CC BY
11
УДК 347
Рах,мон Озода Эмомали, н.и.у., докторанти кафедраи таърихи давлат ва ууцуци ДМТ (Душанбе, Тоцикистон)
Рахмон Озода Эмомали, канд. юрид. наук, докторант кафедры истории государства и права ТНУ (Душанбе, Таджикистан)
Rahmon Ozoda Emomali, candidate of legal sciences, doctoral student of the history of state and law department under the TNU (Dushanbe, Tajikistan) e-mail: www-rustam-tj@mail.ru
Вазъи ууцуции занон дар робита бо тагйироти куллии уолати воцеии ицтимоии занон тауциц мешавад. Хусусиятуои вазъи ууцуции занон дар робита бо сифатуои цинсии занон, нишонауои дигари равони ва ицтимои муайян карда шудаанд. Ба таносуби вазъи уукуции занон ва вазъи ицтимоии онуо равшани андохта шудааст. Мафууми вазъи ууцуции занон пешнщод мешавад. Изуори ацида шудааст, ки вазъи ууцуции занон - категорияи таърихи мебошад, зеро вазъи ууцуции занон дар Тоцикистон дар маруилауои гуногуни инкишофи таърихи ва дар дохили тамаддунуо хусусиятуои худро пайдо намудааст. Консепсияи илмии вазъи ууцуции занон бо истифода аз донишуои илмии умуминазарияви мудаллал сохта шудааст.
Калидвожа^о: вазъи ууцуции занон, хусусиятуои вазъи ууцуции занон, вазъи ицтимоии занон, фаруанги милли, ууцуцу озодщои занон, консепсияи илмии вазъи ууцуции занон
Правовой статус женщин исследуется с учетом коренных изменений их социального положения. Особенности правового статуса женщин определяются с учетом половой принадлежности, иных психологических и социальных признаков. Определяется соотношение правового статуса женщин и их социального статуса. Предлагается авторское определение понятия «правовой статус женщин». Обосновывается идея, что правовой статус женщин является исторической категорией, поскольку данная категория развивалась в Таджикистане в различные исторические периоды и в периоды существования различных цивилизаций, обретая свои особенности. Обосновывается разработка концепции правового статуса женщин на основе общетеоретических знаний.
Ключевые слова: правовой статус женщин, особенности правового статуса женщин, социальный статус женщин, национальная культура, права и свободы женщин, научная концепция правового статуса женщин
The article examines the legal status of women taking into account fundamental changes in their social status. The peculiarities of the legal status of women are determined taking into account their gender and other psychological and social characteristics. The relationship between the legal status of women and their social status is determined. So, the author's concept of the legal status of women is proposed. Therefore, the author's idea is substantiated that the legal status of women is a historical category, since this category developed in Tajikistan in various historical periods and during the existence of various civilizations, acquiring its own characteristics. The development of the concept of the legal status of women is substantiated on the basis of general theoretical knowledge.
Keywords: legal status of women, the peculiarities of the legal status of women, social status of women, national culture, rights and liberty of women, scientific concept of the legal status of the women
DOI 10.24412/2411-1945-2023-3-10-21
МАФХУУМ ВА ХУСУСИЯТХрИ ВАЗЪИ хуукущи ЗАНОН
ПОНЯТИЕ И ОСОБЕННОСТИ ПРАВОВОГО СТАТУСА ЖЕНЩИН
NOTION AND PECULIARITIES OF THE LEGAL STATUS OF THE WOMEN
Хангоми тахдиди вазъи худудии занон дар чомеаи муосир тагйироти куллии полати водеии ичтимоии занон, вусъати фаъолияти ичтимой-идтисодй, сиёсй, фархангии занон, иштироки занон дар идоракунии давлатй, дар мадомоти донунгузор, ичроия ва судй, васеъ шудани худуду озодихои занонро мебояд ба инобат гирифт. Айни замон дар адабиёти илмй пахлухои нави вазъи худудии занон омухта мешаванд. Чунончи, як датор мухакдидон худудхои соматикии (аз кал. юнонии «soma» - бадан) занонро эътироф мекунанд. Худудхои соматикй намуди худудхои инсон буда, асоси онро худуди ихтиёрдорй намудани бадани инсонй ташкил медихад. Дар шароити рушди илмхои биология, тиб, тибби биологй, биотехнология имконияти истифодаи худудхои соматикй, масалан, дар бахши чаррохии пластикй, пайвандсозии узвхо ё бофтахо, хомиладории сунъй, пешгирии хамл, муносибатхои репродуктивй ва гайра васеъ мешавад. Аз ин хотир, зарурати кафолати худудхои соматикй ба миён меояд [10; 12; 14; 19].
И.Х. Бобочонзода ба хукудхои соматикй (шахсй) худудхои зеринро дохил мекунад: хукуд ба марг, пайвандсозии узву бофтахо, иваз намудани чинс, репродуктивии сунъй, датъи хамл ва дигар [1, с.7].
Хусусиятхои вазъи худудии занон бо сифатхои чинсии занон муайян карда мешаванд. Яке аз ин хусусиятхо дар худудхои репродуктивии занон ифодаи худро меёбад. Тавре М.Л. Бутовская дайд мекунад, «чинси инсон тавзехи морфофунксионалии бадан буда, хусусиятхо ва добилияти репродуктивии онро фаро мегирад» [3,с.11].
Аз руйи нишнаи биологй маъмулан тафовути мардон ва занон муайян карда мешавад. Айни замон дар баробари нишонаи биологй хамчунин, як датор нишонахои дигари равонй ва ичтимой дар замони муосир ба инобат гирифта мешаванд. Чунончи, Е.П. Илйин дайд мекунад, ки мачмуи нишонахои фардкунандаи байни мардон ва занон проблемаи комплексии равонй ва физиологиро ташкил медиханд. Онхо дар иртибот бо добилият, рафтор, фаъолияти касбй, хаёти оилавии мардон ва занон зохир мешаванд [7,с.14].
Хамин тарид, дар хаёти имруза мансубияти чинсии инсон бо нишонахои биологй ва ичтимой илова карда мешавад. Дар натича барои муайян намудани тафовути мардон ва занон мачмуи нишонахои биологй, физиологй, равонй, ичтимой, аз дабили добилияти репродуктивй, фаъолияти мехнатй ва дигари касбй, хаёти оилавй, хусусиятхои равонй, истеъдоду малака ба инобат гирифта мешаванд. Дар ин замина сифатхои шахсии занон, хусусиятхои биологй ва ичтимоии онхо дар таносуб бо сифатхои мардон зимни тахдиди вазъи худудии занхо бояд ба инобат гирифта шаванд.
Храмин сифатхои махсуси занон хусусиятхои вазъи худудии занонро муайян мекунанд. Ин хусусиятхо дар чараёни ифодаи худукии вазъи водеии занон, аз чумла дар донунгузории мехнатй, оилавй ва дигар ба инобат гирифта мешаванд. Чунончи, дар донунгузории мехнатй хусусиятхои зиёди вазъи худудй-мехнатии занон хатман ба инобат гирифта мешаванд. Дар м. 4 Кодекси мехнати Чумхурии Точикистон яке аз принсипхои донунгузории мехнат чунин ифода карда мешавад: «манъи табъиз, мехнати мачбурй ва истифодаи мехнати занон ва ноболигон дар корхои вазнин, зеризаминй ва шароити мехнаташон зарарнок». Тибди м. 216 Кодекси мехнат: «Дар корхои вазнин, зеризаминй ва шароити мехнаташон зарарнок истифодаи мехнати занон манъ аст». Дар моддахои 217-226 Кодекси мехнат низоми мехнат ва истирохат барои занон ва дигар шахсони дорои ухдадорихои оилавй, танаффус барои гизодихии кудак, вадти нопурраи кор барои занон, махдудияти истифодаи чамъи бахисобгирии вадти корй барои занони хомилалор, муваддатан ба кор дигар гузаронидани занони хомиладор ва заноне, ки кудакони то як солу шаш моха доранд, кафолат барои занон хангоми мударрар намудани навбати пешниходи рухсатии мехнатии харсолаи пардохтшаванда, рухсатй барои хомиладорй ва таваллуд, рухсатй барои нигохубини кудак, кафолатхо барои занони хомиладор ва
фарзанддор хангоми ба кор дабул намудани онхо, рухсатии кормандоне, ки кудаки навзодро фарзандхонд намудаанд ё васии онхо мебошанд, мударрар карда мешаванд [8].
Хамаи асосхои методологй, ки болотар тахлил гардиданд, хангоми тахдиди илмии вазъи худудии занхо бояд ба инобат гирифта шаванд. Вазъи худудии шахс дар робита бо холати худудии гуруххои гуногуни ичтимой хусусиятхои худро пайдо мекунад.
Дар заминаи ин адида хусусиятхои зерини вазъи худудии занон муайян ва пешниход мешаванд:
1. Занхо ба мисли шахс дорои худуду озодихо ва вазифахои асосй мебошанд. Худуду озодихои занон чузъи худудхои инсон мебошанд. Айни замон вазъи худудии занон хусусиятхое дорад, ки бо сифатхои шахсии занон хамчун гурухи махсуси билогиву ичтимоии ахолй муайян карда мешавад. Ин хусусиятхо дар робита бо холати махсуси занон дар сохаи таваллуди фарзанд, нигохубини фарзанд, дар оила, оиладорй, пешбурди хочагии оила, дар муносибатхои мехнатй ва гайра муайян карда мешаванд. Бо дарназардошти ин хусусиятхо дар донунгузорй худудхои махсуси занон, озодихо, имтиёзхо барои занон мударрар карда мешаванд.
2. Худуду озодихо ва вазифахои шахс, ки мазмуни вазъи худудии шахсро муайян мекунанд, падидаи мутладо худудй нестанд. Худудхои инсон, озодии инсон, вазифахо ва масъулияти инсон чузъи тамаддун, фарханги чомеа, аз он чумла фарханги худудй буда, бо ахлод, маънавиёт, дин, одату анъанахо робитаи зич доранд. Худуду вазифахои шахс даблан хамчун чузъи ахлод, дин, хулду хуй, одоби муошират, анъанахои никоху оиладорй, хочагидорй пайдо шуда, инкишоф ёфтаанд. Тавре Е.А. Лукашева дайд мекунад, худуду вазифахои иштирокчиёни муносибатхои чамъиятй таърихан мударрароти илохиро оид ба худуду вазифахои категорияхои гуногуни ахолй ифода менамуданд [13,с.44].
Аз ин хотир, худуду озодихо, ки вазъи хукудии занхоро дар сарзамини таърихи точикон муайян менамуданд, меъёрхо, принсипхо (гояхо), арзишхои ахлодй, динй, анъанавиро инъикос мекарданд. Ахлод, дин, одатхо, анъанахо дар танзими вазъи худудии занон дар сарзамини таърихии точикон истифода мешуданд. Тавре Е.А. Лукашева дайд мекунад, худудхои инсон аз огози ташаккулашон мазмуни ахлодй, маънавй-фархангй ва динй доштанд [18, с.24]. Бар замми ин, одатхои худудй, сарчашмахои динй, талаботи фитрй-худудии ахлодй (адолат, озодй ва гайра) шаклхои ифодаи худуд махсуб мешаванд.
3. Вазъи худукии шахс дар чомеаи анъанавй ва чомеаи муосир фарди куллй дорад. Ин тафовут бо мазмун ва номгуи худуду озодихо ва вазифахо, робитаи байни давлат ва шахс, вусъати озодии идтисодй, эчодй, фархангй, илмй, иттилоотй, тарзхо ва усулхои диспозитивии танзими муносибатхои худудй, ниходхои демократй, режими сиёсии демократй муайян карда мешавад. Яке аз махадхои дигари тафовути вазъи худудии шахс дар чомеаи анъанавй ва муосир дар иртибот бо сатхи истифодаи меъёрхои ичтимой дар танзими вазъи худудй зохир мешавад. Вазъи худудии шахс дар чомеаи анъанавй бо истифода аз ахлод, дин, одату анъанахо танзим карда мешуд. Тавре В.Е. Чиркин дайд мекунад, вазъи худудии шахс дар чомеаи анъанавй бештар бо одатхо ва мансубияти динии шахс муайян карда мешуд [20, с.177].
Аз ин ру, вазъи худудии занхо дар сарзамини таърихии точикон бо меъёрхо ва арзишхои ахлодй, динй, одатй, одоб, анъанахои миллй, аз чумла дар сохаи никох, оила, оиладорй, тарбияи фарзанд танзим карда мешуд.
Дар ин замина мафхуми зерини вазъи худукии занонро пешниход намудан мумкин аст.
Вазъи ууцукии занон - мацмуи ууцуцу озодщо ва вазифахои занон мебошад, ки уолати воцеии ощоро тибкц меъёрщ принсищо, арзишуои ахлокй, динй, одатй, анъанавй муайян мекунад.
Мафхумхои илмй оид ба вазъи худудии шахс хангоми тахлили вазъи худудии гуруххои алохидаи ахолй, аз чумла занон дар адабиёти илмй холо пешкаш мешаванд [6]. Ин аз он
далолат мекунад, ки таукикоти илмии вазъи уукукии шахс уоло ба сатуи нав баромада, аз таулилуои илмии каблй сифатан фарк мекунад.
4. Инкишофи уукуку озодиуо, ки вазъи уукукии шахсро муайян мекунанд, равнади таърихии мунтазам, бардавом, муташаккил, доимй мебошад. Тавре М.Н. Марченко кайд мекунад, уукуку озодиуо дар як форматсияи чамъиятй-иктисодй ва дар доираи як тамаддун пайдо шуда, дар форматсияуои минбаъдаи чамъиятй-иктисодй ва тамаддунуои дигар инкишоф меёбанд [16, с.612-613].
Хукуку озодиуои занон, ки вазъи уукукии онуоро дар мархилауои гуногуни инкишофи таърихй дар сарзамини таърихии точикон муайян мекунанд, дар маруилауои гуногуни инкишофи таърихй, дар дохили тамаддунуои мухталиф (ориёй, исломй, авруосиёй) инкишоф ёфтаанд. Дар уар як маруилаи таърихй, дар дохили тамаддунуои мухталиф вазъи уукукии занони точик тагйир меёфт. Аммо мазмуни фаруангй-тамаддунии вазъи уукукии занони точик, аз чумла унсуруои фаруангиву тамаддунии он, аз кабили арзишуои ахлокй, динй, маънавй, анъанауои оиладорй, тарбияи фарзанд бетагйир инкишоф меёбанд. Храмин унсуруои фаруангй-тамаддунй уоло арзишуои оилавиро ташкил медиуанд. Оилаи точик ба туфйли уамин арзишуои оилавй то имруз пойдор мондааст. Тачрибаи талхи як катор кишваруои Fарб уоло нишон медиуад, ки поймол гардидани арзишуои оилавй боиси фиску фасод дар чомеа, паун гардидани меъёруои ахлокии аксулфаруангй, нобуд гаштани оилаи пойдор ба маънои аслй ва иваз шудани он бо оилауои гайриаслии уамчинсон мегардад.
Дар заминаи гуфтауои боло акида пешкаш мешавад, ки вазъи уукукии занон -категорияи таърихй мебошад. Вазъи уукукии занон дар сарзамини таърихии точикон дар маруилауои гуногуни инкишофи таърихй ва дар дохили тамаддунуо хусусиятуои худро пайдо намудааст. Ба ин нигоу накарда, вазъи уукукии занон давомоти таърихиро нигоу доштааст. Ин давомоти таърихй дар он зоуир мешавад, ки унсуруои фаруангй-тамаддунии он аз насл ба насл гузаштаанд. Ин унсуруо уоло заминаи нигоудошти арзишуо ва анъанауои оиладорй, пойдории оилаи точик маусуб мешаванд.
Азбаски вазъи уукукии занон категорияи таърихист, мафууми он низ ба тарики зайл бояд муайян карда шавад:
Вазъи ууцуции занон - мацмуи ууцуцу озодиуо ва вазифауои занон мебошад, ки таърихан, бо дарназардошти талаботи маруилауои гуногуни инкишофи таърихи ташаккул ёфта, уолати воцеии занонро дар низоми танзими меъёрии ицтимои муайян мекунад.
Барои уамин, вазъи уукукии шахс на тануо бо уукук, балки арзишуои фаруангиву тамаддунй муайян карда мешавад. Зимни таулили вазъи хукукии шахс, аз чумла вазъи уукукии зануо дар таърихи точикон мазмуни васеи ичтимоию фаруангии онро мебояд ба инобат гирифт. Ба андешаи аксари мууиккикон, вазъи уукукй унсури низоми уукукй, падидаи уукукй мебошад. Вазъи уукукй падидаест, ки чузъи уаёти инсон буда, бо тамоми меъёруои ичтимой, умуман низоми танзими меъёрии ичтимой алокаи зич дорад. Вазъи уукукй чузъи фаруанг ва тамаддун аст.
Зимни таукики вазъи уукукии занон робитаи онро бо уаёти чомеа, намудуои мухталифи муносибатуои чамъиятй мебояд ба инобат гиифт. Вазъи уукукй шакли ифодаи уукукии уолати вокеии занон дар чомеа мебошад. Холати вокеии занон дар робита бо муносибатуои чамъятй муайян карда мешавад. Тавре К. Маркс дар «Тезисуо дар бораи Фейербах» навишта буд: «Моуияти инсон абстракт набуда, мансуби фарди муайян нест. Дар уакикати уол он мачмуи уамаи муносибатуои чамъиятист» [15, с.3].
Холати вокеии шахс дар чомеа бо муносибатуои иктисодй, ичтимой, сиёсй, бо фаруанг, тамаддун, маънавиёт муайян карда мешавад. Хукук шакли ифодаи муносибатуои чамъиятй, шакли шуури чамъиятй, падидаи уаёти чомеа мебошад. Хукук аз сатуи мавчудаи шуури чамъиятй, сатуи пешрафи иктисодй, ичтимоии чомеа, талаботи
объективии хаёти чомеа чудо буда наметавонад. Дар хар як мархилаи инкишофи таърихй навъи муайяни худуд, ба мисли худуди Бобулистони дадим, худуди Мисри дадим, худуди зардуштй, худуди исломй, худуди римй ва дигар инкишоф ёфтаанд. Худуд холати мавчудаи муносибатхои чамъиятй, аз он чумла холати водеии ахлодй, динй, одатй ва дигари шахсро инъикос мекунад. Барои хамин, вазъи худудии занон дар сарзамини таърихии точикон холати водеии онхоро ифода намуда, чузъи хаёти чомеа мебошад. Вазъи худудии занон хамчун мафхуми таърихй падидаи мутладо худудй нест. Он шакли фодаи низоми муносибатхои чамъиятй, ахлод, фарханг, тамаддун дар мархилахои муайяни инкишофи таърихй мебошад.
Вазъи худуди занон дар сарзамини таърихии точикон зимни омузиши сарчашмахои таърихии худудй, ахлодй, динй, анъанавй муайян карда мешавад. Бар замми ин, шаклхои ифодаи худуд дар чомеаи анъанавй аз хамдигар пурра чудо нашуда буданд. Дар чомеаи ибтидоии тодавлатй меъёрхои ахлодй, одатй, одатй ягона буданд, дар шакли мономеъёрхо, яъне меъёрхои чудонашаванда амал менамуданд. Дар мархилахои минбаъда ин меъёрхо робитаи байни хамдигарро нигох медоранд. Сарчашмахои таърихй, аз дабили Крнунномаи Хамураби, Крнуни Ману, Эъломияи Куруши Кабир, Крнунномаи Сосониён ва дигар меъёрхои чудонашавандаи динй, ахлодй, анъанавй, сиёсй, экологй, худудиро ифода мекунанд. Танхо дар замони муосир, якчоя бо вусъати фаъолияти худудэчодкунй равнади аз хам чудо шудани меъёрхои худудй ва дигар меъёрхои ичтимой огоз мегардад. Ба ин нигох накарда, дар хаёти имрузаи мо робитаи байни меъёрхои худудй, ахлокй, оилавй, корпоративй, анъанавй, динй, эстетикй, техникй, экологй, демогарфй, иттилоотй мушохида мешавад.
Аз ин хотир, вазъи худудии занон дар сарзамини таърихии точикон холати водеии онхоро ифода намуда, бо меъёрхои гуногуни ичтимой танзим карда мешуд.
Дар адабиёти илмй оид ба вазъи худудии занон нудтахои назари мухталиф чой доранд. Чунончи, як датор мухакдидон вазъи худудии занонро бо истифода аз нудтаи назари васеи ичтимой муайян менамоянд. Дар ин холат вазъи худудии шахс ба сифати падидаи ичтимой ё худудй тахлил карда мешавад. Масалан, ба андешаи О.В. Богомазова, вазъи худудии занон падидаи ичтимой буда, дар робита бо талаботи чомеа пайдо мешавад, аз меъёрхо ва доидахои муайяни ичтимой, тартиби татбиду таъмини онхо иборат аст [2, с.16].
Чунин нудтаи назар мубохисавй мебошад. Дар холати дарки вазъи худудии занон ба хайси падидаи ичтимой аслан тафовути байни холати водей (ичтимой) ва вазъи худудии занон ба инобат гирифта намешавад. Меъёрхои ичтимой холати ичтимоии занонро муайян мекунанд. Вазъи худудй бошад, бо мударрароти меъёрии худудй муайян карда мешавад. Аз ин хотир, вазъи худудии занон падидаи худудй мебошад.
Илова бар ин, вазъи ичтимой, вале на вазъи худудии занон, метавонад хамчун институти ичтимой тахдид гардад. Институти ичтимой аз мачмуи меъёрхо, доидахо, принсипхо, арзишхои ичтимой иборат буда, вазъи водеии ичтимоии (чамъиятии) занонро дар ин ё он мархила ё давраи инкишофи таърихй муайян мекунад. Вазъи ичтимоии занон бо чунин меъёрхо муайян карда мешавад.
Ба андешаи О.И. Богомазова, вазъи худудии занон институти мустадили умумисохавй буда, аз мачмуи худуду вазифахои занон иборат аст. Мустадилияти ин институти умумии худудй бо он муайян карда мешавад, ки пахлухои таърихй ва хусусиятхои худро дорад [2, с.16].
Мебояд зикр намуд, ки вазъи худудии шахс низ дар як датор асархои илмй ба хайси институти комплексии давлатй-худудй тахдид карда мешавад. Аз ин андеша, масалан, Л.Д. Воеводин истифода намуда, вазъи худудиро институти давлатй-худудии комплексй меномад [4, с.13].
Тибди ин нудтаи назар, вазъи худудии занон падидаи хам давлатй ва хам худудй
мебошад. Дар ин уолат мафууми «вазъи уукукии занон» уамчун падидаи комплексй зарурати дарки онро ба уайси падидаи уам уаёти давлатй ва уам уаёти уукукй талаб мекунад.
Айни замон ин андеша мубуисавй аст. Агар вазъи уукукии занон уамчун институти комплексии давлатй-уукукй баромад кунад, пас таулили он аз доираи институти уукукй берун мебарояд, чунки дар ин уолат вазъи уукукии занон уамчун падидаи давлатй-уукукй тавсиф дода мешавад.
Ба андешаи Д.Ф. Латипова, вазъи уукукии занон институти мустакили «байнисоуавии уукук» мебошад [11]. Ба акидаи мавсуф, ин интитути уукукро мачмуи меъёруои гуногунсоуа ташкил дода, вазъи уукукии занон бо меъёруои уукуки конститутсионй, маъмурй, меунатй, маданй ва соуауои дигар танзим карда мешавад. Илова бар ин, муаллифи номбурда аз мафууми «институти уукук» истифода мебарад, уол он ки муаллифони дигар ба мафууми «институти уукукй» таваччуу доранд.
Акидаи Д.Ф. Латипова дар хусуси танзими вазъи уукукии занон бо истифода аз меъёруои соуауои гуногуни уукук кобили дастгирист. Дар вокеъ, вазъи уукукии занонро на як соуаи мустакили уукук, балки соуауои гуногуни уукук танзим мекунанд. Аммо истифодаи мафууми «институти байнисоуавй» нисбат ба вазъи уукукии занон мубоуисавй аст, чунки дар ин уолат мансубияти он ба соуауои муайяни уукук аник карда намешавад. Бар замми ин, андешаи Д.Ф. Латипова оид ба таукики вазъи уукукии занон ба сифати институти комплексии уукук имкониятуои омузиши онро бо меъёруои ин ё н соуауои уукук маудуд намуда, таукики умуминазариявй ауамияташро гум мекунад.
Мафууми «вазъи уукукии занон» бо дарназардошти танзими он бо меъёруои соуауои гуногуни уукук шаклуои мушаххас пайдо мекунад. Дар ин замина вазъи уукукии занон дар муносибатуои уукукии оилавй, гражданй, конститутсионй, маъмурй, меунатй ва гайра аз уамдигар чудо карда мешаванд. Дар муносибатуои гуногуни уукукй вазъи уукукии занон дар иртибот бо мачмуи мухалифи уукуку вазифауо хусусиятуои муайянро пайдо мекунад. Дар заминаи чунин хусусиятуо вазъи уукукии занонро дар муносибатуои уукукии оилвай ва меунатй аз уамдигар фарк мекунанд.
Дар заминаи чунин усули таукики илмй, ки бештар дар илмуои соуавии уукукшиносй истифода мешавад, пешниуод намудани мафууми умумиии «вазъи уукукии занон» душвор аст. Аз ин хотир, дар таукикоти илмии умуминазариявй, ки солуои охир истифода мешавад, кушиши пешбарии мафууми умумии «вазъи уукукии занон» ба харч дода мешавад. Ин мафууми илмй аз як тараф бо истифода аз донишуои илмии назарияи давлат ва уукук, мафуумуои умумии назариявй, аз кабили «шахс», «инсон», «фард», «вазъи уукукии шахс», «уолати ичтимой» ва дигар муайян ва пешкаш карда мешавад. Аз тарафи дигар зимни пешбарии мафууми умумй хусусиятуои вазъи уукукии занон дар мунсибатуои уукукии гуногун ва дастовардуои илмуои уукукшиносии соуавй уатман ба инобат гирифта мешаванд.
Пешбарии мафууми умумии илмии «вазъи уукукии занон» ауаммияти илмй-методологй дорад. Ауаммият ва зарурати пешкаши чунин мафууми умумиро аксарияти мууаккикони назарияи давлат ва уукук якдилона эътироф мекунанд. Чунончи, С.В. Ворошилова зарурати тарурезии консепсияи ягонаи вазъи уукукии занонро барои уамаи соуауои уукук исбот мекунад [5].
Бо ин икидаи муаллиф мебояд розй шуд. Дар вокеъ, пешбарии консепсияи илмии вазъи уукукии занон бо истифода аз донишуои илмии умуминазариявй уам барои таукики илмии умуминазариявй ва уам соуавии уукукй ауаммияти методологй дорад.
Якум, чунин консепсияи умумии илмй хусусиятуои умумии мафууми вазъи уукукии занонро ба сифтаи категорияи «вазъи уукукии шахс» ифода мекунад.
Дуюм, консепсияи умумии илмй хусусиятуои вазъи уукукии занонро дар муносибатуои
гуноуни худудй ба инобат мегирад.
Сеюм, консепсияи илмии мазкур дар чараёни такмили донунгузорй оид ба вазъи худудии занон, тархрезй ва амалй намудани хуччатхои барномавии давлатй, аз он чумла сиёсати давлат дар ин соха метавонад истифода гардад.
Чорум, консепсияи илмии мазкур донуниятхои умумии инкишофи вазъи худудии занонро, алалхусус, бо дарназардошти мабрам гардидани проблемаи гендерй дар илм ва амалияи муосир муайян мекунад.
Панчум, ин консепсияи умумии илмй дар робита бо вазъи водеии ичтимоии занон пешкаш меардад ва аз ин лихоз, надши меъёрхои гуногуни ичтимоиро дар танзими вазъи ичтимоии занон муайян мекунад.
Барои хамин, вазъи худудии занонро хамчун падидаи комплексй мебояд тахдид кард. Падидаи комплексй будани вазъи хукудии занон дар шаклхои зайл зохир мешавад:
- вазъи худудии занон падидаи мухимми хаёти чомеа, чузъи чудонашавандаи хаёти чомеа, заминаи нигохдории насли инсонй, ивазшавии наслхо ва рушди чомеаи инсонй мебошад;
- вазъи худудии занон чузъи тамаддуни инсонй махсуб мешавад;
- вазъи худудии занон институти ичтимой ва ичтимой-худудй махсуб мешавад.
Интихоби ин ё он мафхуми зикршуда аз мадсадхои тахдидоти илмй вобастагй дорад.
Чунончи, тахдиди илмии инкишофи вазъи худудии занон дар сарзмани таърихии точикон ва Точикистони муосир зарурати тахдиди комплексии вазъи худудии занонро хамчун падидаи хаёти чомеа, чузъи фарханг ва тамаддуни точикон, унсури низоми давлативу худудй, унсури хаёти худудй, институти ичтимой, институти ичтимой-худудй талаб мекунад.
Аз ин хотир, инкишофи вазъи худудии занон дар Точикистон дар шаклхои зайл баромад мекунад:
- вазъи худудии занон падидаи хаёти чомеа, чузъи тамаддуни инсонй, алалхусус, фарханг ва тамаддуни точикон мебошад;
- вазъи худудии занон унсури таркибии хаёти давлатй -худудй буда, бо пайдоиши давлат ташаккул меёбад ва дар чараёни танзими давлатй -худудии вазъи ичтимоии занон инкишоф меёбад;
- вазъи худудии занон падидаи ё институти ичтимой буда, зарурати омузиши вазъи ичтимии занонро дар мархилахои гуногуни инкишофи таърихй дар робита бо меъёрхои ичтимой (ахлодй, динй, одатй, равонй, анъанахо ва гайра) талаб мекунад;
- вазъи худудии занон чузъи хаёти худудй буда, бо унсурхои дигари хаёти худудй, аз он чумла унсурхои муташаккили танзимшуда (никох, оила, масъулияти тарафайни зану шавхар ва дигар) ва падидахои номуташаккили танзимнашуда (истифодаи зурй дар оила, азобу шиканчаи занон ва фарзандон, махдуд намудани худуду озодихои занону фарзандон дар оила ва гайра) робита дорад;
- вазъи худудии занон унсури таркибии низоми худудй буда, дар шакли мачмуи меъёрхои худудии комплексй (конститутсионй, маданй, оилавй, мурофиавй, байналмилалй ва дигар) баромад мекунад.
Бо дарназардошти нуктахои зикршуда боз як хусусияти дигари вазъи хукудии занон ошкор мешавад. Вазъи худудии занон дар тахдидоти умуминазариявй ба сифати падидаи худудии комплексй баромад мекунад. Вазъи худудии занонро бо дарназардошти меъёрхои худуди конститутсионй ё оилавй омухтан мумкин аст. Вале дар ин холат тахдидоти илмй хусусияти сохавй пайдо мекунад. Барои хамин, вазъи худудии занон хамчун самти тахдидоти умуминазариявй падидаи худудии комплексй мебошад. Дар ин самти тахдидоти илмй вазъи худудии занон бо дарназардошти хамаи санадхои меъёрии худудй ва тамоми
меъёруои уукукй (соуауои уукук) таулил карда мешавад.
Тавре маълум аст, дар адабиёти илмй оид ба таносуби мафуумуои «вазъи уукукии шахс» ва «уолати уукукии шахс» акидауои мухталиф чой доранд. Хамин бауси илмй зимни таукики вазъи уукукии занон низ ба мушоуида мерасад.
Чунончи, О.И. Богомазова мафуумуои «вазъи уукукии занон» ва «уолати уукукии занон»-ро аз уамдигар чудо мекунад [2,с.19].
Ба андешаи Д.Ф. Латипова, чудо намудани мафуумуои зикршуда имкон медиуад, ки сауми меъёруои одатй, динй, уукукй дар инкишофи «мавкеи занон дар чомеа муайян карда шавад» [11,с.34].
Аммо нуктаи назари мууаккикони зикршуда мубохисавист. Дар асл мафуумуои «вазъи уукукй» ва «уолати уукукй» аз уамдигар фарк намекунанд. Вазъи уукукй шакли ифоаи меъёрии уолати уукукии шахс мебошад. Дар уар ду уолат барои ифодаи вазъи шахс дар чомеа ва давлат истилоуи «уукукй» истифода мешавад. Аз ин хотир, вазъи уукукй ё уолати уукукии шахс бо мачмуи уукуку озодиуо ва вазифауои шахс муайян карда мешавад.
Ба анешаи О.И. Богомазова, вазъи уукукии занон мавкеи занонро «дар низоми уукукии чомеа» муайян мекунад, уолати уукукии занон бошад, дар муносибатуои уукукии вокей зоуир мегардад [2,с.20].
Чунин нуктаи назар бауснок аст. Муносибатуои уукукй бо вазъи уукукй ва уолати уукукии шахс, агар ин мафуумуо чудо карда шаванд, алокаманд мебошанд. Хукуку вазифауои занон зимни иштироки онуо дар муносибатуои уукукй пайдо мешаванд ва амалй мегарданд. Аммо О.И. Богомазова муносибатуои уукукиро тануо бо уолати уукукии занон алокаманд намуда, робитаи уолати уукукиро бо ин муносибатуо сарфи назар мекунад. Чунин андешаи баусталаб дар натичаи аз уам чудо намудани мафуумуои «вазъи уукукии занон» ва «уолати уукукии занон» пайдо мешавад. Ин бори дигар собит менамояд, ки тафовути мафуумуои зикршуда ягон асоси вокей надорад.
Тавре кайд гардид, мафууми «вазъи уукукии щахс» аз мафууми «уолати ё вазъи ичтимоии шахс» фарк мекунад. Вазъи уукукй бо меъёруои уукукй, уолати ичтимой бошад, бо меъёруои дигари ичтимой, аз чумла ахлокй, динй, одатй, сиёсй, оилавй ва дигар муайян карда мешавад.
Барои уамин, мафуумуои «вазъи уукукии занон» ва «уолати уукукии занон» аз уамдигар фарк намекунанд. Андешаи мууаккиконе, ки ин мафуумро чудо мекунанд, кобили дастгирй нест. Мафуумуои зикршуда вазъ ё уолати уукукии занонро дар робита бо уукуку озодиуо ва вазифауои занон муайян менамояд.
Мафууми «вазъи уукукии занон» аз мафууми «уолати ё вазъи ичтимоии занон» бояд чудо карда шавад. Холати ичтимой ё вазъи ичтимоии занон бо мачмуи меъёруои ахлокй, оилавй, динй, эстетикй, сиёсй, одатй, анъанауои миллй муайян карда мешавад.
Взъи ичтимои занон ва вазъи уукукии занон бо уамдигар робитаи зич ва дутарафа доранд.
Робитаи байни вазъи ичтимой ва уукукии занон шаклуо ва тамоюли зерини зууорот дорад:
1. Дар даврауои муайяни инкишофи таърихй, асосан дар чомеаи кадим ва дар асруои миёна бо дарназардошти истифодаи якчояи меъёруои уукукй ва дигари ичтимой вазъи уукукй ва ичтимоии занон дар шакли вазъи ичтимой-уукукии занон зоуир мегардид. Конунуои давлатуои кадим дар кишваруои мухталиф меъёруои ахлокй, одатй, динй, уукукй ва дигари ичтимоиро, сарфи назар аз тафовути аникашон, бо максади танзими уаёти чомеа истифода намуда буданд. Аз ин нукаи назар, истифодаи мафууми «вазъи ичтимой-уукукии занон» барои ин маруилауои инкишофи таърихй ба вокеияти давлатй-уукукии ин маруилауо мувофик аст.
2. Робитаи устувори вазъи ичтимой ва худудии занон дар даврахои минбаъдаи инкишофи таърихй низ мушохида мешавад. Бо баробари фаъол гардидани амалияи худудэчодкунй ва дабули санадхои меъёрии хукудии махсус оид ба вазъи худудии занон, робитаи байни вазъи ичтимой ва худудии занон мисли даврахои пештара бодй мемонад. Меъёрхои гуногуни ичтимой, ки хаёту фаъолияти занонро танзим мекунанд, ба вазъи худуди занон таъсири бевосита мерасонад. Тавре маълум аст, раванди таърихии ташаккули пурраи вазъи худудии занон, эътирофи якдилонаи худуду озодихои занон тулонй буда, даврахои душвори таърихй ва муборизаи занонро барои озодии хеш дар бар мегирад. Дар кишвархои мухталифи чахон, аз он чумла дар Fарб ин раванди таърихй хело мураккаб буд. Хамаи ин натичаи таъсири меъёрхои ичтимой, ахлод, дин, шуури чамъиятй, анъанахои таърихй ба фаъолияти худудэчодкунй ва сиёсати давлат дар ин соха махсуб мешавад.
3. Таъсири анъанахои таърихй, одату арзишхои оилавй, ахлод, шуури динй ба вазъи худудии занон дар хаёти имруза низ дар хамаи кишвархо ба мушохида мерасад. Айни замон таъсири онхо дар шаклхои гуногун зохир мешавад. Чунончи, холатхои гуногуни зуроварй дар оила, хушунат, табъиз, ба таври сунъй махдуд намудани озодй ва худудхои занону духтарон дар оила, бисёрзанагй ва гайра, ки имруз низ ба чашм мерасанд, бо унсурхои гуногуни шуури ахлодй ва динии дишрхои гуногуни чомеа, анъанахову одатхои кухна робита доранд.
4. Хамзамон бо ин, арзишхои ахлодй, оилавй, динй, анъанахои таърихан ташаккулёта ба инкишофи хаёти оилавй, тарбияи фарзандон, хаёти чамъиятии занон, аз он чумла ба вазъи худудии занон таъсири самарабахш мерасонанд. Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи масъулияти падару морад дар таълиму тарбияи фарзанд» истифодаи анъанахои хаётан мухимро дар сохаи оила, таълиму тарбияи фарзанд пешбинй мекунад. Чунончи, тибди м. 8 Конуни мазкур, падару модар ухдадроанд, ки ба фарзанд тибди арзишхои миллй номи нек гузоранд, фарзандро дар рух,ияи эхтиром ба Ватан, донун, арзишхои миллй ва умумибашарй тарбияи намоянд [9].
5. Вазъи ичтимой ва вазъи худудии занон алодаи тарафайн доранд. Аз як тараф вазъи ичтимоии занон, ки водей аст, ба ташаккулу инкишоф, мазмун, принсипхои вазъи худудии занон таъсир мерасонад. Чунончи, шуури чамъиятй, арзишхои оилавй, анъанахои миллии оиладорй, сатх ва шаклхои тарбия ва таълими занон ба вазъи худудии онхо таъсир мерасонанд. Конунгузорй вазъи худудии занонро бо дарназардошти шароити чамъиятии зиндагиву фаъоляти онхо, шароити таърихии чомеа, меъёрхои ахлодй, оилавй, анъанахо ва дигари ичтимой, ки дар хаёти чомеа водеан чой доранд, ифода мекунад. Барои хамин, вазъи худудии занон дар давлатхои чудогонаи чахон дар робита бо хусусиятхои фарханги миллй аз хамдигар фард мекунад. Одатхои кух,на, ки ба инкишофи вазъи худудии занон таъсири манфй мерасонанд, аз тарафи донуннузор рад карда мешаванд. Дар санадхои донунгузорй одату анъанахои миллй, арзишхои ахлодй ва динй, меъёрхои зиёди оилавй ва оиладорй дар бахши таълиму тарбияи фарзанд, ки барои инкишофи муътадили вазъи худудии занон, таъмини озодии занон, амалй гаштани худудхои онхо, хифзи арзишхои оилаи анъанавй ахаммияти фархангй доранд, инъикоси худро меёбанд.
Вазъи ичтимоии занон, ки бо низоми меъёрхо ва арзишхои водеии ичтимой муайян карда мешавад, ба вазъи худудии занон таъсири бевосита ва халкунанда мерасонад. Вазъи водеии занон, меъёрхо ва арзишхои муфиди фарханги миллй хангоми ифодаи донунии вазъи худудии занон хатман ба инобат гирифта мешаванд.
Аз тарафи дигар вазъи худудии занон ба вазъи ичтимоии онхо таъсири мутадобила мерасонад. Вазъи водеии занон дар чомеа бо баробари ифодаи худудй комилан тагйир меёбад. Чунончи, дар солхои аввали галабаи хокимияти шуравй вазъи худудии занони шуравй, ки дар санадхои давати шуравй мустахкам мешавад, боиси аз байн рафтани
меъёруо ва одатуои куунаву акибмонда дар уаёту фаъолияти занон гардид. Занон якчоя бо ифодаи уукукии вазъи ичтиимоии хеш барои озодона амалй намудани уукукуояшон ба меунат, таусил, истироуат, нафака ва дигар имкониятуои бештар пайдо намуданд.
Дар солуои Истиклолияти давлатии Чумуурии Точикистон вазъи уукукии занон дар мукоиса бо давраи шуравй инкишоф ёфт. Кафолатуои давлатии уукуку озодиуои занон бештар гардиданд. Баъд аз кабули Фармони Президенти Чумуурии Точикистон «Дар бораи баланд бардоштани мавкеи зан дар чомеа», санадуои меъёрии уукукй, барномауои давлатии ин соуа вазъи ичтимой ва уукукии занон комилан тагйир ёфт, иштироки занон дар уаёти давлатй ва чамъитй вусъат ёфт. Санадуои конунгузории давлати соуибистиклоли Точикистон кафолатуои нави уукуку озодиуои занонро таъмин намуданд. Дар натичаи сиёсати окилонаи давлати Точикистон, алалхусус, Асосгузори сулуу вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумуурии Точикистон муутарам Эмомалй Раумон вазъи уукукии занон дар тафовут бо замони шуравй тагйир ёфт.
Айни замон такмили вазъи уукукии занон ба вазъи ичтимоии занон низ таъсир расонид. Вазъи ичтимоии занони Точикистон аз вазъи ичтимоии занони шуравй фарк дорад, зеро ба беубудй, инкишоф, такмил, тауавулоти таърихй майл дорад.
Хамин тарик, вазъи уукукии занон, инкишоф ва такмили мунтазами он уатман ба мазмуни вазъи ичтимоии занон таъсир мерасонад. Барои уамин, дар байни вазъи ичтимой ва уукукии занон таъсири мутакобила чой дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бабаджанов И.Х. Жизнь и смерть человека как институционально-правовые категории (теоретико-аксиологический и частноправовой анализ): монография / В двух книгах. Книга первая: Генезис и субстанциональные основы жизни и смерти человека в правовой науке /И.Х. Бабаджанов. - Душанбе, 2016. - 381 с.
2. Богомазова О.И. Правовой статус женщин и его особенности в современном российском обществе: дис. ... канд. юрид. наук / Специальность 12.00.01— Теория и история права и государства; история учений о праве и государстве /О.И. Богомазова.
- Владимир, 2008. - 142 с.
3. Бутовская М.Л. Антропология пола /М.Л. Бутовская. - Фрязино: Век 2, 2013. - 256 с.
4. Воеводин, Л.Д. Юридический статус личности в России / Л.Д. Воеводин. - Москва: Норма, 1997. - 304 с.
5. Ворошилова С.В. Правовое положение в России в XIX - начале XX века: дис. ... д-ра юрид. наук / С.В. Ворошилова. - Саратов, 2011. - 406 с.
6. Ворошилова С.В. Правовое положение женщин в России в XIX - начале XX вв. ... дис. докт. юрид. наук / Специальность 12.00.01 - Теория и история права и государства; история учений о праве и государстве / С.В. Ворошилова. - Саратов, 2011. - 406 с.
7. Ильин Е.П. Пол и гендер/Е.П. Ильин. - Санкт-Петербург: Питер, 2010. - 608 с.
8. Кодекси меунати Цумуурии Тоцикистон // Ахбори Мацлиси Олии Цумуурии Тоцикистон.
- 2016. - № 7. - Мод. 604.
9. Цонуни Цумуурии Тоцикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» // Ахбори Мацлиси Олии Цумуурии Тоцикистон. - 2011. - № 7-8. -Мод. 616. Бо тагироту иловауо аз 15 марти соли 2016.
10.Крусс В.И. Личностные («соматические») права человека в конституционном и философско-правовом измерении: к постановке проблемы / В.И. Крусс // Государство и право. - 2000. - № 10. - С. 39-49.
11.Латыпова Д.Ф. Правовое положение женщин: дис. ... канд. юрид. наук: / Специальность 12.00.01 - Теория и история права и государства; история учений о
праве и государстве /Д. Ф. Латыпова. - Москва, 2002. - 157 с.
12.Леонтьев К. Н. Византизм и славянство // Россия глазами русского: Чаадаев, Леонтьев, Соловьев /К. Н. Леонтьев. - Санкт-Петербург, 1991. - С. 195-270.
13.Лукашева Е.А. Человек, право, цивилизации: нормативно-ценностное измерение / Е.А. Лукашева. - Москва: Норма, 2009. - 384 с.
14.Малеина М. Н. Человек и медицина в современном мире /М.Н. Малеина. - Москва: БЕК, 1995. - 260 с.
15.Маркс К. Тезисы о Фейербахе /Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 3. - Москва, 1955. - С. 1-4.
16.Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права. - Т. 1. Государство / М.Н. Марченко. - Москва, 2007. - 304 с.
17.Мельников В. С. Социальные и правовые аспекты медицинской деятельности / Кировский гос. ин-т /В. С. Мельников. - Киров, 1997. - 190 с.
18.Права человека: учебник /Под ред. Е.А. Лукашевой. - Москва: Норма, 2009. - 322 с.
19. Старовойтова О.Э. Юридический механизм реализации и защиты соматических прав человека и гражданина в Российской Федерации: историко-правовой и теоретический анализ: дис. ... д-ра юрид. наук / Специальность 12.00.01 - Теория и история права и государства; история учений о праве и государстве / О.Э. Старовойтова. - Санкт-Петербург, 2006. - 453 с.
20. Чиркин В.Е. Современные цивилизации и статус человека // Всеобщая декларация прав человека: универсализм и многообразие опытов / В.Е.Чиркин. - Москва, 2009. - С. 173-179.
REFERENCES:
1. Babajanov I.Kh. Human's Life and Death as the Institutional-Legal Category (theoretico-axiological and private-legal analysis) Monography. In two books. The first book: Genesis and substantial basis of human's life and death in legal science. - Dushanbe, 2016.-PP 7. 381 pp.
2. Bogomazova O.I. Legal Status of Women and its Peculiarities in Modern Russian Society: dis.... candidate of legal sciences / specialty 12.00.01—theory and history of law and state; the history of study of law and state /Olga Ivanovna Bogomazova. -Vladimir. 2008. - 142 pp.
3. Butovskaya M.L. Gender Anthropology. - Fryazina: Vek 2. - 2013. - 256pp.
4. Voevodin L.D.Legal Status of Privacy in Russia / L.D. Voevodin. - М.: Norma, 1997. - 304 pp.
5. Voroshilova S.V. Legal Condition in Russia in XIX- beginning of XX century: dis. ... doctor of legal sciences. - Saratov, 2011. - 406pp.
6. Voroshilova S.V. Legal Condition of Women in XIX - beginning of XX centuries. . dis. Doctor of legal sciences / specialty 12.00.01 - theory and history of law and state; the history of study of law and state / Svetlana vyacheslavovna Boroshilova. - Saratov, 2011. - 406pp.
7. Ilin E.P. Sex and Gender. -Saint Peterburgh.Peter, 2010. - 608pp.
8. Labour Code of Tajikistan Republic //Message ofMajlisi Oli of Tajikistan Republic. - 2016. -№ 7. - Article. 604.
9. The Law of Tajikistan Republic "On the Responsibility of Parents in their Children;s education" // Message ofMajlisi Oli of Tajikistan Republic. - 2011. - № 7-8. - Article. 616.With amended and supplemented from March 15, 2016.
10. Cruise V.I. Private (somatic) Human Rights in Constitutional and Philosophical - Legal Dimension: to the problem-setting //State and Law. - 2000. - № 10. - PP. 39-49.
11.Latipova D.F. Legal Condition of Women: dis. ... candidate of legal sciences: / specialty 12.00.01 - theory and history of law and state; the history of study on law and state / Diana Floridovna Latipova -М., 2002. - 157pp.
12.Leontev K.N. Byzantism and Slavdom //Russia from the view of Russian: Chaadaev, Leontev, Solovev. - St. Petersburg ., 1991. - PP. 195-270.
13.Lukasheva E.A. Human, Law, Civilization: normative-valuable dimension. - M.: Norma, 2009. - 384 pp.
14.Maleina M.N. Human and Medicine in the Modern World. - M.: BEK, 1995 - 260 pp.
15.Marx K. «Thesis on Feuerbach» //Marx K., Engels F. - Com. - V. 3. -M.. 1955. - PP. 1-4.
16. Mrchenko M.N. The Problem of the Theory of State and Law. - V. 1. State. - M., 2007. - 304 pp.
17.Melnikov V.S. Social and Legal Aspects of Medical Activity /Kirov state Institute - Kirov, 1997 - 190 pp.
18. Human's Right. Manual /under the editorship of E.A.Lukashev. - M.: Norma, 2009. - 322 pp. 19.Starovoitova O.E. Juridical Mechanism in Realization and Protection of Somatic Human and
the Citizens of Russian Federation's Rights: historical-legal and theoretical analysis:dis. ... doctor of legal sciences. / specialty 12.00.01 - theory and history of law and state; the history of study on law and state St. Petersburg., 2006. - 453 pp. 20.Chirkin V.E. Modern Civilization and Human's Status // Universal Declaration of Human Rights: universalism and various experiences. - M., 2009. - PP. 173-179.
