CC BY
6INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
MADANIYATSHUNOSLIK YONDASHUVI ASOSIDA BO'LAJAK O'QITUVCHILARNI ONA TILI DARSLARIDA O'QUVCHILARNING FUNKSIONAL
SAVODXONLIGINI OSHIRISH USULLARI Rayxon Bakayeva
Buxoro viloyati maktabgacha va maktab ta'limi boshqarmasi, metodist https://doi.org/10.5281/zenodo.10013870
Bugungi kunda madaniyatshunoslik yondashuvi asosida o'quvchilarning funksional savodxonligini shakllantirish haqida juda ko'p gapirilmoqda, o'qituvchilar uchun o'z amaliyotlarida ushbu masalaga e'tibor berish, o'quvchilarning funksional savodxonlik darajasini oshirish eng dolzarbdir. Har kuni farzandlarimiz oldida nafaqat hal etilishi, balki oqilona va favqulodda yechimini topishi kerak bo'lgan juda ko'p vazifalarga duch kelmoqda. O'qituvchi oldiga esa yangi vazifalar, ya'ni o'quvchilarni muammolarni nafaqat malakali yechish, balki xulosa chiqarish, to'plangan bilimlarni tizimlashtirish, kerakli ma'lumotlarni mustaqil ravishda olishga o'rgatish turibdi.
Ta'lim tizimini rivojlantirishning asosiy yo'nalishi axloqiy-ma'naviy tarbiya bo'lib, bu shaxsning shaxsiy imkoniyatlarini maksimal darajada ochib berishga qaratilgan. Shuningdek, axloqiy va ma'naviy tarbiya shaxsning jismoniy, aqliy, ma'naviy, ijtimoiy va ijodiy rivojlanishida uyg'unlikka erishishga imkon beradi. Axloqiy-ma'naviy tarbiyaning natijasida insonda ziyolilik, madaniyat hissi shakllanadi. D.S.Lixachev "Kishi qanchalik ziyoli bo'lsa, u shuncha ko'p tushunadi va o'zlashtiradi, uning dunyoqarashi va qabul qilish doirasi shunchalik kengayadi" degan edi. Madaniyat ijodiy faoliyat ham hisoblanadi, uning yordamida insonda ilmiy tafakkur qilishning uzluksizligi, mantiqiylik shakllanadi.
Ta'lim jarayonining ob'ekti - borliqning tabiiy va ijtimoiy tomonlari kontekstida ko'rib chiqiladigan shaxs. Inson murakkab tashkil etilgan tizim bo'lib, intellektual keskinlik va mobil raqobat davrida shaxs, faoliyat va individuallik sub'ekti sifatida o'zini namoyon qiladi. Shaxsning ushbu istiqbollarining uzviy birligi uning uyg'un rivojlanishini, shu jumladan o'z taqdirini o'zi belgilashi, o'zini o'zi anglashi, namoyon etishi va takomillashtirishini ta'minlaydi. Bu o'z-o'zini bilish va har qanday o'quv predmetining kognitiv, rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funksiyalarini belgilaydi, o'quvchilarning funksional savodxonligini rivojlantiradi.
Mashhur pedagog Djon Dyui shunday degan edi: "Yaxshi maktab yaxshi, aqlli maktab ajoyib, lekin bola hayotga ham tayyorlangan bo'lishi kerak". Agar madaniyatshunoslik yondashuvi asosida o'quvchining funksional savodxonligini dars jarayonida shakllantirish va rivojlantirishga erishilsa, natija va imkoniyat sifatli ta'minlangan bo'ladi.
Nemis olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, inson o'qigan narsasining atigi 10%, eshitgan narsasining 20%, ko'rgan narsasining 30% ni eslab qoladi; va inson gapirganda va haqiqiy faoliyatda qatnashganda, u materialni 90% eslab qoladi va o'zlashtiradi.
Qanday qilib o'quvchini o'qishga qiziqtirish, katta hajmdagi ma'lumotlar va matn bilan ishlashga o'rgatish mumkin? Faol kognitiv faoliyatni qanday rag'batlantirish mumkin? O'rganishga ijobiy munosabatni qanday shakllantirish mumkin? Funksional savodxonlikni qanday rivojlantirish mumkin? Tabiiyki, o'qituvchilarda bunday savollar paydo bo'ladi. Demak, kognitiv, aqliy faollikni rivojlantirishga qaratilgan yangi pedagogik texnologiyalar, ta'lim jarayonining samarali shakllari, o'z navbatida har bir o'quvchining bilimlarini boyitishga, uning
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
funksional savodxonligini rivojlantirishga qaratilgan faol o'qitish uslublari va usullariga ehtiyoj bor.
Ta'limning zamonaviy natijalaridan biri MagaHHflTmyHOC.nHK ëHgamyBH acocuga maktab o'quvchilarining funksional savodxonligini shakllantirishning shakllantirishning alohida komponentlari ishlab chiqilganligi aytib o'tilgan va mamlakat uchun funksional savodxonlikni rivojlantirishning iqtisodiy samarasi asoslab berilgan. Funksional savodxonlikni shakllantirish muammosi bo'yicha fanda yetarlicha materiallar to'plangan, biroq ayni paytda funksional savodli o'quvchini tayyorlash uchun sharoit yaratish imkonini beradigan universal pedagogik tizim asoslanmagan. Ko'rsatilgan muammoning amaliy ahamiyati butun dunyo ta'lim tizimlarida, shu jumladan Rossiyada ham mavjud bo'lgan maktab o'quvchilarining funksional savodxonligi darajasini oshirishning samarali pedagogik vositalarini izlash bilan belgilanadi. Muallif funksional savodxonlik ta'limning zamonaviy natijasi sifatida qaralishi mumkin bo'lgan fanlararo hodisa sifatida o'rganilishi kerakligini ta'kidlaydi, ushbu jarayonni o'rganish bo'yicha uslubiy dasturi taqdim etadi va maktab o'quvchilarining funksional savodxonligini shakllantirish texnologiyasini asoslab beradi.
Ona tili va adabiyot darslarida o'quvchilarni ijodiy fikrlashga o'rgatish usullari, kognitiv usullar, muammoli ta'lim, interfaol vositalar va ularning ta'lim sifatiga ta'siri, tadqiqot va ijodiy xarakterdagi mustaqil topshiriqlardan foydalanish haqida fikr yuritiladi. Bunday topshiriqlar o'quv va kognetiv faoliyatni faollashtirishga yordam berishi, darsning yakuniy bosqichida o'quvchilarning o'quv faoliyati natijalarini tahlil qilish kerakligi ta'kidlangan.
Kompetensiyaga asoslangan ta'lim, raqobatbardosh malakali mutaxassisni shakllantirish, asosiy kompetensiyalarni shakllantirishda loyiha, keys-stadi, muhokama, aqliy hujum, tadqiqot metodlari, o'yin texnikasidan foydalanishning ahamiyati, integrativ metodlarga asoslangan pedagogik texnologiyalarni modernizatsiya qilish, Matn ustida ishlashga qaratilgan metodlardan "Ikki qismi kundalik", munozara usullari va ulardan samarali tarzda foydalanish haqida fikr yutitadi. Muallif tomonidan yo'naltirilgan o'qish strategiyasi va munozara usullaridan rus tili va adabiyot darslarida foydalanishni taklif etadi. Yo'naltirilgan o'qish - matn bilan ishlashning eng samarali usullaridan biri bo'lib, voqealarni oldindan bashorat qilish va savollar tizimiga asoslangan bo'lib, uning maqsadi matnni, muallifning niyatini chuqur tushunishdir. O'quvchilar yo'naltirilgan o'qish jarayonida faol ishtirok etadilar, voqealarning kelajakdagi rivojlanishi haqidagi taxminlarini zavq bilan ifodalaydilar. Munozara usulining asosiy vazifasi: o'z nuqtai nazarini ifodalashni o'rganish, o'z pozitsiyasini qayta ko'rib chiqish, boshqalarning fikriga e'tiborli bo'lishdan iborat. Darsning do'stona muhitida bolalar bilan muloqot qilish, boshqalarning fikrini hurmat qilish, jonli bahs - bularning barchasi jamiyatdagi munosabatlarning namunasidir. Maqolada yangi mavzuni yangicha uslubda, interfaol usullardan foydalangan holda o'rganish o'quvchilarning aqliy va ijtimoiy ko'nikmalarini shakllantirishi, nutqini yaxshilashga yordam berishi, tasavvur, his-tuyg'ularini uyg'otishi, tafakkurni rivojlantirishi aytib o'tilgan.
Madaniyatshunoslik yondashuvi asosida o'quvchilarning funksional savodxonligini shakllantirish murakkab jarayon bo'lib, o'qituvchidan o'qitishning zamonaviy shakllari va usullaridan foydalanishni talab qiladi. Ushbu shakl va usullarni qo'llagan holda biz tashabbuskor, mustaqil, ijodiy fikrlaydigan shaxsni tarbiyalash imkoniyatiga ega bo'lamiz.
Agar ilgari darslarda o'qituvchi o'rganilayotgan materialni tizimlashtirish, boshlang'ich ko'nikmalarni shakllantirish, imlo hushyorligiga e'tibor berishga harakat qilgan bo'lsa, endi
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
ta'lim mazmunini yangilash doirasida darsni faqat o'quv maqsadlari bilan cheklab bo'lmaydi. Zamonaviy voqelik o'quvchida nafaqat fan bo'yicha bilimlarni egallashni, balki uni turli vaziyatlarda muvaffaqiyatli qo'llashni, hayoti davomida o'qib o'rganishini va buni o'z xohishiga ko'ra bajarishini ham talab qiladi. Ijodkor kishi o'z-o'zini tarbiyalashi va mustaqil ta'lim olishi, tahlil, sintez usullariga ega bo'lishi, xulosalar chiqarishi, fikrini asoslashni bilishi kerak. Bularning barchasi insonga funksional savodxonlik berishi mumkin.
Hozirgi kunda metodlarning yuzdan ortiq turlari mavjud. Ular orasida "Klaster", "Aqliy hujum", "Davom ettir", "Blits-so'rov", "Muammoli vaziyat", "Sinkveyn", "Aql charxi" "Insert", "Pinbord", "Zinama-zina", "Bumerang", "Venn diagrammasi", "Baliq skeleti", "Nima uchun?", "Qanday?", "Konseptual jadval", "Nilufar guli","Tushunchalar tahlili", "T-jadval", "Rezyume", "Kungaboqar", "Charxpalak" metodlarini, "FSMU", "BBB" metodlari juda keng qo'llaniladi va dars samaradorligini ta'minlab, o'quvchilarning bilimini oshirishga yordam beradi.
Ona tili darslarida o'quvchilarda funksional savodxonlik komponentlaridan biri bo'lgan o'qish savodxonligi ko'nikmalarini, ya'ni matndan ma'lumotni topish va ajratib olish ko'nikmalarini shakllantirish uchun "Davom ettir" metodidan foydalanish mumkin. Bunda o'quvchilar matnni diqqat bilan ongli ravishda o'qib chiqishi, berilgan fikrlarning davomini topish uchun matndan zarur bo'lgan parchani topishi kerak bo'ladi. Ushbu metod o'quvchilarni tez fikrlashga o'rgatish bilan birga, esda saqlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi, darslik bilan ishlash ko'nikmasini shakllantiradi.Masalan, 10-sinf Ona tili darsligida o'quvchilarga mustaqil bajarishi uchun topshiriq berilgan. Bunda o'quvchilar A.Avloniyning "Tarbiya zamoni" matni bilan tanishib chiqib, matn va hayotiy kuzatuvlar asosida xulosalarini yozishi kerak. O'quvchilar matn mazmuni bilan tanishib chiqqach, ularga jumlalarning davomini topish vazifasi beriladi. Berilgan gaplarning 2 qismini matndan topgach, o'quvchi ushbu fikrga o'z munosabatini bildiradi, hayotiy kuzatuvlaridan kelib chiqib, muallifning tarbiya haqidagi fikrini izohlaydi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, dars jarayonida madaniyatshunoslik yondashuvi asosida yuqori sinf o'quvchilarining funksional savodxonlikni shakllantirish va rivojlantirishning samarali usullaridan biri interfaol ta'limdir. Bu yangi bilimlarni egallash usullari, ta'lim jarayoni ishtirokchilarining o'zaro muloqotini ifodalaydi; muloqotdan iborat mashg'ulotlarda o'quvchilarning birgalikdagi faoliyat ko'nikmalari rivojlantiriladi. Bu hamma bir- biriga o'rgatadigan va bir- biridan o'rganadigan treningdir. Interfaol ta'lim bir vaqtning o'zida bir nechta muammolarni hal qilish imkonini beradi.
Asosiysi, u muloqot ko'nikmalari va qobiliyatlarini rivojlantiradi, o'quvchilar o'rtasida hissiy aloqalarni o'rnatishga yordam beradi, tarbiyaviy vazifani bajaradi, chunki u ularni jamoada ishlashga, odamlarning fikrini hurmat qilish va tinglashga o'rgatadi, Bolaning intellektual kuchlanish davrida asabiy stressni kamaytirishda psixologik himoya qilish uchun sharoit yaratadi.
Funksional savodxonlikni shakllantirishni uchta asosiy vazifani hal qilish orqali amalga oshirish mumkin: o'quvchining potensialiga mos keladigan, shaxsiy rivojlanishni ta'minlaydigan ta'lim darajasiga erishish, har bir o'quvchining AKTdan foydalangan holda o'z qobiliyatlarini namoyon etishda ijodiy ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan faoliyat tajribasini shakllantirish; o'quvchilarning insonparvarlik munosabatlar asosida muloqot va o'zaro ta'sir tajribasini boyitish.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
O'quvchiga yo'naltirilgan ta'lim sharoitida o'quvchilarning funksional savodxonligini muvaffaqiyatli rivojlantirish va darslarida asosiy hamda fan kompetensiyalariga erishishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
- mashg'ulotlar faoliyatga asoslangan bo'lishi;
- o'quv jarayoni o'quvchining mustaqilligi va o'z faoliyati natijalari uchun javobgarligini rivojlantirishga yo'naltirilgan bo'lishi;
- maqsadga erishishda tajriba orttirish imkoniyati bo'lishi;
- jamoaviy ishning samarali shakllaridan foydalanish kerak.
Yuqorida keltirilgan interfaol metodlarni madaniyatshunoslik yondashuvi asosida ona tili va adabiyot darslarida qo'llash natijasida o'quvchilarning fanga bo'lgan qiziqishlarini os hirishga, o'zlariningfikrini erkin bayon eta olishga, atrofidagilarning
fikrlarini hurmat qilishga, o'zining nuqtayi nazarini himoya qila olish qobiliyatlarini rivoj lantirishga erishish mumkin. O'qituvchi va o'quvchining maqsaddan natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan bo'lib, bunda ishlatiladigan texnologiya o'quvchilarning bilim saviyasi, guruh tabiati va sharoitga qarab tanlanadi.
REFERENCES
1. Abdullayev F. Ona tilini o'qitish jarayonidao'quvchilarni kognitivfikrlashga o'rgatish Samarqand: PYMO'MM, 2023.C. 46-48.
2. Abdumalikova Z. . Zamonaviy ta'lim metodlaridan mashg'ulotlar davomida foydalanish Samarqand: PYMO'MM, 2023.C. 48-52.
3. Mengliyev B. [и др.]. Ona tili 10-sinf uchun darslik / B. Mengliyev, S. Abdurahim, K. Mavlonova, M. Siddiqov, S. Atoyeva, Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2022. 224 c.
4. Вахитова Р. . Эффективные приемы формирования читательской компетентности на уроках английского языка Кунгурский муниципальный округ, Россия: МАУ «ЦРО», 2022.C. 42-44.
5. Ishmuxamedov R., Yuldashev M. Ta'lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar (ta'lim tizimi xodimlari, metodistlar, ukituvchilar, tarbiyachi va murabbiylar uchun ukuv kullanma) / R. Ishmuxamedov, M. Yuldashev, Toshkent: Nihol, 2013. 279 c.
6. Чуркина Н. . Методологическая программа формирования функциональной грамотности школьников // The Science of Person: Humanitarian Researches РаЛ 2. Pedagogical Sciences. 2021. № 3 (15). C. 103-110.
7. Эргешова Г. С. [и др.]. Преподавание с использованием современных интерактивных методов (в помощь педагогам) // International Journal of Humanities and Natural Sciences. 2023. № 79 (4-4). C. 79-82.
