Научная статья на тему 'Макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда давлат солиқ-бюджет сиёсатининг роли ҳақида'

Макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда давлат солиқ-бюджет сиёсатининг роли ҳақида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
398
79
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров М. Т.

Ўзбекистон Республикасининг асосий макроиқтисодий кўрсатикичларининг таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, республикамиз ривожланишининг беш тамойилга асосланган жаҳонда “Ўзбек модели” деб танилган ўз моделини изчил ва аниқ мақсадларга йўналтирилган тарзда амалга оширилиши туфайли, давом этаётган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг салбий таъсирига қарамай, жаҳондаги унча кўп бўлмаган мамлакатлар қаторида республикамизда иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари сақланиб қолинмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда давлат солиқ-бюджет сиёсатининг роли ҳақида»

' 12 ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ^ ч_ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА_J

Хайдаров М.Т.

и.ф.н., доцент

Молия вазирлиги Ук,ув маркази

МАКРОИКТИСОДИЙ БАРКАРОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШДА ДАВЛАТ СОЛИК-БЮДЖЕТ СИЁСАТИНИНГ РОЛИ ^АКИДА

Узбекистон Республикасининг асосий макроицтисодий курсатикичларининг тацлили шуни курсатмоцдаки, республикамиз ривожланишининг беш тамойилга асосланган жацонда "Узбек модели" деб танилган уз моделини изчил ва аниц мацсадларга йуналтирилган тарзда амалга оширилиши туфай-ли, давом этаётган жацон молиявий-ицтисодий инцирозининг салбий таъсирига царамай, жацондаги унча куп булмаган мамлакатлар цаторида респу-бликамизда ицтисодий усишнинг юцори суръатлари сацланиб цолинмоцда.

Асосий макроиктисодий курсаткичлар тах,лил килинар экан, иктисодиётнинг ба-лансланганлиги ва мунтазам усиб бораёт-ганлиги эътиборни жалб килади. 2010 йил натижаларига кура, ялпи ички мах,сулот (ЯИМ) усиши 8,5 фоизни ташкил этди. 2006 йилдаги ялпи ички мах,сулот усиш суръати - 7,3 фоизга нисбатан 1,3 фоиз-га юкорирок курсаткич билан усди. Ялпи ички мах,сулот дефлятори 2006 йилги 27,0 фоиздан - 2010 йилда 15,7 фоизгача па-сайди. Шу билан бирга Истемол Нархла-ри усиш Индекси (ИНИ) 2006 йилги - 6,8 фоиздан - 2010 йилга келиб 7,3 фоизгача усди, ва прогноз курсаткичлардан ошма-ди. Бу х,олни катъий монетар сиёсатини кулланиши билан изох,ласа булади.

Монетар сиёсатининг кузатили-ши (мониторинги) мунтазам равиш-да унинг катъийлик даражасини усишини курсатмокда. Шу билан бирга иктисодиётда пул массасининг микдори боскичма боскич усиб бормокда. Катъий монетар сиёсатнинг олиб борилиши на-тижасида иктисодиётнинг пул билан таъ-минланганлик даражаси (Monitization ^е) монетланганлик коэфициенти (М2/ ЯИМ) стабил суръатларда усиб бормокда.

2006 йилга нисбатан ялпи пул массасининг микдори 2010 йилда 6,9 фоиз пун-ктига усди.

Тах,лил килинаётган даврда Марказий банк тарафидан Узбекистон пул бирлиги сумнинг долларга нисбий курси бозор ва-зиятидан келиб чикиб, режалаштирилган х,олда мувофиклаштирилиб келинди, ва 400 сумга арзонлаштирилди. 2006 йилда бир АКШ долларининг нархи 1240 сумдан, бу курсаткич 2010 йилнинг охирига келиб 1640 сумни ташкил этди.

Экспорт килувчи корхоналар фаоли-ятини х,ар томонлама куллаб-кувватлаш ва раFбатлантириш, мах,сулотни сотиш-нинг янги ташки бозорларини фаол из-лаш ва узлаштириш, экспорт тузилмасини диверсификация килиш экспорт х,ажмини 2010 йилда утган йилга нисбатан давла-тимиз экспорт салох,иятининг 10,8 фоизга усишини, сезиларли микдордаги ташки савдонинг ижобий сальдоси-ни таъминлади. Ташки савдо айланма-сининг тах,лилига кура, халкаро молия-вий инкироз энг авж олган даврда (2009 йили) экспорт усишининг суръатлари ав-валги йилги усишга нисбатан 1,7 фоиз пунктига секинрок усган. Мутлок усиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 12, 2011

эса 2005 йилдаги 6389,8 миллион дол-лардан - 2010 йилга келиб 13044,5 миллион долларгача етган. Шу билан бирга, х,укумат тарафидан олиб борилаётган иш-лаб чикаришни мах,аллийлаштириш да-стури доирасида, импортнинг усиш суръ-атлари секинлашмокда. Агар 2006 йилда импортнинг х,ажми 7,4 фоизга усган булса, 2010 йилда атиги 6,8 фоизга усиши куза-тилди.

Хукумат томонидан иктисодиётга солик юкининг боскичма-боскич пасай-тириб борилиши Давлат бюджети да-ромадларини камайишига эмас аксин-ча купайишига хизмат килмокда. Мисол учун 2006 йили бюджет даромадларининг ЯИМдаги улуши 21.6 фоизни ташкил этган булса, 2010 йилга келиб ушбу курсаткич 22,1 фоизни ташкил этди. Яъни олиб борилаётган солик сиёсати иктисодиётни легаллашиш (конуний тадбиркорлик) да-ражасини ошишига уз х,иссасини кушиш оркали солик базасини кенгайишига хизмат килмокда.

Уз навбатида, Давлат бюджети хара-жатлари х,ам ошиб бормокда. 2006 йилда Давлат бюджети харажатларининг ялпи ички мах,сулотдаги улуши 21,1 фоизни ташкил этган булса, 2010 йилда ушбу курсаткич 21,7 фоизни ташкил этди.

Жах,онда катор мамлакатлар молиявий-иктисодий инкирозни бошларидан ке-чириб, бюджетларида катта микдордаги такчилликлар юзага келаётган бир пайт-да Узбекистон Республикаси Давлат бюджети 2005 йилдан бери профицит билан бажарилиб келинмокда. 2006 йилда давлат бюджетининг профицити ялпи ички мах,сулотга нисбатан 0,5 фоизни ташкил этган булса, 2008 йилда ушбу курсаткич 1,5 фоизга тенг булди, 2009 йилда Давлат бюджети ялпи ички мах,сулотга нисбатан 0,2 фоиз профицит билан ижро этил-ди ва 2010 йилда эса профицит - 0,3 фоизни ташкил этди.

Давлат бюджети ижросининг ижобий динамикаси чукур уйланган ва уз имко-ниятларини х,исобга олган х,олда амал-га оширилаётган, хужалик субъектла-ри ва ах,олининг солик юкини пасайти-ришга каратилган солик-бюджет сиёса-тининг амалий натижаси деб бах,олаш

мумкин. Шу билан бирга, бюджет сиёсати ижтимоий йуналганлиги Давлат бюд-жетидан ижтимоий сох,а ва ах,олини ижтимоий куллаб-кувватлаш харажатлари-да уз аксини топиб, йилдан-йилга унинг салмоFи ортиб умумий бюджет харажат-ларини салкам 60 фоизини ташкил эта-ётганлигини жах,оннинг ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларидаги ушбу курсаткичлар билан киёслаб куриб - бюджет сиёсати самарали деб бах,олаш мум-кин.

Давлат бюджетининг харажатлар цисмидаги узгаришлар

2006-2010 йилларда Давлат бюджети харажатларининг узгариш тенденцияла-рини тах,лили шуни курсатмокдаки Давлат бюджети харажатлари умуман олган-да секин-аста усиб бораётганлиги намо-ён булмокда.

Давлат бюджети харажатларида ижтимоий сох,а ва ах,олининг ижтимоий мух,офазасига, бюджетнинг умумий харажатлари доирасида 2006 йилда амалга оширилган 50,8 фоиздан, 2010 йилга бо-риб 58,5 фоизгача усганлигини таъкидлаш мумкин. Яъни бу харажатларнинг улуши ялпи ички мах,сулот таркибида 1,9 фоизга усган.

Ижтимоий сох,анинг мух,им тарки-бий кисми булган - усиб келаётган ав-лодни тарбиялаш, уларга таълим бе-риш ва мутахассисликларга кайта тай-ёрлашга каратилган харажатлар ушбу сох,анинг умумий микдори 2006 йилда булган 29,7 фоиздан 2010 йилда 33,3 фоизгача купайганлиги - Хукумат томонидан таълим сох,асини ривожлантиришга каратилган алох,ида эътиборни курсатади.

Ижтимоий сох,анинг яна бир мух,им йуналиши - давлат тарафидан таъмин-ланган тиббиёт тизими булиб, бу сох,ага йуналтирилаётган харажатлар улуши х,ам мунтазам усиш суръатларига эга. Умумий харажатлар таркибида, тах,лил килинаётган давр мобайнида ушбу харажатлар 11,6 фоиздан 12,8 фоизгача купайган.

Мазкур даврнинг мух,им курсаткичи давлат тарафидан амалга оширилаётган иктисодий ислох,отлар ва бунда давлат тарафидан иктисодиёт тармокларини моли-

ялаштирилишининг камайишидир. Яъни бозор ислох,отларининг амалга ошири-лиши, иктисодиётда хусусий секторнинг купайиши, ишлаб чикариш корхоналар-нинг давлат тассаруфидан чикариш би-лан боFл и к чора-тадбирларнинг давом этиши натижасида охирги йилларда бюд-жетнинг бу сох,ага йуналтираётган хара-жатлари микдори янада камайиб бор-ган. Бу курсаткич 2006 йилдаги ялпи ички мах,сулот таркибидаги 2,7 фоиздан 2010 йилда 2,5 фоизгача камайган.

Мамлакатни ривожлантириш, янгилаш, модернизация килишнинг туFри танлан-ган стратегияси, 2009 - 2012 - йилларга мулжалланган Инкирозга карши чоралар дастурини бажариш борасида амалга оши-рилган ишлар туфайли глобал молиявий-иктисодий инкирознинг окибатлари ва тахдидларига нафакат бардош беришга, балки иктисодий ва ижтимоий ривожлан-тиришнинг баркарор суръатларини таъ-минлашга муваффак булинди.

Шу билан бирга, бир катор тараккий этган давлатлардан фаркли уларок, Узбекистонда банк тизимини ва ёки иктисодиётнинг алох,ида тармокларини инкироздан куткариш билан боFлик давлат тарафидан амалга оширилган катта микдордаги бюджет харажатлари кузатил-мади, яъни олиб боралаётган иктисодий сиёсат натижасида бунга эх,тиёж булмади.

Иктисодиётнинг янада эркинлаш-тирилиши ва хусусий тадбиркорлик-нинг куллаб-кувватланиши натижасида Давлатнинг марказлаштирилган капитал куйилмалардаги улуши х,ам кискариб бормокда. Жумладан, 2006 йилда марказ-лашган инвестицияларга йуналтирилган харажатларнинг улуши 9,4 фоизни ташкил этган булса, 2010 йилга келиб бу харажат-лар улуши 6,4 фоизгача камайган. Шу билан бирга таъкидлаш уринлики, ушбу давлат бюджетининг умумий сармоялардаги улушининг кискартирилиши, хусусий тад-биркорлар х,исобидан ва чет эл сармоя-дорларининг келтирган ва сармояларга йуналтираётган харажатларини инобатга олганда, жами харажатлар микдори анча ортиFи билан коплангандир. 2010 йилда Узбекистон Республикасида 2009 йилга нисбатан 13,6 фоизга купрок сармоя-

лар узлаштирилди. Инвестицияларнинг умумий х,ажми АКШ долларига тенглаш-тирилганда жами 9,7 миллиардни ташкил этди. Бу ялпи ички мах,сулотининг 25 фо-изидан ортикрокдир. Бу сармояларнинг 72 фоизидан ортикроFи ишлаб чикариш сох,асидаги курилишга йуналтирилган булиб, уларнинг 38 фоизи асбоб-ускуналар ва илFор технологиялар сотиб олишга каратилгандир. Чет эл сармояла-рининг улуши, жами сармоялар таркиби-да 28,8 фоизни, ва бевосита чет эт сармо-яларининг микдори 2,4 миллиард доллар-ни ташкил этди.

Давлат максадли жамFармаларининг ялпи ички мах,сулотга нисбатан улуши х,ам ортиб бормокда, мисол учун 2006 йилдаги 8,8 фоиздан 2010 йилга келиб 9,3 фоизгача купайган. Жумладан, бюджетдан ташкари пенсия жамFармасининг улуши х,ам ялпи ички мах,сулотга нисбатан 6,8 фоиздан 8,1 фоизга купайган.

Мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш стратегиясини амалга оши-рилиши х,амда ^удудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига ва мах,аллий бюджетлар даромадлари базасини кен-гайишига охирги йилларда кабул килинган давлат дастурлари улкан замин яратмокда

Ма^аллий ^окимият ва бошкарув органларининг барча даражаларда-ги ма^аллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини шакллантиришда-ги роли, мустакиллиги ва масъулиятини ошириш, мах,аллий бюджетларнинг улу-шини купайтириш асносида уларда дотация микдорини камайтириш буйича олиб борилган чора-тадбирлар натижасида, тах,лил килинаётган давр мобайни-да ма^аллий бюджетларнинг даромадлари усиб, уз-узини таъминлаш даража-си ортди, дотацион вилоятлар ва туман-ларга дотация микдори камайди, х,амда, Давлат бюджети харажатлари таркиби-да ма^аллий бюджетларнинг харажатлари х,ам усди.

Мисол учун 2006-2010 йилларда мах,аллий бюджетларга дотациялар микдори кескин кискариб - мах,аллий бюджетларнинг жами харажатлари тарки-бида 4,8 фоизгача камайди.

Бюджетлараро муносабатларда

х,ам сезиларли даражада узгаришлар кузатилмокда. 2005 йилдан бошлаб мах,аллий бюджетлар харажатларининг жами Давлат бюджети харажатидаги улу-ши 54,6 фоиздан 2010 йилга келиб 58,6 фоизгача усди. Бунда мах,аллий бюджетлар оркали энг мух,им булган ах,олининг ижтимоий хизматлари харажатлар-нинг асосий кисми (86,2 фоизи) ва катор бошка ижтимоий харажатлар молиялаш-тирилиб бормокдаки, бу жараён ах,оли турмуш фаровонлигини сезиларли даражада ортишига ва ижтимоий-иктисодий тараккиётнинг долзарб йуналишларига каратилган дастурларнинг бажарилишига хизмат килмокда.

2010 йилда мах,аллий бюджетлар хара-жатларидан таълим сох,асининг 90,3 фоизи, соFликни саклашнинг 90,6 фоизи, ижтимоий таъминотнинг 71,7 фоизи, ах,олини ижтимоий куллаб-кувватлаш ва турмуш фаровонлигини оширишга каратилган ха-ражатларнинг 78,3 фоизи, ободонлашти-риш харажатларининг 100 фоизи, жами капитал куйилмаларнинг 47,1 фоизи копланиш даражасига етди.

Кузатувлар натижаси тах,лилидан келиб чикиб, таъкидлаш уринлики, кабул килинган долзарб ижтимоий-иктисодий ривожланиш дастурларнинг сузсиз ба-жарилиши, жумладан иктисодиётнинг янгиланиши ва модернизациялани-ши, Узбекистон Республикаси Президен-ти И.А. Каримов белгилаб берган молия-вий инкирознинг салбий таъсирини бар-тараф килишга каратилган 2009-2012 йилларга кабул килинган Дастурнинг ба-жарилиши мамлакат иктисодиётининг баркарор усишини таъминлади. Жумладан 2010 йилда ялпи ички мах,сулот усиш суръатлари 8,5 фоизни ташкил этди, са-ноат тармоFи мах,сулотларининг ишлаб чикарилиши 8,3 фоизни, кишлок хужалиги мах,сулотларини 6,8 фоизга, чакана сав-до айирбошловини 14,7 фоизга, хизмат курсатиш ва сервис сохаси -13,4 фоизга усиши таъминланди. Инфляция даража-

си кабул килинган курсаткич мезонидан ошмаган х,олда 7,3 фоизни ташкил этди.

Хукумат тарафидан амалга ошири-лаетган солик юкини пасайтиришга каратилган чораларнинг кулланилиши иктисодиётнинг баркарор усишига олиб келди. Давлат бюджетининг бажарилиши кабул килинган дефицит урнига, тах,лил килинаётган даврларда маълум профицит билан бажарилди.

Шуниси эътиборлики, 2007-2009 йил-ларда бюджет ташкилотларида ишлов-чи ходимларининг маошлари ва унга тен-глаштирилган туловларнинг оширилиши натижасида шу кунга келиб ах,оли даромад-лари 2,8 баровар ошди. Бу х,ол Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов-нинг 2010 йилгача маош микдорини 2,5 баравар оширилиш масаласини бажари-лишини таъминлади. Факатгина 2010 йилда ах,олининг реал даромадлари 26,5 фоизга, уртача маош, пенсия ва нафакалар микдори 40 фоизга усди.

Республикада амалга ошираётган чора-тадбирларнинг натижаси нуфузли халкаро ташкилотлар, молиявий муассасалар тарафидан эътироф этилмокда.

Мисол учун, Халкаро Валюта ЖамFармаси вакиллари эътироф этиши-ча, Узбекистон Республикаси 2000 йилдан бери катта ютукларга эришиб келди ва глобал молиявий-иктисодий инкирознинг салбий таъсирини бартараф этишга мувафакиятли эришди. Охирги беш йил давомида иктисодиётининг усиш суръа-ти уртача 8,5 фоизни ташкил этди1. Катор йиллар мобайнида кузатилаётган Давлат бюджетининг профицити, расмий олтин-валюта зах,ираларининг юкори даражада сакланиши, давлат карзининг паст дара-жадалиги ва халкаро молия бозорлари-дан эх,тиёткорлик билан маблаFларнинг жалб килиниши, банк тизимининг баркарорлиги - Узбекистон Республи-касини глобал молиявий-иктисодий инкирознинг бевосита таъсиридан асра-гани таъкидланди.

Халкаро Валюта ЖамFармасининг ва-кили эътироф этишича усишнинг юкори

1 За последние пять лет темпы роста экономики Узбекистана составили в среднем 8,5% - МВФ. http://www.regnum.ru/search.

cуpъaтлapи хизмaт кypcaтиш cox1acидa, тpaнcпopт вa aлoкa, тaшки caвдo вa к1ишлoк1 хyжaлигидa кузaтиб кeлинмoкдa вa бунинг нeгизидa aввaлoм 6op, дaв-лaт хoкимияти тapaфидaн ички тaлaб-ни paFбapлaнтиpиб туpиши, вa ceзилapли микдopдa мaoшлap вa нaфaкaлapни oши-pиб бopилиши ётибди1. Инвecтициoн фa-oлият дaвлaтнинг caнoaт тapмoклapини кУллaш дacтуpлapигa кypa aмaлгa oшиpи-либ, бундa чeт элдaн бeвocитa capмoялap-ни ^^apoK микдopдa жaлб килиниши ca-мapa бepмoкдa.

ХВЖнинг пpoгнoзлapигa ^pa Узбeкиcтoн Рecпубликacидa ypтa муддaт-ли кeлaжaкдa ушбу иктиcoдий ycишнинг юкopи cуpъaтлapи дaвoм этaди вa Xукумaт тapaфидaн aмaлгa oшиpилaётгaн ички и^ тъeмoл бoзopи тaлaблapини вa capмoя-лapни pax1бapлaнтиpилиши, Узбeкиcтoндa

ишлaб чикapилaётгaн мax1cулoтлapининг Kaтop туpлapигa хaлкapo бoзopлapдaги нapхлapнинг юкopи caклaниши бу у^шга дaлдa бepиб туpaди.

Амaлгa oшиpилaётгaн чopa-тaдбиpлap caмapacи уз нaвбaтидa Уpтa дapoмaд-ли ax1oлининг кeнг кaтлaмлapини кaмpaб oлгaн x1oлдa, ax1oлининг жoн бoши-ra тyFpи кeлaдигaн peaл дapoмaдлapини ycишигa oлиб кeлишигa шубхa йук. Бун-дa aмaлгa oшиpилaётгaн кeнг микёcдaги иктиcoдиётни мoдepнизaциялaш вa ди-вepcификaция килиш, жумлaдaн, эк^ пopт гeoгpaфияcини кeнгaйтиpиш вa тap-кибини yзгapтиpиш вa тaдбиpкopлик-ни кУллaшгa, янги иш жoйлapининг яpa-тилишигa кapaтилгaн дacтуpлapининг бa-жapилиши вa мaмлaкaт иктиcoдиётнинг бapкapop тappaкий этишигa aлбaттa уз х^^^ни кушиб бopaди.

Ддабиётлар руйхати

1. Пpeзидeнт Иcлoм Кapимoвнинг 2010 йилдa мaмлaкaтимизни ижтимоий-иктиcoдий pивoжлaнтиpиш якунлapи вa 2011 йилгa мyлжaллaнгaн энг мух,им уcтувop йyнaлишлapгa бaFишлaнгaн Узбeкиcтoн Рecпубликacи Baзиpлap Max1кaмacининг мaжлиcидaги мaъpузacи. 21.01.2011

2. "Maмлaкaтимиздa дeмoкpaтик иcлox1oтлapни янaдa чукуpлaштиpиш вa фукapoлик жaмиятини pивoжлaнтиpиш кoнceпcияcи" 12.11.2010 Узбeкиcтoн Рecпубликacи Пpeзидeнти Иcлoм Кapимoвнинг Узбeкиcтoн Рecпубликacи Олий Maжлиcи Кoнунчилик пaлaтacи вa Сeнaтининг кУшмa мaжлиcидaги мaъpузacи

3. I.Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari.

4. http:IIwww.regnum.ruIsearch.

1 3a пocлeдниe пять лeт тeмпы po^a экoнoмики Узбeкиcтaнa cocтaвили в cpeднeм 8,5% - МВФ. http:II www.regnum.ruIsearch.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.