6enti kf gruntning donadorlik tarkibiga, zichligiga, suvning haroratiga, ta'sir etadigan tashqi bosimning miqdoriga va boshqa omillarga bog'liq.
Sizish koeffitsienti yer osti suvlarining zahirasini hisoblashda kotlovanga sizilayotgan suvning miqdorini aniqlashda, shu suvlarni chiqarish uchun drenaj moslamalarini va
April, 2023
296
filtrlarni hisoblashda, poydevor cho'kishini vaqt bo'yicha hisoblashda, (cho'kish davomiyligini aniqlashda) gruntdan barpo etilgan inshootlardan (dambalardan) sizilayotgan suvning miqdorini aniqlashda qo'llaniladi.
Sizish koeffitsienti har xil gruntlarning granulomyetrik tarkibiga bog'liq.
_1 _"5
Masalan, qum gruntlar uchun k =10 .„.10 sm/s bo'lsa, gilli gruntlar uchun bu koeffitsient 10-9 sm/s gacha kamayadi. Gruntlar zichligi oshgan sayin sizish koeffitsienti kichrayadi. Masalan : chuqur zonalarda sizish koeffitsienti qumoq grunt uchun 10-4 sm/s ni tashkil etib, binoni qurgandan keyin grunt zichlanishi sabab, bu
_n
koeffitsient 10 sm/s gacha kamaygan[15,20].
Sizish tezligini fransuz olimi Darsi (1885) qonuni ifodalaydi:
e
A ■ t
= k.
(2.6)
bu yerda kf- sizish koeffitsienti; A - sizish yuzasi; t- sizish vaqti;
i - gidravlik gradiyent. Qumli gruntlarning sizish koeffitsienti uning granulometrik tarkibiga (donadorligiga), g'ovakligiga va suvning temperaturasiga bog'liq.
Gilli gruntlarda suv harakati ma'lum boshlang'ich gradiyent (i0) ni yengib o'tgandan so'ng boshlanadi [5,4].
Gilli gruntlar uchun Darsi qonuni quyidagicha ifodalanadi:
V = k4> (i " io )
(2.7)
bu yerda i0 - boshlang'ich gidravlik gradiyent bo'lib qumli gruntlar uchun
nolga tengdir.
I - qumli grunt uchun;
II - gilli grunt uchun. 2.4-rasm. Gilli va qumli gruntlar uchun filtratsiya tezligi
(Vf) bilan gidravlik gradiyent (i) orasidagi bog'lanish grafigi
v, = kj (i)
April, 2023
297
Aytish joizki, bir xil sharoitda gilli grunt qancha zich bo'lsa, uning boshlang'ich gidravlik gradiyenti shuncha katta bo'ladi, sizish koeffitsiyenti esa kichik bo'ladi. Gilli gruntlarning sizish koeffitsienti qumli gruntlarning sizish koeffitsientidan million marotaba kichik va juda keng oraliqda o'zgaradi [15,20].
Gilsimon gruntlarda (qumoq, tuproq, gil) g'ovaklik koeffitsienti o'zgarganda, filtrasiya koeffitsienti ham o'zgaradi. Grunt kuchlanish holati ai dan a2 gacha bo'lganda filtrasiya koeffitsientini analitik formuladan foydalanib aniqlash mumkin:
k = k _ k-ldbL .(e, _e2) (2.8)
ei _ e2
bu yerda k1, k2 - mos holdagi sizish koeffitsientlari;
ei5 e2 - g'ovaklik koeffitsientlari bo'lib, ikki kuchlanganlik holatlariga mos holda aniqlanadi;
Ushbu grafikdan foydalanib, k1, k2 k3, ... k^ va e1, e2, e3...en larni (2.8) formulaga qo'yib, qaralayotgan grunt uchun kf ni aniqlash mumkin.
M.N Goldshteynning laboratoriya tadqiqotlari asosida aniqlangan k va e ning bog'lanish grafigi 2.5- rasmda keltirilgan[1,2].
0.76 0.72 0.68 0.64 0.60 0,56 0.52 0.48
0 1«* 10'" 1U" lo" *
2.5- rasm. k = f(e) grafigi.
100% qumdan boshlab, to 50% qum va 50% tuproq bo'lguncha, aralashmaning sizish koeffitsientini KF-OOM asbobida aniqlandi. 50 % qum va 50% tuproqdan to 100 % tuproq bo'lgan aralashmaning sizish koeffitsientini PV qurilmasida aniqlandi. Aralashma tarkibiga gil zarralarini oshishi bilan suv o'tkazmaslik xususiyati ortib borishi kuzatildi. Tajriba natijalari 2.5- jadvalda keltirildi.
April, 2023
298
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1
2.5- jadval
Qum va gilli grunt aralashmasi%
0/100 10/90 20/80 30/70 40/60 50/50 60/40 70/30 80/20 90/10 100/0
kf 2.4 • 8.2 4.Г 9.3 • 5.7 • 2.2 • 6.8 • 3.2 • 4.4 • 8.9 • 1.27 •
sm/s 10-6 • 10-5 10-5 10-4 10-4 10-4 10-3 10-3 10-2 10-1 10-1
2.5- jadvaldan foydalanib, 2,5- grafik chizildi
e/100 10/90 20/80 30/70 40/60 50/50 60/40 70/30 80/20 90/20 100/0 Цум/тупрО^
2.5 - rasm. Sizish koeffitsienti kf ning aralashma grunt tarkibidan bog'liqlik grafigi
XULOSA
Yuqoridagi (2.2) ifoda orqali har bir turkum sinov natijalari uchun
kompression egri chizig'i (2.1- rasm) qurilib, normal kuchlanishning 100.....200 kPa
oralig'ida quyidagi ifoda orqali grunt namunasining kompressiya moduli aniqlandi.
h a,
Ei=ß-
Si
(2.3)
bu yerda ß - gruntlarning nisbiy yonga kengayish koeffitsientiga bog'liq bo'lgan kattalik bo'lib, [53,55]ga asosan ß=0.8 etib olindi.
Keltirilgan jadvallar (2.3 va 2.4) hamda grafiklardan (2.2-rasm) dan aniqlash mumkinki, aralashmaning optimal tarkibini 10 % qum va 90% gilli gruntlar tashkil etdi. Olingan natijalardan " s" miqdorning maksimal qiymati smax aniqlanib, so'ng
-5 -5
grunt zichligi p = 1.1g/sm dan p = 1.6 g/sm gacha oshirildi. Natijada yana 10 % qum va 90 % gilli grunt aralashmasi optimal tarkib ekanligi aniqlandi. s va и
-5 -5
miqdorlarni p = 1.1 g/sm va p = 1.6 g/sm qiymatlar uchun bog'lanish grafiklari 2.3- 2.4 rasmlarda keltirilgan.
April, 2023
299
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1
Keltirilgan tajriba natijalaridan xulosa qilish mumkinki, aralashma gruntlarning suv o'tkazmaslik xususiyatini yaxshilash uchun ular tarkibidagi gil zarrachalarining miqdorini oshirish zarur ekan.
REFERENCES
1. Болотин В.В. Методы теории вероятностей и теории надежности в расчетах сооружений. -М.: Стройиздат. 1981. - 351 с.
2. Вентцель Е.С. Теория вероятностей. -М.: Наука, 1969. - 576 с.
3. Газиев Э.Г. Механика скальных пород в строительстве. -М.: Стройиздат, 1973. - 167 с.
4. Гольдштейн М.Н. Механические свойства грунтов. -М.: Стройиздат, 1971.-
5. Гольдштейн М.Н. Механические свойства грунтов. -М.: Стройиздат, 1973. -
6. ГОСТ 12536-79 Методы лабораторного определения гранулометрического (зернового) и микроагрегатного состава.-М., 1980.
7. ГОСТ 5180-84 Методы лабораторного определения физических характеристик. -М.,1986.
8. М^апоу П^оцоп, Madatov 1ЬгокЫш; "ЗтсЬЛ Ыпо1агт hisoblashda вЬашо1 ЬоБтт hisobga o1ish шиНелт^ tah1i1i" Международный научно-образовательный электронный журнал «Образование и наука в XXI веке»,3,28,485-493,2022,Камерово
9. Mustanov Ilg'orjon, Parmanov Murodqosim, Madatov Ibrohim, "TIKLASH JARAYONIDA SINCHLI BINOLAR KONSTRUKSIYA VA POYDEVORLARI KUCHLANISH DEFORMATSIYALANISH HOLATIGA HARORAT VA NAMLIKNING TA'SIRI" PEDAGOGS jumali, 13.1.134-139,2022,
361с.
375 с.
April, 2023
