CC BY
0MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA TA'LIM-
TARBIYAVIY FAOLIYATLARNI TASHKIL ETISHGA ZAMONAVIY YONDASHUV TA'LIM BILAN AMALIYOT
INTEGRATSIYASI
Asranboyeva Munojatxon Xalimjanovna
NamDPI dotsenti, pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.11209980
Annotatsiya. Ushbu maqolada maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim-tarbiyaviy faoliyatlarni tashkil etishga zamonaviy yondashuv ta'lim bilan amaliyot integratsiyasi orqali bolalarning kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishning psixologik asoslari ko'rsatilgan.
Kalit so'zlar: kognitiv, tafakkur, nutq, sezgi, idrok, jarayon.
Аннотация. В данной статье современный подход к организации образовательной деятельности в дошкольных образовательных организациях показывает психологические основы развития познавательных способностей детей через интеграцию обучения и практики.
Ключевые слова: познание, мышление, речь, интуиция, восприятие, процесс.
Abstract. In this article, a modern approach to the organization of educational activities in preschool educational organizations shows the psychological foundations of the development of children's cognitive abilities through the integration of education and practice.
Keywords: cognitive, thinking, speech, intuition, perception, process.
Bugungi islоhоtlar davri o'qitishning samarali metodlarini yaratishni, o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasidagi hamkorlikni yanada kengaytirishni, inson shaxsini shakllantirishda ta'lim-tarbiyaning yetakchiligini ta'minlashni, o'quvchilarning yosh va individual xususiyatlari, milliy his-tuyg'ularini e'tibоrga olib, ta'limiy-tarbiyaviy tadbirlarni amalga оshirishni taqazо qilmоqda. Yurtbоshimiz Sh.Mirziyoyev tа'lim sоhаsigа hаm milliy didаktik nuqtаi nаzаrdаn yondаshib, uni quyidagicha ta'riflagan edilar. "Ta'lim O'zbekiston xalqi ma'naviyatiga yaratuvchanlik faolligini baxsh etadi. O'sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo'ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o'tadi" [1]. Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda, pedagogik jarayondagi ta'lim va tarbiya samaradorligini oshirish uchun o'qitish sifatini tubdan yangilash, o'qituvchi va o'quvchining hamkorlikdagi munosabatini yo'lga qo'yish, o'zaro sog'lom raqobat muhitini qaror toptirish va yangicha yondashuvlarni amaliyotga joriy etishimiz zarurdir.
Maktabgacha yosh davri shaxsning kognitiv faolligini rivojlantirish uchun eng qulay davr hisoblanadi. Kognitiv faoliyatning o'zi shakllanmaydi va bola ijtimoiy mavjudot, atrof - muhit, jamiyat uning uchun shaxsiy rivojlanishning sharti va manbai bo'lib xizmat qiladi.
Kognitiv so'zi inglizcha (lotin) "cognitive" so'zidan olingan bo'lib, u bilmoq, anglamoq, tushunmoq va fikrlamoq yoki "cognition" - bilish, tushinish kabi ma'nolarni beradi [2]. O'z o'rnida bilish faoliyati insonning voqelikni bevosita sezishi, his etishi bilan bog'liq hodisadir.
Bola sezgi qobiliyatlari yordamida ob'yektlar va belgilarni sezadi. Aynan ular bolaning aqliy rivojlanishining asosini tashkil qiladi. 3-4 yoshdan boshlab hissiy qobiliyatlar shakllanadi, bu kichik maktab yoshdagi bola tomonidan so'z bilan ko'rsatilgan ob'ekt xususiyatining ideal namunalarini o'zlashtirishga olib keladi. Har bir belgi bilan tanishib, bolalar g'oyalarni o'zlashtirganda, ularni tizimlashtiradilar; standartlar, ranglar, geometrik shakllar haqida
tushunchaga ega bo'ladilar. Aqlning darajasi va chuqurligi, uning o'ziga xosligi bolaning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish uchun asosdir. Maktabgacha yoshdagi bolaning yangi tasurotlar va aqliy yuklarga bo'lgan ehtiyojining ortishi, ularning yuqori kognitiv faolligi intellektual qobiliyatlari yuqori bo'lgan bolalarga xos xususiyatdir. Bunday bolalarning intellektual faoliyati o'z-o'zini tartibga solish bilan uzviy bog'liqdir [3].
Bolaning ijodiy yuqori ko'rsatkichlari kelajakda yuqori yutuqlarni kafolatlamaydi, faqat yuqori motivatsiya va ijodkorlik va ma'lum ko'nikmalarni egallash imkoniyatini oshiradi. Kognitiv ehtiyojlar bolaning ijodiy salohiyatining eng muhim tarkibiy qismidir [4].
V. Barannik bolaning tadqiqot va qidiruv faoliyati shaklida ifodalanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar faol ravishda faoliyatga jalb qilinadi: samarali (rasm, modellashtirish, qo'llash, dizayn), o'yin, o'quv va kognitiv. Bu kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirish shartlaridan biridir. Turli xil faoliyatning integratsiyasi shundaki, u amaliyotning ma'lum bir shakli, ya'ni tadqiqotlariga ko'ra amalda samarali hisoblanadi. A. Lublinskaya, T. G. Podstan, N. A. Vetlugina, N. S. Leytes, Z. M. Novlyanskayalarning fikricha, ijodiy va kognitiv qobiliyatlar qidiruv jarayonida, kundalik amaliyotda yuzaga keladigan faoliyat va topilmalarda shakllanadi. Olimlarning fikriga ko'ra, tadqiqot faoliyati samarali va qiziqarli. Biroq, G.Vashchenkoning so'zlariga ko'ra, "Kichik maktab yoshdagi davrda biz faqat chora-tadbirlar tizimi haqida gapirishimiz mumkin, ... bolani maktab tadqiqot ishlarining boshlang'ich shakllariga tayyorlashimiz kerak" [5]. Ushbu tadbirlar asosan bolaning kuzatish qobiliyatini rivojlantirish bilan cheklangan. Bolalardagi bu "qobiliyatlar" hali ham juda past darajada, chunki bu yoshdagi bolalar diqqatning adashgan turiga ega va tajriba uchun zarur bo'lgan darajada individual narsalar va ularning fazilatlarini qayd etmaydilar. Shuningdek, bolaning tafakkuri sxematik xususiyatga ega, shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalar faqat narsalarni payqashadi, bu sizning e'tiboringizni tortadi yoki ularning his-tuyg'ulariga ta'sir qiladi.
A. Bine o'z asarlarida "bolalar hali ham intellektual qiziqishlarga ega emasligini" isbotladi. Barqaror g'oyalarning yo'qligi, aniq kontsentratsiya imkoniyatlari bolaning o'ziga ma'lum bir vazifani qo'yish qobiliyatining yetishmasligini tushuntiradi va uning qiziqishlari ko'pincha o'zgaruvchan xarakterga ega [6].
Maktabgacha yoshdagi bolaning aql-idrokini rivojlantirish uning qobiliyatlarini aniq faktlardan bayonotlarni mustaqil ravishda olib chiqishda,o'z kuzatuvlariga tayanishda nazarda tutadi. Bolalarda kuzatuvni rivojlantirishga yordam beradi. M. Montessori didaktik materiallari bilan ishlash, o'qituvchi, ota-onalar tomonidan tashkil etilgan tabiiy muhit ekskursiyalar yoki sayohatlar [6].
Tadqiqot faoliyati maktabgacha yoshdagi bolalar uchun juda qulaydir, bu ularning yaqin atrofdagi hodisalarning sabablarini bilish istagini tasdiqlaydi . D. B. Godovikova "bolalarni tadqiqot faoliyatiga intilishda muayyan qoidalarga rioya qilish kerak" deb ta'kidlaydi. U savollarga "rad etish" ni emas, balki oddiy shaklda puxta o'ylangan to'liq javoblarni berishni maslahat beradi, shu bilan birga bolalarga o'zlari xohlagan narsani topishga imkon beradi [7].
Ushinskiy, maktabgacha yoshdagi davrda umuman kognitiv qobiliyatlarni va xususan fikrlash operatsiyalarini tarbiyalashda hal qiluvchi rol o'ynaydi, ko'plab savollarga javob berib, qiziqishni faollashtiradi. "Mantiqning birinchi darslari" qo'llanmasida o'qituvchi bolalarga ko'zlari oldida joylashgan narsalarning belgilarini topish, bayon qilish va qayta hisoblashni o'rgatishni, so'ngra ularga tanish bo'lgan bir nechta narsalarni taqqoslashni,o'xshash va ajoyib narsalarni topishni maslahat beradi [8]. Bolalarga buni taqqoslash va ob'ektlarni turlari va avlodlari bo'yicha to'g'ri tartibga solish yordam beradi. Noma'lum syujetni o'z ichiga olgan
rasmlardan foydalanib, siz bolaning kognitiv ehtiyoj darajasini aniqlashingiz mumkin, bu tasavvur va ixtironi namoyish etishga imkon beradi. Amaldagi belgilar bilan bog'liq vaziyatlar ularga turli xil harakatlar va motivlarni topishga yordam beradi. Kognitiv qobiliyatlarni rag'batlantirish uchun siz shubha-mulohaza texnikasidan foydalanishingiz mumkin: (va ehtimol? Bu shunday bo'lishi mumkinmi? Ehtimol, bu boshqacha bo'lganmi? Sizningcha, keyin nima bo'ldi? Bu yerda nima bo'lishi mumkin?). Ushbu turdagi mashg'ulotlar yordamida bolalar nafaqat idrok qilingan narsadan o'z ta'assurotingizni ifoda eting, shuningdek fikrlaringizni asoslang, chunki kognitiv faoliyatni tartibga solish mexanizmi ishga tushirilganligi,bilish jarayoni amalga oshiriladigan ichki aqliy harakatlarning maqsadga muvofiqligidan iborat. Bolaga savol muammoli tabiatning vazifasi bilan shakllantiriladi, bu uni turli xil yechimlarni izlashga undaydi.
Guruh loyihalari kognitiv qobiliyatlarni ham rivojlantiradi, chunki bolalar o'z ishlarini rejalashtirish, taqsimlash, umumlashtirish, materialni tasniflash va ish sifatini taqqoslash imkoniyatiga ega va, eng muhimi, ushbu bosqichda o'qituvchi tomonidan to'g'ri yo'naltirilgan jamiyatda aloqa tajribasiga ega bo'ladilar. Bunday faoliyat bolalarda qiziqish uyg'otadi, ularning jamoadagi faolligini oshiradi.
Dizayn - bu bolalar faoliyatidagi sevimli tur, qiziqarli va juda foydali faoliyatdir. Bolalar loyihalashda ob'ektlarni tahlil qilishni, xarakterli xususiyatlarni ajratib ko'rsatishni, ularni taqqoslashni o'rganadilar. Bundan tashqari, dizayn va uning maqsadi o'rtasida turli xil bog'liqliklar o'rnatiladi. Umuman olganda, dizayn ijodiy tasavvur, tasavvur, fikrlash, badiiy did, aniqlik, materialdan ehtiyotkorlik va tejamkorlik bilan foydalanish, harakatlar ketma-ketligini rejalashtirish qobiliyatini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega.
Musiqa kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirish vositalaridan biridir. Uning idroki kognitiv jarayonlarning rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq. Musiqaning kognitiv ahamiyati shundaki, u bolalarni yangi g'oyalar bilan boyitadigan hayotiy hodisalarni aks ettiradi; atrof-muhitning go'zalligini ko'rish va tushunish, tabiat va uning go'zalligini yaxshiroq tushunish imkoniyatini kengaytiradi va beradi.
Ko'pincha o'yin shaklida tashkil etilgan bunday tanlovlar bolalarni g'ayrioddiy, bayramona va tashqi jozibadorligi bilan o'ziga jalb qiladi. Tanlovlarda qatnashish jarayonida maktabgacha yoshdagi bolalar fikrlash jarayonlarini rivojlantirishga yordam beradigan narsalarni tahlil qiladilar, sintez qiladilar, umumlashtiradilar, shuningdek muammoli vaziyatlarni mustaqil ravishda hal qilishni, o'z harakatlarini rejalashtirishni, qidiruv faoliyatini amalga oshirishni o'rganadilar. Muammoli vaziyatlarni hal qilishda bolalar taniqli harakat usullaridan foydalanadilar, ularni notanish vaziyatlarga o'tkazadilar. Ushbu tanlovlarda qatnashib, passiv, harakatsiz kuzatuvchidan bo'lgan bola faol ishtirokchiga aylanadi.
Kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirish uchun tarbiyachilar o'z faoliyatida turli xil o'quv o'yinlaridan, xususan , B. P. Nikitinning qiyinchilik va xarakterning xilma-xilligi bo'yicha keng ko'lamli vazifalarni o'z ichiga olgan o'yinlaridan foydalanadilar. Mahalliy va xorijiy psixologlarning tadqiqotlarida B.G. Ananyeva, I. V. Voronyuk, K. Jeklin, Y. L. Kolominskiy, I. S. kona,M. I. Lisina, E. Makkobi, T. A. Repina gender tafovutlarining mavjudligi, shaxsning ijodiy faoliyati xususiyatlarining jinsi ta'siri ostida paydo bo'lishi muammosini ko'rib chiqadi. Bunday farqlar insonning rivojlanishi davrida, shaxsning zarur fazilatlari shakllanganda muhim ahamiyat kasb etadi [9].
O'yindagi vaziyatda, mashg'ulotlardagi ta'lim talabining mohiyatini tushuna boshlaydi. Notug'ri xulqi, yomon ishi uchun kattalar tanbehidan tashqari uzi ham uyaladi, tugri xulosa
chiqaradi. Bolalar yaxshi ishlaridan, ijtimoiy foydali ishlaridan qattiq quvonadilar. Shunday qilib, bogcha boshlaydi.
Bog'cha yoshida umumiy va shaxsiy qobiliyatlarining rivojlanishi uchun osh imkoniyatlari mavjuddir. Bunday imkoniyatlar bolalar bilan olib boriladigan ta'lim-tarbiya ishlari mazmunini sekin-asta murakkablashtirib borish, uyin, suz, ko'rgazmali, amaliy metodlarnitugri almashtirib borishni taqozo etadi.
REFERENCES
1. АСРАНБАЕВА, М. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И ФАКТОРЫ ПОДГОТОВКИ ДЕТЕЙ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ В НЕПОЛНЫХ СЕМЬЯХ. УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА Учредители: Общeствo с oгрaничeннoй oтвeтствeннoстью Кoллoквиум, 43-45.
2. Xalimjanovna, A. M. (2022). MANIFESTATIONS OF STRESS IN PROFESSIONAL ACTIVITY AND WAYS TO ELIMINATE IT. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(11), 841-844.
3. Asranbaeva, M. X. (2020). IMPROVING MECHANISMS OF PREPARING CHILDREN FOR SOCIAL LIFE IN DISABLED FAMILIES. Theoretical & Applied Science, (12), 125129.
4. Асрaнбaeвa, М. Х. (2015). МЕТОДЫ И ПРИЁМЫ КОРРЕКЦИОННОЙ РАБОТЫ С ТРЕВОЖНЫМИ ДЕТЬМИ. In СОВРЕМЕННЫЕ ПОДХОДЫ К ТРАНСФОРМАЦИИ КОНЦЕПЦИЙ ГОСУДАРСТВЕННОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ И УПРАВЛЕНИЯ В СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ СИСТЕМАХ (pp. 43-47).
5. Asranbaeva, M. H. (2020). CHARACTERISTICS OF FORMING MOTIVES OF LABOUR ACTIVITIES IN AN INCOMPLETE FAMILY. Theoretical & Applied Science, (1), 121123.
6. Xalimjanovna, A. M. (2022). EDUCATION OF CHILDREN IN THE WORKS OF OUR GREAT SCIENTISTS. American Journal of Interdisciplinary Research and Development, 4, 45-49.
7. Xalimjanovna, A. M. Pedagogical Conditions for Preparing Children for Social Life in Single-parent Families. JournalNX, 7(12), 153-160.
8. Асрaнбaeвa, М. Х. (2022). ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И ФАКТОРЫ ПОДГОТОВКИ ДЕТЕЙ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ В НЕПОЛНЫХ СЕМЬЯХ. Ученый XXI BeKa, (5-1 (86)), 43-45.
9. Badritdinova, M. B. (2019). COGNITIVE METHODS AND PERSON NATIONAL PECULIARITY. Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology, 7(10), 380-386.
