида Узбекистонда 27 минг км йул булиб, асосан от-арава, карвон ва йуловчиларга мулжалланган, шундан факат 2 минг км га шагал ёткизилган эди». Бу ракамлар уша давр учун хам жуда паст даража хисобланган. Бундай булишини албатта, узининг ижтимоий - иктисодий сабаблари булган. Булар орасидан энг биринчиси ва асосийси бу улкадаги ижтимоий - иктисодий тузумнинг нобоплигида эди. XVII асрдан бошлаб XX аср бошларигача Урта Осиё худудида учта мустакил давлат: Бухоро амирлиги, Хева хонлиги ва Кукон хонликлари мавжуд булган. Мазкур давлатлар тепасида хонлар ва амалдорлар факат уз маишатларини уйлаб хукм суришган. Илм-фанни рагбатлантириш, турли хил сохаларда кашфиётлар килувчи олимларни куллаб-кувватлаш ва давлатни замон талаблари асносида ривожлантириш гоялари улар учун мутлоко бегона булган. Жумладан, саноат, техника ва технология намуналарини яратиш, улардан амалда фойдалана билиш хакида умуман шарт-шароит булмаган. Таъбир жоиз булса айтиш мумкинки, XVII асрдан бошлаб XX аср бошларигача булган давр Урта Осиё худудида учта мустакил давлат: Бухоро амирлиги, Хева хонлиги ва Кукон хонликлари учун колокликка ботган даври булган. Вахоланки, бу асрлар оралигидаги йиллар Европа давлатлари учун буюк кашфиётларга бой, шиддатли бир усиш даври булган. Натижада, тараккиёт даражаси борасида Европа

November, 2022

311

билан Осиё орасида кескин тафовут вужудга келганки у хозир хам мавжуд булиб келмокда. Факат, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Сингапур, Малазия, Индонезия, Туркия, Саудия Арабистони, Бирлашган араб амирлиги, Кувейт каби жуда оз сонли давлатларгина орадаги фаркни йукотишга ёки минимал даражада кискартиришга муваффак булганлар. Колган купчилик давлатлар эса хали хаёт даражасидаги мавжуд фаркни йукотишнинг уддасидан чикишгани йук. Лекин, шу максад йулида интилиш давом этмокда.

Узбекистондаги саноат ривожи 1920 - 1930 йиллардан бошлаб жадал суръатларда бошланган. Хусусан, йулсозлик ва автомобилсозлик сохасидаги ижобий узгаришлар хам шу даврда бошланган. Узбекистонга автомобиллар олиб келина бошланиши билан «1928 - 32 йилларда республикада биринчи булиб узунлиги 62 км булган кора копламали Бухоро - Гиждувон - Кизилтепа йули, сунгра Самарканд - Панжакент, Тошкент - Пскент - Муротали, Кукон -Шурсув - Андижон - Куйганёр ва бошка йуллар курилди». Орадан бир оз вакт утгач, Узбекистон йулсозлик саноатида жуда катта ахамиятга эга булган яна бир йуналиш куриб фойдаланишга топширилди. Х,еч муболагасиз айтиш мумкинки, «1940 йилларда курилган Тошкент, Сирдарё, Жиззах, Самарканд, Кашкадарё ва Сурхондарё вилоятлари оркали утадиган Катта Узбек тракти мухим ахамиятга эгадир. Унинг узунлиги 700 километрдан ортади».

Дархакикат, ушбу йулнинг мамлакатимиз хужалигидаги урни бекиёсдир. Юртимиздаги мавжуд бошка йулларнинг узига хос ахамиятини эътироф этган холда айтишимиз мумкинки, Катта Узбек трактини Узбекистондаги йулларининг бош бугини деб атасак тугри булса керак. Негаки, бу йул оркали Узбекистоннинг барча вилоятлари бир-бири билан узаро богланган. Фаргона водийсидан ташкари хамма вилоятлар мазкур йул оркали пойтахт Тошкент шахрига утади. Шунингдек, ушбу йул халкаро транзит йул макомига эга. Тожикистон, Туркманистон, Козогистон ва Россия давлатларига чикувчи ва кирувчи юклар ана шу йул оркали олиб утилади. Йулларнинг давлат учун ижтимоий - иктисодий ва сиёсий муносабатлар нуктаи назардан фойдали жихатлари жуда куп. Шу боис, йулларнинг утиши худудлардаги умумий ахволга узининг ижобий таъсирини утказмасдан колмайди. Йуллар буйидаги худудлар ривожланишига шарт-шароит яраилади. Куркам, керакли бино ва иншоатлар барпо этилиб, ахолига хизмат курсатувчи объектлар жойлаштирилади. Буларнинг хизматидан нафакат йулдан утаётган йуловчилар, балки шу ерда яшовчи одамлар хам бахраманд булиш имкониятига эга булишади. Колаверса, бу объектлардан тушадиган соликлар давлат бюджетининг, хусусан, махаллий

November, 2022

312

бюджетларнинг бойишига узининг муносиб улушини кушиб боради.

Мамлакатимиз ижтимоий муносабатлар хаётида мухим ахамиятга эга булган яна бир йул бор. Бу - Шаркий худуд саналган Фаргона водийсидаги вилоятлар билан богловчи йул хисобланади. Мазкур йулнинг курилиш тарихини урганадиган булсак, куйидаги маълумотларга дуч келамиз: «1959 йилда Тошкент - Ангрен - Кукон автомобил йули (248 км) курилди...Ушбу йул кенгайтирилиб, Камчик довони якинида иккита тоннел ишга туширилди». Бунда шу нарсани унутмаслик керакки, денгиз сатхидан 2270 метр баландликдан утган мазкур йул курилиши осон кечмаган. Чунки, адирлик ва кирларни текислаб, тогларни тешиб йул утказишни узи булмайди. Бунинг учун жуда катта куч, машаккатли мехнат ва албатта юксак акл-заковат булиши талаб этилади. Кейин, йулларни куриш узига яраша маблаг, юкори даражадаги сарф-харажатларни сарфланишини такозо этган. Лекин, бизларнинг захматкаш ота-боболаримиз уша 1950 чи, урушдан кейинги тикланиш йилларидаги огир шарт-шароитларга карамасдан бу каби аср курилишларини бир нечасини куришган ва биз келажак авлодлар фойдаланишлари учун мерос килиб колдириб кетишган.

Халкимизнинг фидокорона мехнатлари эвазига барпо этилган Камчик довонидаги автомобил йулининг ахамияти хамма вакт баланд булиб келган. Аввал хам шундай булган, хозир хам шундай ва бундан кейин хам шундай булади. Бу инкор этиб булмас хакикатлигича колаверади. Лекин, ушбу йулнинг кадр-киммати 1991 - 2016 йилларда хар качонгидан анча юкори булган. Негаки, 1991 йилдан 2016 йилгача булган йигирма беш йил давомида Фаргона водийси билан асосий алока Камчик довонидаги автомобил йули оркали амалга оширилган.

ХУЛОСА

1960, 1970, ва 1980 йилларда Республикамиз худудида йул курилиши борасида кенг микёсдаги ишлар олиб борилди. Хусусан, утган асрнинг «60-80-й.ларда Тошкент - Чиноз, Тошкент автомобиль халка йули, Самарканд халка йулининг1-навбати, Нурота - Боймурот - Октов, Кукон айланма йуллари ва бошкалар фойдаланишга топширилди... 80-й.лар-нинг 2-ярмидан халк хужалигида юкларнинг 90% дан купроги автомобиль транспортида ташилди». Дархакикат, собик иттифок давлатининг энг ривожланган даврлари хисобланган 1960, 1970, ва 1980 йилларда куп сохаларда жуда катта ижобий узгаришлар содир булганини тан олмай иложимиз йук. Хусусан, йуллар курилиши борасида хам кенг

November, 2022

313

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

микёсдаги ишлар борилди. Иттифокдош Республикаларнинг бир-бири билан богловчи йуллар тармоги куриб битказилди. Давлат микёсидаги магистрал йуллар билан бирга махаллий йулларга хам имкон кадар эътибор каратилди. Транспорт харакатланиши мумкин булган аксарият худудлар замонавий йуллар билан узаро туташтирилди. Чекка-чекка кишлокларга хам асфальт йуллар етиб борди. Йул курилиши учун керак буладиган асфальт ва бошка зарур коришмаларни тайёрлайдиган завод ва корхоналар ишга туширилди.

REFERENCES

1. Узбекистон миллий энциклопедияси. А - харфи. «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти. Тошкент. 133 -бет. www.ziyouz.com кутубхонаси.

2. GEOGRAFIYA. Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi. - T.: O'zbekiston, 2019. -B. 61.

3. GEOGRAFIYA. O'zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. - T.: O'zbekiston, 2019. - B. 92.

4. Парсонс Толкотт. Система современных обществ. - Москва: АспектПресс, 1998. - С. 20.

5. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИДА КОММУНИКАЦИЯ ВА ТРАНСПОРТ ТИЗИМИНИНГ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.

6. Salimov B.L. Expression of Dialectic Categories in the Individual's Social Life // openaccessjournals. eu. International Journal of InnovativeAnalyses and Emerging Technology. Volume: 1, lssue 4, 2021. -Р.16-18.

7. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик богликлигининг гносеологик тахлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Узбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.

8. ISalimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume: 1, lssue 6, 2021. -Р.406-410.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.