CC BY
79MAKTAB PEDAGOGIK JAMOASI VA UNI MAQSADLI BOSHQARISH
SAMARADORLIGI TAHLILI
Muzaffar Ummatovich Kurbanov [email protected] Qo'qon davlat pedagogika instituti
Annotatsiya: Hozirgi rivojlanib borayotgan dunyoda pedagogik faoliyat faol ijtimoiy mavqega ega bo'lib, rahbarlarning ta'lim darajasini oshirish vazifalarini maqsadli ravishda amalga oshirishni talab etadi. Boshqaruv jarayoni har doim ma'lum natijalarga erishish uchun kishilarning umumiy faoliyati amalga oshiriladigan jarayonda sodir bo'ladi. Zamonaviy maktablarda maktab rahbari va pedagogik jamoa o'rtasidagi ratsional munosabatlar har ikki tomonning boshqaruv jarayonida ma'lum kasbiy kompetensiyalarni talab etadi. Ushbu maqolada maktab rahbari va pedagogik jamoaning bir-biriga o'zaro ta'siri nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: ta'limni boshqarish, pedagogik jamoa, pedagogik menejment, pedagogik kadrlar, maqsadli boshqaruv
ANALYSIS OF THE EFFICIENCY OF TARGETED MANAGEMENT OF THE SCHOOL PEDAGOGICAL TEAM
Muzaffar Ummatovich Kurbanov [email protected] Kokand State Pedagogical Institute
Abstract: In today's developing world, pedagogical activity has an active social position, and it requires purposeful implementation of the tasks of raising the level of education of leaders. The management process always takes place in the process of the joint activity of people to achieve certain results. In modern schools, the rational relationship between the head of the school and the pedagogical team requires certain professional competencies in the management process of both parties. In this article, the interaction between the head of the school and the pedagogical team is analyzed theoretically and practically.
Keywords: educational management, pedagogical team, pedagogical management, pedagogical personnel, targeted management
KIRISH. Iqtisodiy o'tish davrini boshidan kechirayotgan mustaqil davlatlarda barcha sohalar singari ta'lim tizimini modernizatsiya qilishga ehtiyoj paydo bo'ladi. Zero, ta'limni modernizatsiya qilmasdan iqtisodiyotning yangi sanoat tarmoqlariga
professional kadrlarni yetkazib berishning imkoni yo'q. Ta'lim tizimini modernizatsiya qilish esa umumiy o'rta ta'lim maktablaridan boshlanadi. Maktab boshqaruv tizimini isloh etmasdan turib maktabdagi ta'lim muhitini o'zgartirib bo'lmaydi. Shu sababli hozirgi kunda maktablar boshqaruv tizimiga ilg'or horijiy boshqaruv modellarini milliy manfaatlardan kelib chiqib qo'llash orqali zamonaviy maktab modelini yaratish mumkin. Ta'lim tizimini modernizatsiya qilishning eng muhim yo'nalishi bu tizimni boshqarish modelini o'zgartirishdir. Bevosita maqsad -ta'lim siyosatining barcha subyektlarining vakolatlari va vakolatlari, funktsiyalari va majburiyatlari aniq taqsimlangan va muvofiqlashtirilgan holda optimal boshqaruv modelini ishlab chiqishdir. Ta'lim tizimining ijtimoiy institut va ijtimoiy tizimning bir turi sifatida aniq belgilangan ta'rifini hisobga olgan holda, ularni boshqarish muammolarini hal qilish uchun ijtimoiy boshqaruvning umumiy yondashuvlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu kontseptsiya doirasida menejment subyektning boshqaruv obyektiga ta'siri sifatida talqin qilinadi va ta'lim tizimining bir holatdan ikkinchi holatga maqsadli o'tish jarayonida jarayonlarni optimallashtirishni nazarda tutadi. Agar inson rivojlanmasa, u mavjud ko'nikmalarini yo'qotishni boshlaydi. Xuddi shunday, maktablar ham jadal sur'atlar bilan o'zgarayotgan dunyoda o'z o'rinlarini saqlab qolish va rivojlantirish uchun maktab rahbari hamda uning pedagogik jamoasi zamonaviy kompetensiyalni o'zlashtirishlari lozim. Rahbar va pedagogik jamoada zamonaviy kasbiy kompetensiyalarni yaratish, ularning davomiy malakasini oshirish maktab rivojlanishining zaruriy shartidir. Har qanday tashkilotning muvaffaqiyati jamoaning malakasiga bog'liq. Kuchli jamoani yaratishning ikki yo'li bor - ko'proq professional pedagog mutaxassislarni yollash yoki mavjud pedagoglarni asta-sekin o'sishi uchun ularni rivojlantirishdir.
20-asrning 90-yillarida o'z mustaqilligini qo'lga kiritgan sobiq sovet ittifoq davlatlarida ta'limning sho'ro mafkurasiga yuqori darajada bog'liqligi sababli ta'limni rivojlantirishga yopiq iqtisodiyot sharoitida jiddiy e'tibor berilmadi. Mustaqil yosh davlatlar og'ir iqtisodiy o'tish davrini boshdan kechirdilar. Iqtisodiyotning yopiqligi, xom-ashyo bazasi sifatida amal qilayotgan milliy iqtisodiyotlarning boshqa davlatlar bilan bo'lgan iqtisodiy aloqalarining uzilishi natijasida iqtisodiy o'sishning keskin pasayishi ijtimoiy sohalarga, shu jumladan ta'limga ajratilayotgan moliyaviy resurslarning keskin kamayishiga olib keldi. O'tish davrida ko'pgina mustaqil davlatlar ta'limga jiddiy e'tibor qaratmadilar. Umumiy o'rta ta'lim maktablari boshqaruvi esa eski tizimdagi boshqaruv tizimidan katta farq qilmas edi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR. Hozirgi vaqtda menejment tushunchasi biznes sohasidan inson faoliyatining turli sohalariga, shu jumladan ta'limga ham tarqalmoqda. Biroq, boshqaruv tushunchasi menejment tushunchasiga qaraganda torroqdir, chunki boshqaruv asosan rahbar faoliyatining turli jihatlariga taalluqlidir, menejment tushunchasi esa "menejer-ijrochilar" tizimlarida inson
munosabatlarining butun sohasini qamrab oladi. Shunday qilib, maktabni boshqarish nazariyasi, xususan, pedagogik jamoa, maktab ichidagi boshqaruv nazariyasi (Yu.A.Konarjevskiy, T.I.Shamova va boshqalar) bilan sezilarli darajada to'ldiriladi [1].
Pedagogik menejment ta'lim tizimi va jarayonlarini boshqarish fani sifatida pedagogikaning bir tarmog'i bo'lib, uning predmeti ta'lim sohasida va ta'lim muassasalarida boshqaruvni tashkil etishdir [2]. Ta'lim tizimini boshqarish va boshqarishning manbalari sifatida menejment fanining zamonaviy yutuqlari, qonunchilik, maktab ishlarini tashkil etish amaliyoti, ta'lim sohasidagi boshqaruv tajribasi, tarixiy meros va hokazolar tashkil topadi. Pedagogik menejment nazariya va amaliyot sifatida bir qator boshqa fanlar bilan bog'liq: umumiy menejment nazariyasi, iqtisodiyot, ijtimoiy psixologiya, fiziologiya, maktab gigiyenasi va boshqalar. Ushbu sohadagi tadqiqotlarning dolzarbligi ta'limda menejmentga oid ko'plab nashrlar bilan tasdiqlangan. Yu.A.Konarjevskiy, V.S.Lazarev, A.M.Moiseev, A.A.Orlov, M.M.Potashnik, P.V.Suntsov, V.A.Slastenin, P.I.Tretyakov, K.M.Ushakov, R.X.Shakurov, T.I.Shamova va boshqalar kabi yetakchi mutaxassislar.
Ta'lim muassasalarini boshqarishning bir qancha funksiyalari mavjud. V.S.Lazarev ular orasida rejalashtirish, tashkil etish, etakchilik va nazoratni ajratib turadi. Ushbu asosiy funktsiyalarga V.A.Slastenin pedagogik tahlil, maqsadni belgilash, tartibga solishni qo'shadi. Ushbu o'qituvchilarning fikrlarini umumlashtirib, biz pedagogik jamoani boshqarishning quyidagi funktsiyalarini ochib beramiz: tahlil qilish, maqsadni belgilash va rejalashtirish, tashkil etish, etakchilik, nazorat va tartibga solish.
Ushbu maqolaning asosiy metodologiyasi maktabni boshqarish sifati hamda rahbar kompetensiyalari bilan bog'liq masalalarni hal qilishda tizimli, vaziyatli va optimallashtiruvchi yondashuvlardir. Maktab boshqaruvini tizimli ravishda taqdim etish va maktabni boshqarish sifatini tizimli ta'minlash istagini, aniq holatlarni maksimal darajada hisobga olgan holda va boshqaruvning real sifatining maksimal mumkin bo'lgan ko'rsatkichlariga e'tibomi anglatadi. Maqolaning nazariy asoslari, bir tomondan, maktabning xususiyatlarini, ijtimoiy tashkilotlarning umumiy boshqaruvini hisobga olgan holda, ta'limni boshqarish va rahbar kompetensiyasining zamonaviy nazariyalarining tarmoq sifatidagi pozitsiyasiga, boshqa tomondan esa, xalq xo'jaligining turli tarmoqlarida rahbar kompetensiyalari va mahsulot sifatini boshqarishning zamonaviy yondashuvlari asosiga aylangan va biz uchun ko'plab evristik analogiyalar manbai bo'lib xizmat qilgan universal sifat g'oyalariga asoslanadi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA. Boshqaruv tizimi deganda biz tashkilotning muhim maqsadiga erishishga qaratilgan muvofiqlashtirilgan, o'zaro bog'liq bo'lgan tadbirlar majmuini tushunamiz. Ushbu faoliyatga boshqaruv funktsiyalari, tamoyillarni
amalga oshirish va samarali boshqaruv usullarini qo'llash kiradi. Asosiy boshqaruv funksiyalari "boshqaruv faoliyatining nisbatan alohida sohalari"dir [3].
Zamonaviy ma'noda pedagogik tahlil funktsiyasi maktab ichidagi boshqaruv nazariyasiga Yu.A.Konarjevskiy tomonidan kiritilgan va ishlab chiqilgan. Boshqaruv tsikli tarkibida pedagogik tahlil alohida o'rin tutadi: u ketma-ket o'zaro bog'liq bo'lgan funktsiyalardan iborat bo'lgan har qanday boshqaruv tsiklidan boshlanadi va tugaydi. Pedagogik tahlilni boshqaruv faoliyatining umumiy zanjiridan chiqarib tashlash, rejalashtirish, tashkil etish, nazorat qilish, tartibga solish funktsiyalari o'z rivojlanishida mantiqiy asos va to'liqlikka ega bo'lmaganda uning parchalanishiga olib keladi.
Boshqaruv faoliyatining samaradorligi ko'p jihatdan maktab rahbarlarining pedagogik tahlil metodologiyasini qanday o'zlashtirganligi, aniqlangan faktlarni qanchalik chuqur o'rganishi va eng xarakterli bog'liqliklarni aniqlay olishi bilan belgilanadi. Maktab direktori faoliyatidagi o'z vaqtida yoki professional bo'lmagan tahlil maqsadni ishlab chiqish va vazifalarni shakllantirish bosqichida qabul qilingan qarorlarning noaniqlik, noaniqlik va ba'zan asossizligiga olib keladi. Pedagogik yoki talabalar jamoasidagi ishlarning haqiqiy holatini bilmaslik pedagogik jarayonni tartibga solish va tuzatish jarayonida to'g'ri munosabatlar tizimini o'rnatishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Pedagogik tahlilning asosiy maqsadi boshqaruv funktsiyasi sifatida, Yu.A.Konarjevskiy pedagogik jarayonning holati va rivojlanish tendentsiyalarini o'rganish, uning natijalarini obyektiv baholash, so'ngra boshqariladigan tizimni tartibga solish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bu funktsiya boshqaruv tsikli tuzilmasida eng ko'p vaqt talab qiladigan funktsiyalardan biridir, chunki tahlil o'rganilayotgan ob'ektdagi qismlarni yagona bir butunga taqsimlashni, tizimni tashkil etuvchi omillar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatishni o'z ichiga oladi. Maktab ichidagi boshqaruv nazariyasi va amaliyotida Yu.A.Konarjevskiy va T.I.Shamova pedagogik tahlilning mazmuniga qarab asosiy turlarini aniqladi: parametrik, mavzuli, yakuniy [6].
Pedagogik boshqaruv tuzilmasi quyidagi darajalarni o'z ichiga oladi: 1) pedagogik jamoa faoliyatini boshqarish; 2) o'qituvchining faoliyatini boshqarish; 3) talaba faoliyatini boshqarish. Pedagogik voqelik - vertikal va gorizontal ravishda ierarxik bog'langan tizimlar yig'indisidir (tizim - bu o'rtasida ma'lum munosabatlar paydo bo'ladigan elementlar to'plami)[4, 5]. Masalan, didaktik tizim umumiy pedagogik tizimning bir qismi bo'lib, unda sodir bo'layotgan jarayonlarni yaxshiroq tushunish uchun biz uni ajratib olamiz va nisbatan mustaqil deb hisoblaymiz. Pedagogik loyihalarni boshqarish alohida ajratilgan. Pedagogik loyihalar muayyan maqsad bilan amalga oshiriladigan faoliyatning nisbatan alohida sohalari (qismlari)dir. Masalan, maktab yoki universitet darajasida quyidagi pedagogik loyihalar bo'lishi mumkin: o'qituvchilarning ilmiy izlanishlari; talabalarning ilmiy izlanishlari; o'quv
mashg'ulotlari; turli xil ta'lim faoliyati; loyihalami nashr etish; qurilish loyihalari; talabalar va o'qituvchilar almashinuvi; imtihon sessiyalari; bayramlar; dam olish faoliyati.
XULOSA. O'zbekistonda ham mustaqillikka erishilgandan so'ng ilk yillarda ta'lim tizimini isloh qilish masalasi dolzarb masalalardan bo'lib, 1997-yilga kelib mamlakatda "Ta'lim to'g'risida"gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonun mustaqil O'zbekistonning mavjud maktab ta'limini tubdan isloh qilish uchun asos bo'ldi. Lekin shunday bo'lsada bu mamlakat ta'lim tizimini zamonaviy xalqaro darajalarga olib chiqish uchun ilk qadam hisoblanadi. O'zbekiston 2017-yildan boshlab ta'lim tizimida yana bir muhim qadam bo'lgan yangi tahrirdagi "Ta'lim to'g'risida"gi Qonunni 2020 yilda qabul qildi. Bu qonun ta'limni modernizatsiya qilishda ta'limni rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Mamlakatda dunyoning ilg'or rivojlangan mamlakatlaridagi ta'lim tizimi o'rganilib, milliy manfaatlarga to'g'ri kelgan tajribalar ta'lim tizimida qo'llanila boshlandi. Shu sababli hozirgi mustaqil davlatning maktab ta'limini rivojlantirishda maktab boshqaruvini modernizatsiya qilish, maktab rahbarlarining eski kasbiy kompetensiyalari o'rniga yangi zamonaviy kasbiy kompetensiyalar bilan almashtirish vaqti yetib keldi. Bu masalada O'zbekiston zamonaviy, erkin fikrlovchi, ijodkor hamda har tomonlama rivojlangan menejerlarga ehtiyoj sezmoqda.
Umumta'lim maktablarida pedagogik kadrlarni boshqarish muammosi, birinchi navbatda, bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida maktablarimizda yosh avlodni tarbiyalash samaradorligini oshirish bilan bog'liq. Ta'lim va tarbiya masalasi har bir davrga xosdir. Bugungi kunda ham mustaqil davlatlar uchun raqobatbardosh mehnat resurslariga ehtiyoj yuqori. Ta'lim va tarbiya samaradorligiga maktabni boshqarish tizimini to'g'ri yo'lga qo'yish orqaligina erishish mumkin. Maktab ijtimoiy tashkilot bo'lib, u odamlarning (o'qituvchilar, o'quvchilar, ota-onalar) birgalikdagi faoliyati tizimi bo'lganligi sababli, uni samarali boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Конаржевский Ю.А. Педагогический анализ учебно-воспитательного процесса и управление школой. - М.: Педагогика, 1986. - 144 с. (Konarzhevsky Yu.A. Pedagogical analysis of educational and educational processes and management of schools).
2. Моисеев А.М. Качество управления школой: Что это такое? Каким ему быть? Как его обеспечить? Библиотека журнала «Директор школы». М.: Сентябрь, 2001. — 160 с. (Moiseev A.M. School Management Quality: What is it? What should he be? How to provide it?)
3. Гришина И. В., Волков В. Н., Анализ особенностей управленческой деятельности руководителя школы в современных условиях. Научные сообщения. Научно-теоритический журнал. 2019. (Grishina I. V., Volkov V. N., Analysis of the features of the managerial activity of the head of the school in modern conditions).
4. Teaching creative thinking to secondary school students through independent education is a pressing issue S Mirkhayitova, G Shodiyeva, M Irmatova ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal 10 (8), 26-31
5. S Mirkhayitova, G Shodiyeva, M Irmatova. Teaching creative thinking to secondary school students through independent education is a pressing issue ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal 10 (8), 26-31
6. NS Erkaboeva, MU Kurbanov Scientific Organization and Management of Pedagogical Team Activities - Spanish Journal of Innovation and Integrity, 2022
7. KM Ummatovich, TN Sadullayevna Management of the teaching staff and improving the quality of education - ACADEMICIA: An International Multidisciplinary ..., 2020
