CC BY
0MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING MUSTAQIL FIKRLASH KO'NIKMALARINI RIVOJLANRISHNING O'ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
Safarova Dildora Shomrotovna
Surxondaryo viloyati, Termiz shahar, 11-sonli DMTT https://doi.org/10.5281/zenodo.11288162
Annotatsiya. Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning mustaqil fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish xususiyatlari haqida fikr yuritamiz. Maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini sog'lom, yetuk barkamol shaxs sifatida shakllantirib borish hozirgi kunda maktabgacha ta'lim sohasi oldida turgan ulkan vazifa hisoblanadi. Buning uchun esa maktabgacha ta'lim sohasi pedagoglarining yuksak darajadagi bilimi va ular tarbiyalayotgan bolalarning mustaqil fikrlay olish malakalarida namoyon bo'ladi.
Kalit so'zlar: maktabgacha ta'lim, maktabgacha yosh, bolalar, mustaqil fikrlash, faol fikrlash, nutq, shaxs, muloqot.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlash tezligi aqliy rivojlanish bilan uzviy bog'liqdir. Bolalar tomonidan tashkil etilayotgan harakatlar ongli ravishda sodir bo'la boshlashi va ijtimoiy munosabatlar jarayonida uning ishtirok etishi aqliy hamda fikrlash jarayonlarining bir-birini to'ldirgan holda rivojlanayotganidan dalolat beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma'lum maqsad asosidagi ta'siridir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg=otish, aqliy ko'nikma va malakalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql, his-tuyg'ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo'lgan jarayonlar yig'indisidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning mustaqil fikrlashi bugungi kundagi eng muhim talablardan biridir. Bola o'zi mustaqil fikrlay olsagina u kelajakda o'z o'rnini hech qiynalmasdan topa oladi. Shubhasiz, yosh avlodning zamon talablariga munosib, mustaqil fikr-qarashiga ega, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyat sohibi va dunyoning har bir burchagidagi tengdoshi bilan erkin muloqotga kirisha oladigan shaxs bo'lib kamol topishida adabiyot va san'atning roli beqiyosdir. Shu sababdan ham maktabgacha yoshdagi bolalarni mustaqil fikrlashga o'rgatish, kelajakda ularni yetuk, barkamol shaxs bo'lib yetishishiga, yurtimizni yanada ravnaq toptirishiga zamin yaratadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda mustaqil fikrlashni rivojlantirish, komil inson sifatida voyaga yetkazish muammosi xalq pedagogikasi va mutafakkirlarimiz diqqat markazida turgan. Bolada mustaqil fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati shundaki, aynan fikrlash tufayli hayotning ko'plab hodisalarini asoslash, mavhum tushunchalarni tushuntirish, bolani o'z nuqtai nazarini himoya qilishga o'rgatish mumkin. Fikrlash orqali murakkab matematik teoremalar va oddiy dunyoviy hukmlar quriladi. Bu dunyoni va boshqalarni oqilona baholashga, "hayot" deb ataladigan vaqt oqimining butun murakkab jarayonini tushunishga yordam beradi.
Farzandning to'g'ri fikrlash va harakat qilish qobiliyatini rivojlantirib, takomillashtirish orqali mufavvaqiyatga erishish mumkin. To'g'ri fikrlashning asosiy usullari mavjud - taqqoslash, tahlil va sintez, mavhumlashtirish va umumlashtirish, konkretlashtirish. Bu usullarning barchasi maktabgacha yoshdagi bolaning tarbiyasiga ta'sir qiladi, ijobiy xarakter xususiyatlari rivojlanadi,
o'zining yaxshi fazilatlarini, mehnat qobiliyatini, faoliyatini rejalashtirish, o'zini o'zi boshqarish va ishonchni, qiziqishni rivojlantirish zarurati ko'p narsani o'rganish va bilish istagini rag'batlantiradi.
Agar bolada har qanday fikrlash yaxshi rivojlangan bo'lsa, unga har qanday muammolarni hal qilish osonroq bo'ladi va shu bilan u hayotda katta muvaffaqiyatlarga erishadi.
Mantiqiy fikrlash - bu fikrlash orqali fikrlashdir. Majoziy tafakkur asosida mantiqiy tafakkur shakllanadi. Bu tafakkur rivojlanishining eng yuqori bosqichidir. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish bo'yicha mashg'ulotlar bugungi kunda juda dolzarbdir, chunki ular kelajak uchun muhimdir. Bolalarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy mezonlari quyidagilardir: muhim xususiyatlarni kichiklardan ajrata olish, fikr yuritish, taqqoslash, tahlil qilish, obyektlarni tasniflash, o'z nuqtai nazarini muhokama qilish, sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatish, nostandart fikrlashni rivojlantirish.
Bolaning rivojlanishi va o'rganishi yoshiga mos keladigan faoliyat va pedagogik vositalar orqali amalga oshirilishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun shunday ta'lim vositalaridan biri o'yindir. Bolalar o'ynashni yaxshi ko'rishlarini hamma biladi va bu o'yinlar qanchalik foydali va mazmunli bo'lishi faqat pedagoglarga bog'liq. O'yin davomida bola nafaqat ilgari olingan bilimlarni mustahkamlaydi, balki yangisini ham oladi. Bolalarda ketma-ket harakatlarni bajarish qobiliyatini rivojlantirish uchun: tahlil qilish, asosda umumlashtirish, maqsadli fikrlash, taqqoslash, o'z ishimda oddiy mantiqiy topshiriq va mashqlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Muammoli element mavjud bo'lgan har qanday noodatiy o'yin holati har doim bolalarda katta qiziqish uyg'otadi. Bir guruh predmetlardan farq belgisini izlash, ketma-ketlikda etishmayotgan shakllarni izlash, mantiqiy qatorni davom ettirish kabi vazifalar topqirlik, mantiqiy fikrlash va topqirlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bolalarni muvaffaqiyatli tarbiyalashning asosiy kafolatlaridan biri maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda ko'ngilochar vizual materiallardan foydalanishdir.
Maktabgacha yoshdagi bolaning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish uning amaliy, o'yin va kognitiv faoliyatini rag'batlantiradigan shart-sharoitlarni yaratishga bog'liq. Maktabgacha yoshdagi bolalarda didaktik o'yinlar orqali mustaqil fikrlashni rivojlantirish juda muhimdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda mustaqil fikrlashning quyidagi usullarini tahlil qilish muhim:
Qiyoslash - obyektlarning o'xshashligi va farqini aniqlash usuli. Taqqoslashning asosiy qoidasi mavjud: faqat taqqoslanayotgan obyektlarni, ya'ni faqat umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan va farqlari mavjud bo'lgan narsalarni solishtirish mumkin.
Tahlil - bu bolaning aqliy ravishda obyektni qismlarga bo'lish usuli.
Sintez - bu bolaning tahlilda ajratilgan obyektning alohida qismlarini aqliy ravishda bir butunga birlashtirgan usuli. Analiz va sintez har doim bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan ikkita usuldir.
Abstraktsiya - bu bola obyektlarning muhim xususiyatlarini aqliy ravishda ajratib turadigan va hozirgi paytda muhim bo'lmagan belgilardan chalg'itadigan texnikadir. Bu natija - abstraktsiya deb ataladi. Abstraktsiya va umumlashtirish yagona, ajralmas jarayondir. Ularning yordami bilan bola umumiy tushunchalarni oladi. Mustaqil fikrlashning xususiyati aynan xilma-xil narsalar, voqealar va ularning har biri ichidagi turli bog'lanishlarni aniqlab ochish va bu bog'lanishlarni so'zlar bilan ifodalashdan iboratdir. Topishmoqlarni topishda yoki maqollarni mulohaza qilib ko'rishda, hikoya oxirini o'ylab topishda, turli narsalarni guruhlar bo'yicha umumlashtirishda,
bola bajaradigan barcha aqliy ishning asosida fikrlash jarayoni: analiz va sintezdan iborat tushunish j arayoni yotadi.
Bolaning fikr yuritish faoliyatidagi analiz va sintez jarayonlarining o'ziga xosligi ularning mantiqiy tafakkur xususiyatlarida namoyon bo'ladi. Bolalar qanday fikr yuritadilar? Masalan, bolalar tirik quyonni tomosha qilyaptilar. Uni hozirgina guruh xonasiga olib keldilar. Bu bolalarning ana shu hayvonni o'rganayotganliklari "analiz qilayotganlari", u analizning izchil emasligi, quyonning tashqi ko'rinishi yetarlicha tahlil qilishga ham tayyor bo'lmasliklariga qaramay, ular tezda sintezga o'tayotganliklari haqidagi fikrlar edi. Bolalar hayvonni kuzatayotib, ko'p narsani birinchi bor ko'radilar, biroq bu yangiliklarni o'zlari bilgan, o'z tajribalarida bor bo'lganlar asosida osonlikcha tushunib oladilar.
Tajribadan ko'rinib turibdiki, bolalar kuzatish, taqqoslash, xulosa chiqarish, o'z taxminlarini amalda tekshirish natijasida mantiqiy to'g'ri xulosalar chiqaradilar. Bolalarning aqliy ishi mulohaza yuritishda, taqqoslashda va xulosa chiqarishida ko'rinadi. Bu ishlar asosida analiz va sintez jarayonlari yotadi. Har qanday fikr yuritish mulohazasi analiz-sintez asosiga quriladi, ya'ni butunni qism, elementlarga bo'lish va ular o'rtasidagi bog'lanishni aniqlash, bu esa butunni yaxshiroq tushunib olishga olib keladi. Bolalarni bu jarayonga maxsus o'rgatish kerakki, bunda ular muayyan hollarda harakatning ma'lum usuli sifatida har bir yo'ldan foydalanishni bilib olsinlar. Shunday qilib, taqqoslash usuli, agarda bolani ana shunday aqliy fikr yuritishga maxsus o'rgatilsa, bolaning aqliy faoliyatida muayyan usulga aylanishi mumkin. Aqliy faoliyat usuli sifatida taqqoslashni egallab olganligi bolaning anashu usulni qayerda qo'llash mumkin va qayerda qo'llash kerakligini o'zi topishida va yangi masalani hal qilishda undan foydalana olishida namoyon bo'ladi. Bularning barchasi bolalarning mantiqiy tafakkurini mashq qildiradi va mustaqil fikrlashiga yordam beradi.
Bolalarning mustaqil fikrlash faolligini tahli qilganda ular tomonidan mashg'ulotlarda har xil topshiriqlar bajarish nazarda tutiladi, ularning shartlarida, mohiyati, tuzilishi, shakllari va shaxsning anglashuv, tushunuv imkoniyatlarida kuzatiladi. Mashg'ulotlarda berilayotgan oddiygina topshiriq yechimi topish uchun vositalar qidirish ijod, izlanish va fikrlashning mustahkam negizini tashkil qiladi. Mustaqil va ijodiy fikrlash faoliyatida muammo yechimini topish jarayonini boshqarish, borliqni in'ikos qilishda bola shaxsining his-tuyg'ulari, ichki kechinmalari, favquloddagi vaziyatlari, obyektiv sharoitlari uning uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Mashg'ulotlarni har bir yosh guruhda olib borilayotganda bolalar soni ularning kayfiyati va diqqati birinchi o'rinda turadi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasining "Maktabgacha ta'lim va tarbiya to'g'risida"gi O'RQ-595-son Qonuni. 2019 yil 16 dekabr. www.lex.uz
2. Karimova B.M., Sunnatova R.I. Mustaqil fikrlash o'quv qo'llanmasi bo'yicha mashg'ulotlar tashkil etish uslubiyoti. -T; —Sharqll, 2000, 6-bet.
3. Shodmonova Sh. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi (o'quv-metodik qo'llanma). - T.: "Fan va texnologiya", 2008, 160 bet.
4. Berdaliyeva G.A. Maktabgacha ta'lim muassasalari nutq o'stirish mashg'ulotlarida bolalarni mustaqil fikrlashga o'rgatish metodikasini takomillashtirish // p.f.f.d. (PhD) ilmiy darajasini olish uchun diss.avtoreferati. - Toshkent: MTTRMQTMOI, 2019. - 48 b.
5. Valiyeva F.R. Uzluksiz ta'lim tizimi sharq olimlari nigohida. // Kasb-hunar ta'limi jurnali. №3-son. 2019-yil
6. Mavlonov N.Sh, G'afforov F.H, G'afforov L.H, Ummataliyev Z.A, Kasbiy faoliyatda axborot texnologiyalari, O'quv qullanma. 2021-yil 9-fevral
7. Kalmuratov T.N. Davlat-xususiy sheriklik asosidagi nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini boshqarish: mavjud holat va muammolar. "Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarda ta'lim-tarbiya jarayonining dolzarb masalalari" mavzusida Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi 10-iyun 2021 yil Toshkent shaxri. 6-bet
