CC BY
63Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences О ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
MAKTAB VA TEXNIKA OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA FIZIKANI
O'RGANISH MUAMMOLARI
Irkabayev Djumanali Usmanovich Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali
Annotatsiya: maqolada fizikaning texnika yo 'nalishdagi fanlar bilan aloqasi, ilmiy tadqiqotlarning innovatsion yo 'nalishlari bo 'yicha yangi kurslarni joriy etish zarurligi e'tirof etilgan. Maktablarda o'quvchilarining fizika va matematikadan bilimlarining puxta emasligi, oliy ta'limdagi o'qitiladigan kurslar materiallarini etarli darajada o'zlashtirishlariga imkon bermayotganligi yoritilgan.
Kalit so'zlar: innovatsiya, kompetensiya, mehnat bozori, tushuncha, qonuniyat, miqdor, kognetiv, axborot, kommunikativ.
Abstract: The article recognizes the relationship of physics with the technical sciences, the need to introduce new courses in innovative areas of scientific research. It was noted that schools do not have enough knowledge of physics and mathematics, and do not allow students to master the materials of higher education courses.
Keywords: innovation, competence, labor market, concept, regularity, quantity, cognitive, information, communicative.
Аннотация: В статье признается взаимосвязь физики с техническими науками, необходимость введения новых курсов в инновационных областях научных исследований. Было отмечено, что в школах не хватает знаний по физике и математике, что не позволяет студентам усваивать материалы курсов, преподаваемых в высших учебных заведениях.
Ключевые слова: инновация, компетенция, рынок труда, понятие, закономерность, количество, когнитивный, информационный, коммун икативный.
KIRISH
Fizika fan sifatida o'ziga xos xususiyatlarini shakllantirishga quyidagilarni e'tirof etish mumkin:
1. Fizika - bu talabalarning dunyoqarashini shakllantiradigan juda keng bilimlar majmuasi bo'lib, aynan fizika bilan bevosita bog'liq bo'lgan fanlar kimyo, biologiya, falsafa, tarix va boshqalardan tashqari chuqur va juda keng tushunchalarni qamrab olgan fan hisoblanadi.
2. Fizikadagi katta hajmdagi materiallar, juda ko'p miqdordagi tushunchalar, qonunlar, ta'riflar bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. Masalan, tezlik, tezlanish, kuch,
energiya, ish, impuls kabi tushunchalar fizikaning hamma bo'limlarida, shu jumladan
217
Scientific Journal Impact Factor
eng zamonaviylarida (elementar zarralar, fizikasidagi spin tushunchalari va boshqalar) ham o'rinlidir.
3. Fizika bo'limlari orasidagi bu chambarchas bog'liqlikni modellashtirilgan tushunchalardan foydalanishda ham yaqqol kuzatish mumkin: mexanikada real jismning modeli - moddiy nuqta; elektr zaryadini tashuvchi moddiy nuqta (zaryadlangan jismning modeli) - elektrostatikadagi nuqtaviy zaryad; Lorens va Drude metallarning elektron nazariyasini yaratishda foydalangan gazlarning molukulyar-kinetik nazariyasidagi -ideal gaz modeli. Fizikani mustaqil o'rganayotgan o'quvchi uchun bu bog'liqlikni sezish, kuzatish ilg'ab bo'lmas qiyin masala hisoblanadi[1].
4. Fizikaning kirish qismida "Kinematika" bo'limini o'rganishga kirishishdan oldin talaba vektor algebra elementlaridan, differensial va integral hisoblashlardan xabardor bo'lishi kerak bo'ladi. Vektorlar yo'nalishini aniqlashning o'ng vint ("parma") qoidasi yoki vektorlar ustida amallar qoidasiga ko'ra vektorlarning yo'nalishini topish fizikaning deyarli barcha sohalarida (masalan, elektronning atomdagi orbital magnit va mexanik momentlari yo'nalishi) uchraydi. SHu tarzda, fizikaning har bir keyingi bo'limi o'quvchidan ko'proq matematik bilimga ega bo'lishini talab qiladi. Fizika fan sifatida uni o'rganish uchun oliy matematikaning deyarli barcha bo'limlarini puxta bilishni talab qiladi.
5. Fizikaning har bir bo'limi har qanday boshqa fanlarning bo'limi singari ma'lum bir ma'noda o'zlashtirilibgina qolmay, balki o'rganuvchi fizikaning oldingi bo'limidan keyingi bo'limiga qanday tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar va hokazolarni o'tishini aniq tushunishi va anglashi kerak. Bu ham muhimdir, chunki fizikadagi masalalar yuqorida aytib o'tilgan o'ziga xoslikdan kelib chiqib, boshqa bo'limlardagi fizik tushunchalar, qonunlar va boshqalarni e'tiborga olib tuziladi, bu esa masalalar echimini ancha murakkablashtiradi, ammo murakkablik darajasi, masalan, birinchi bo'lib qolaveradi. Talaba ilgari o'rganilgan boshqa bo'limdagi kattaliklardan xabarsiz bo'lsa, o'z-o'zidan ma'lumki muammoni hal qilolmaydi.
6. Talabaning masalani yechishda tushuntirish chizmasini to'g'ri chizishi, vektorlar yo'nalishini aniqlash qobiliyati, grafikni o'qish qobiliyati, agar kerak bo'lsa grafik tuzishi va h.k. katta axamiyatga egadir.
7. Bundan tashqari, ko'pchilik fizik kattaliklar o'lchov birliklariga yoki o'lchamlarga ega bo'lib, masalani echish davomida ular to'g'ri aniqlanishi va ko'rsatilishi kerak[3].
Scientific Journal Impact Factor
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning obyektivlik, mantiqiylik, analiz va sintez usulidan foydalanildi. Mazkur tadqiqot jarayonida maktab va texnika oliy ta'lim muassasalarida fizikani o'rganish muammolari obyektiv ochib berildi. Bugungi kundagi ta'lim sohasida fizika fanini o'qitish texnologiyalari mantiqiy izchillik jihatdan tadqiq qilindi. Tadqiqot jarayonida U.SH. Begimqulovning "Pedagogik ta'limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari" nomli o'quv qo'llanmasi metodologik manba bo'lib olindi.
Fizika darsligi "Fizika-eksperemental fan" degan so'zlar bilan boshlanadi. Darslikdagi nazariy materiallar va ularning tavsiflari juda batafsil, tajribalar asosida qanchalik yaxshi namoyish qilingan bo'lmasin, u hali ham hodisaning to'laqonli, ko'p qirrali va vizual ko'rinishini aks ettirmaydi. Buni faqat tajriba, kuzatish yo'li bilan, undan ham yaxshiroq eksperimentni mustaqil ravishda o'tkazish yo'li bilan olish mumkin. SHuning uchun tajriba fizik bilim asoslarining asosi bo'lib qolmoqda, bu albatta kompyuter modellaridan foydalanishni istisno etmaydi. O'quvchilarda fizik tushunchalarini shakllantirish bilan bog'liq qiyinchiliklar bo'lishi tabiiydir, ular ham o'ziga xos xususiyatlarga ega[2].
Talabalarda fizik tushunchalarini shakllantirish metodikasining xususiyatlari: Oliy ta'limdagi talabalar o'rta maktab, litsey va kollejda fizikani o'rganish jarayonida ma'lum boshlang'ich bilim va tushinchalar bazasiga ega bo'lishadi. SHuning uchun oliy ta'limda berilayotgan materialni to'liq qayta ko'rib chiqish barcha talabalar uchun shart bo'lmay qoladi.
SHunday qilib, tekis va tekis o'zgaruvchan harakat, shuningdek, aylana bo'ylab harakatlanish kabi mavzular oliy ta'limda qayta takrorlanmasligi mumkin. Maktab matematika kursi differensial va integral hisoblash elementlarini o'z ichiga oladi, shuning uchun tezlanish va tezlanishning oniy va o'rtacha qiymatlari umumiy holatda ham kiritilgan. SHuningdek, kinematika misolida, notekis harakatning kinematik tenglamalaridan qanday qilib tekis va tekis o'zgaruvchan harakat tenglamasini olish ham ko'rsatib berilgan[3].
Oliy ta'lim fizika kursida Nyuton qonunlari o'rta maktab fizikasi kursida bo'lgani kabi taqdim etiladi, Nyutonning ikkinchi qonuni bundan mustasno, koordinata o'qida uchta proeksiyaga ega bo'lgan harakatning dinamik tenglamasi sifatida taqdim etilishi kerak. Termodinamikada - gaz qonunlari, elektrostatikada -Kulon qonuni va boshqalar sezilarli qo'shimchalarsiz ko'rib chiqiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Scientific Journal Impact Factor
Oliy ta'limdagi kirish testlari u yoki bu materialni talabalarga qay darajada taqdim etish kerakligini hal qilishda katta ahamiyatga ega. Darslarning boshida talabalarni sinash natijalari o'qituvchiga nima qilish kerakligini aniqlab olishda yordam beradi: ushbu bo'lim mustaqil baholash uchun ijobiy baho ololmagan talabalarga berilishi kerakmi yoki ushbu bo'lim to'liq qayta o'tilishi kerakmi, chunki o'quvchilarning aksariyati topshiriqni bajara olmagan.
Fizika tushunchalari yuqori darajadagi mavhumligi bilan ajralib turadi, bu ayniqsa fizikaning zamonaviy tarmoqlariga xosdir (nisbiylik nazariyasi, spin tushunchasi, Maksvell, SHredinger tenglamalari va boshqalar), shuningdek yuqorida aytib o'tilgan ideallashtirish, modellashtirish tushunchalaridir. Pedagogik jarayonning illyustrativ-tushuntirishini kuchaytiruvchi qismida fizik jarayonlarni modellashtirishning roli tobora ortib bormoqda. Modellar, harakatlanuvchi animatsion chizmalar tushuntirish jarayonini osonlashtiradi, lekin, kompyuter xotirasida katta hajmini egallaydiki, buni hisobga olmaslikning iloji yo'q.
Fizikani o'rganish metodologiyasida tushunchalar va ko'nikmalarni shakllantirishda, asosiy rol muammolar echimiga tegishli bo'ladi. Aynan muammolarni echishda tushunchalarning mazmuni aniqlanadi. Birinchi murakkablik darajasining oddiy masalalari, ular orasidagi aloqalar va munosabatlarni chuqurroq anglash (ikkinchi daraja), amaliy va ijodiy xarakterdagi muammolarni hal qilishda tushunchalar bilan to'g'ri ishlash qobiliyatini rivojlantirish (sifat masalalar, uchinchi daraja) va nihoyat, vazifaga muvofiq vazifani tuzish-to'rtinchi daraja murakkablik. Tushunchalarning muhim xususiyatlarini ochib berish, ularni ahamiyatsiz bo'lgan narsalardan ajratish, har qanday tarzda o'xshash tushunchalarni ajratish, shakllanayotgan konsepsiya bilan ilgari o'rganilganlar o'rtasida aloqalar va aloqalarni o'rnatish uchun maxsus mashqlar va testlar (savollar) tuziladi bu vazifalar talabalarning bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish vositasi sifatida ishlaydi.
SHuningdek, fizik kattaliklar ta'riflarining xususiyatlari haqida ham aytish kerak. "To'liq" aniqlangan (masalan, elektr maydonining kuchi) yoki ba'zi bir ixtiyoriy doimiyga (masalan, potensial va potensial energiya) nisbata aniqlik bilan aniqlangan fizik kattaliklar haqidagi savolga tegmasdan, biz fizik miqdorni aniqlash nimani anglatishini ko'rsatishga harakat qilamiz. "To'liq" so'zi qo'shtirnoqqa olingan, chunki bu erda o'lchov xatosi hisobga olinmaydi. Mantiqda ta'rifning oltita usuli mavjud: ko'rsatma, tavsif, tushuntirish, tavsiflash, taqqoslash va farq.
Fizik miqdorni aniqlash quyidagilarni anglatadi:
1. Moddaning qaysi real xususiyatlarini va jarayonini tavsiflaydi.
Scientific Journal Impact Factor
2. Oldindan kiritilgan qaysi qiymatlar bilan u bog'langan.
3. Ushbu qiymatni qanday hisoblash mumkin (hisoblash formulasi).
4. Ushbu miqdorni o'lchash usullari va o'lchov birliklari qanday.
5. Bu kattalik vektor kattalikmi yoki skalyar.
6. Agar vektor bo'lsa, uning yo'nalishini qanday aniqlash mumkin.
Maktab o'quvchilarining fizika va matematikaga tayyorgarligi pastligi ularga universitet kurslari materiallarini to'g'ri o'zlashtirishga imkon bermaydi. Va bu muammo, ayniqsa, muhandislik ta'limida juda muhimdir. SHuning uchun texnik universitetlar bilimlarni talab darajasiga etkazish uchun turli noan'anaviy metodlarga murojaat qilishadi. Turli horijiy texnika universitetlarida o'rta maktab fizikasi va universitetning asosiy kurslarini bir-biriga bog'lab o'tiladigan "Fizikadan propedevtik kurs"] metodik qo'llanmalar yaratilgan. Kursdagi nazariy material talabalar kontingentiga moslashtirilgan, masalalarni echish oliy matematikaning amaliy elementlarini tushuntirish bilan birga olib boriladi, chunki masala echishdagi qiyinchiliklar ko'pincha matematikadan xabardor bo'lmaganligidan kelib chiqadi.
Texnik universitetda o'quv jarayonining o'ziga xos xususiyati o'rganilayotgan fanlarning amaliy yo'nalishidadir, fizika esa texnik yo'nalish (elektrotexnika, mikroelektronika, materialshunoslik, materiallarning qarshiligi, amaliy mexanika, nazariy mexanika, geofizika va boshqalar)ning fundamental asosidir. Fizikani o'qitish jarayoni eng zamonaviy elektron texnologiyalar, zamonaviy ilmiy uskunalarlardan foydalangan holda uzluksiz bo'lishi kerak[4].
Texnik universitet bitiruvchisini tayyorlashning (yuqori darajadagi bilim darajasiga ega) kamchiliklari shundaki, yosh mutaxassis har doim ham vaziyatga etarlicha javob bera olmaydi, o'ta muhim vaziyatda ishonchli harakat qila olmaydi, jamoada ishlashni, uni boshqarishni ya'ni nafaqat "yaxshi mutaxassis", balki g'arbda aytilganidek, yaxshi xodim bo'lishni bilmaydi. Va buning sabablarining hammasi shundaki, u mashg'ulotlar paytida o'zini bunday holatlarda ko'rmaganligidir.
Shu munosabat bilan kelajakdagi mutaxassisning noaniqlik sharoitida harakat qilish qobiliyatini shakllantiradigan kompetensiyaga asoslangan yondashuv texnik universitetda o'quv jarayonini to'ldirishga va takomillashtirishga qodir bo'ladi. Texnik universitetning o'quv jarayoniga kompetensiyaviy yondashuvni kiritish maqsadi, muallifning fikriga ko'ra, universitet talabalarining asosiy kompetensiyalarini shakllantirishga qaratilgan:
- ilmiy va kognitiv (fanlar bo'yicha asosiy bilimlari-bilim kompetensiyalari);
XULOSA
Scientific Journal Impact Factor
- axborot (har qanday ommaviy axborot vositalari bilan ishlash qobiliyati);
- kommunikativ (guruhda ishlash, tahlil qilish, taqqoslash qobiliyati; o'xshash fikrlaydigan odamlar guruhini yaratish, loyihani ma'lum bir qurilmani yaratishga etkazish, harajatlar va raqobatbardoshlikni baholash, natijalarni taqdim etish va boshqalar);
- ijodiy (ular muammoli va loyihaviy o'rganish paytida shakllanadi, talabalar loyihalarida ishlashda ilmiy va kognitiv, axborot-kommunikativ kompetensiyalar rivojlanadi)[5].
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, talabalar bilimlarini talab darajasiga etkazish uchun turli noan'anaviy murojaat qilishi, fizikani o'qitishni axborot texnologiyalari va elektron o'quv vositalaridan foydalanishi talabalarning mustaqil ishlash ko'nikmalarini rivojlantiradi va ijodkorlikni rivojlantiradi.
1. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta'limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. - Toshkent, Fan. 2007. - 159 b.
2. Bloch I. The Physics of Oscillations and waves. - New York. Springer. 1997. -
3. Гомулина Н.Н. Применение новых информационных и телекоммуникационных технологий в школьном физическом и астрономическом образовании. Канд.пед.наук...дисс. - Москва. 2003. - 350 с.
4. Irkabayev Dj.U. Information technologies in teaching physics in a technical higher education institution. Multidisciplinary Research Journal (Double Blind Refereed & Peer Reviewed Journal) ISSN: 2249-7137 Vol. 11, Issue 4, April 2021.
5. Sheraliyev S.S.,Irkaboyev J.U. Uzluksiz ta'limda noan'anaviy metodlarning yutuqlari. Zamonaviy ta'limda raqamli texnologiyalar: filologiya va pedagogika sohasida zamonaviy tendensiyalar va rivojlanish omillari. Xalqaro ilmiy amaliy masofaviy konferensiya. -Toshkent. 2020. -B. 284-287. CONFERENCES.UZ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: (REFERENCES)
220 r.
