CC BY
0MADANIYATLARARO KOMPETENTSIYA ZAMONAVIY TIL O'QITISH
MAQSADI SIFATIDA
Axmedova Dildora Abdirahim qizi
Namangan pedagogika instituti ilmiy xodimi
Annotatsiya: Globallashuv va madaniy xilma-xillik sharoitida madaniyatlararo kompetentsiya zamonaviy til o'qitishning asosiy maqsadlaridan biriga aylanib bormoqda. Ushbu maqolada madaniyatlararo kompetentsiya tushunchasi ta'lim jarayonining integral elementi sifatida ko'rib chiqiladi, u nafaqat til ko'nikmalarini, balki madaniy farqlarni tushunish, qabul qilish va hurmat qilish qobiliyatini ham o'z ichiga oladi. Loyihaviy va muammoli ta'lim kabi faol ta'lim usullarini qo'llagan holda, o'quvchilarda madaniyatlararo kompetentsiyani rivojlantirishga yordam beruvchi usul va yondashuvlarga, shuningdek, ta'lim jarayoniga madaniy almashinuv elementlarini joriy etishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Kalit so'zlar: madaniyatlararo kompetentsiya, til o'rgatish, madaniy farqlar, faol o'qitish usullari, o'qituvchining roli.
O'zbekiston Respublikasida pedagogik kadrlar sifatini oshirish maqsadida judayam katta etibor uslubiy sharoitlarni ishlab chiqishga qaratilmoqda, bu yo'nalishdagi ta'lim rejalari va dasturlarini chet el tajribasi asosida takomillashtirishga hamda innovatsion texnologiyalarni ta'limda qo'llashda bo'lajak o'qituvchilarda amaliy kompetentlikni takomillashtirishga qaratilgan. «Vatanparvar, tashabbuskor yangi bilim va tajribalarga ega bo'lgan o'z kasbining ustasi, insoniy fazilatlar mujassam bo'lgan, davlat va jamiyat oldida turgan muhim bo'lgan masalalar yechimi ma'sulyatini o'z zimmasiga oladigan bu borada yangicha yondoshishni talab etuvchi ta'lim va tarbiya usullaridan foydalana oladigon yoshlarni tarbiyalashda oliy ta'lim sohasida madaniy va ma'rifiy ishlarni samaradorligini oshirishni» [1] talab qiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev globalizatsiya sharoitida yoshlarimizni madaniyatlararo muloqot mahoratiga ega bo'lishlariga etibor qaratadi. Bu o'z ichiga nafaqat til bilish, balki shu tilda so'zlashuvchi xalqning madaniyatini bilishni o'z ichiga oladi.Shu kontekstda prezident yoshlarni turli madaniyat vakillari bilan hamjihatlikda harakatlanish mahoratini shakllantirishni ta'kidladilar.«Ta'lim bizning yoshlarmizni zarur bilimlar bilan qurollantirishga va jahon arenalarida muvoffaqiyatli muloqot qilishga davr talabiga binoan tayyorlashi lozim» [2]- deb belgiladi Prezident Shavkat Mirziyoyev.
Globalizatsiya sharoitida va madaniyatlararo kompetentlik faol madaniy almashinuvi xozirgi til o'qitishning muhim maqsadiga aylanmoqda. Bu o'z ichiga nafaqat til bilish, balki shu tilda so'zlashuvchi xalqning madaniyatini bilishni o'z
ichiga oladi. Ushbu maqolada biz madaniyatlararo kompetentlikning ta'lim tizimidagi ahamiyatini, hamda usul va yondashuvlarni mazmunini ko'rib chiqamiz.
Hozirgi zamon til o'qitish tizimi madaniyatlararo hamjihatlik bilan to'qnashmoqda hamda kundalik haqiqatga aylanib bormoqda. Bu kontekstda chet tillari o'qitish tizimida madaniyatlararo kompetentsiya (MK) muhim jihat sifatida yaxlit xolga keltirmog'i lozim. Bu bog'liqlik nafaqat til o'rganishga, balki u faoliyat olib boruvchi madaniy kontekstlarni tushunish imkonini beradi
Madaniyatlararo kompetentsiya turli madaniyat vakillari adekvat o'zaro ta'sir etishini va samarali layoqatni belgilaydi. U o'z ichiga, tushunish mahorati va madaniy farqlarni hurmat qilish, hamda turli xil madaniy kontekstlarga moslashishni, oladi. Tadqiqotchilarning takidlashlaricha madaniyatlararo kompetentsiya o'z ichiga uchta muhim komponentni oladi: madaniyatga oid bilimlarni, shaxsiy sifatlar (ochiqlik va empatiya) va madaniyatlararo muloqot mahoratini [2; 12-b]. Madaniyatlararo kompetentsiyani o'qitish asosida talabalarga faqatgina til ko'nikmalarigagina ega bo'lishni emas, balki o'z va o'zgalar madaniyat normalarini tahlil qilish hamda tanqidiy tafakkurni ham rivojlantirishga yordam beradi.
Madaniyatlararo kompetensiya va zamonaviy til o'qitish tizimi bir biriga uzviy bog'liqdir, chunki chet tillari bilimlarini shu tildan foydalanuvchilar madaniy kontekstlarini tushunmasdan turib egallash mushkuldir.
Madaniyatlararo kompetentsiya turli madaniyat vakillari adekvat o'zaro ta'sir etishini va samarali layoqatni belgilaydi. U o'z ichiga, tushunish mahorati va madaniy farqlarni hurmat qilish, hamda turli xil madaniy kontekstlarga moslashishni, oladi
Zamonaviy til o'qitish dasturlari madaniyatlararo kompetensiyani rivojlantirishga qaratilgan bu esa o'z navbatida studentlarga nafaqat bu tilda so'zlashish, balki madaniy normalarni, urf-odatlarni va qadriyatlarini tushunish imkonini beradi. Bu o'z navbatida loyhani o'rganish, kross-madaniy almashish va rolli o'yin kabi interaktiv usullardan foydalanishni o'z ichiga oladi va ularni amaliy qo'llashda yordam beradi.
Zamonaviy til o'qitish faqatgina grammatik qoidalarni va leksikani o'zlashtirish emas, balki madaniy va sotsiomadaniy til aspektlarini tushunishdan iboratdir. Madaniyatlararo kompetentlik talabalarda turli madaniyatlarni etirof etishga va xurmat qilishga xizmat qiladi bu esa ko'p millatli guruhlarda juda muhim masala bo'lib qolmoqda. [3;45-b]. Madaniyatlararo kompetentlikka ega bo'lgan talabalar fikrni mazmunini, xulqi va turli madaniyatlar odatlarini juda yaxshi tushunishi mumkin, bu esa juda chuqur hamjihatlikdagi harakatlanishga va fikrlar almashinuviga xizmat qiladi.
Til haqidagi bilimlarimiz shu tildan foydalanuvchilar madaniy kontekstlarini tushunish bilan bog'liq bo'lishi lozim, bu o'z navbatida talabalarda madaniyatlararo kompetentlikni to'liq shakllantirishga xizmat qiladi. Pedagoglar ham bu borada
faqatgina til o'qitish mahoratini shakllantiribgina qolmasdan, balki madaniyatlararo muloqot modelini yaratishlari va bu borada madaniyatlar farqlanishi haqidagi muhitni yaratish lozimdir.
Til o'rganish jarayonida faqatgina grammatika va leksikani o'rganishimiz juda muhim emas. Ushbu tilda so'zlashuvchi mamlakatlarning madaniyatini o'rganish ham zarurdir. Bu o' z navbatida ta'limda qiziqarli va chuqurroq, nima uchun insonlar u yoki bunday so'zlashishlarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi.
Madaniyatlararo kompetentlik bir nechta asosiy komponentlardan iboratdir va ularning har biri madaniyatlararo o'zaro ta'sirida o'z hissasiga egadir. Kognitiv komponent zaruriy bilimlarni ta'minlaydi, emotsional komponent tolerantlik va empatiyani rivojlantiradi, xulqiy komponent muloqot mahoratini shakllantiradi, refleksiv komponent esa shaxsiy tahminiylikni mazmunini tushunishga yordam beradi. Bu komponentlarning yig'indisi insonlarga nafaqat muloqot qilish imkonini beribgina qolmasdan, balki turli xil madaniyat dunyosidagi uyg'un munosabatlarni shakllantirishga yordam beradi. Madaniyatlararo kompetentlikni rivojlantirish muvofaqiyyatli sotsializatsiyalashtirish uchun muhim sharoit yaratadi, professional faoliyat va globalizatsiya davrida.
Madaniyatlararo kompetentlik o'z ichida amaliy ko'nikmalarni rivojlantiradi: unga tinglash mahorati, savol berish va tajribani baham ko'rish kiradi. Talabalarga qanday qilib muloqot qilishni o'rgatish va boshqa madaniyatlar haqida bemalol savollar berish muhimdir. Samarali rivojlanish uchun madaniyatlararo kompetensiyada til o'rgatish bo'yicha turli usullar va yondashuvlardan foydalanish zarur.
Ulardan ba'zilari quydagilarni o'z ichiga oladi:
Loyihani o'rganish:
Talabalar til o'rganish bilan bog'liq bo'lgan Madaniyat va madaniy aspektlarni o'rganishni talab qiluvchi loyihalar ustida ishlaydilar. Bu esa o'z navbatida talabalarni faol jalb qilishga va guruh bilan ishlash mahoratini oshirishga yordam beradi. [4; 75-b].
Kross madaniyat almashinuvi:
Boshqa mamlakatlardagi ta'lim muassasalari bilan almashinuvni tashkil etish talabalarga yangi madaniy muhitga moslashish va til ko'nikmalarini real hayotda qo'llash imkonini beradi.
Media va texnalogiyalardan faydalanish:
Ta'lim jarayonida kitoblar, filimlar, musiqa va boshqa madaniy artefaktlarni kiritish texnalogiyalaridan foydalanishni joriy etish talabalarga til kontekstini yaxshiroq tushunishga va tanqidiy tahlilni rivojlantirishga yordam beradi.
Rolli o'yinlar va simulyatsiyalar:
Ushbu usullar talabalarga turli xil madaniy vaziyatlarda til ko'nikmalarini amaliyotda qo'llash, turli xil madaniy vaziyatlarda moslashuvchanlik va madaniyatlararo muloqotda ishonchni rivojlantirish imkonini beradi.
Madaniyatlararo kompetentsiya zamonaviy til o'qitishning ajralmas qismidir. Bu talabalarga nafaqat tilni o'zlashtirish, balki ko'p millatli muhitda o'zaro faol hamkorlikni, muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalarni rivojlantirish imkonini beradi. O'qituvchining faol faoliyati va ma'lum usullar va yondashuvlardan foydalanishi madaniyatlararo kompetentlikni shakllanishiga yordam beradi, bu esa zamonaviy dunyoda ta'lim samaradorligini va ahamiyatini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda millatlararo kompetentlik-bu o'zga madaniyatni tushunish va hurmat qilish qobilyatidir, hamda turli mamlakatlar aholisi bilan muloqatdir. Faqatgini tilini bilish emas, balki madaniyatini ahamiyatini tushunish lozim, an'analari va odatlarini bilish muhimdir. Milatlararo kompetentlik-bu zamonaviy til o'qitishning muhim maqsadi edi. Bu insonlarga yanada ochiqroq, tolerantlilik va o'zaro muloqotda muvaffaqiyatga erishishlariga yordam beradi. Ta'lim jarayoni, talabalarni real hayotiy vaziyatlarga tayyorlashi hamda o'z ichiga madaniyat elementlarini qo'shishi lozim.
Adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 08.10.2019 yil, PF-5847-son.
2. Sifatli ta'lim — Yangi O'zbekistonning muhim poydevori. Oliy Majlis va xalqga prezident murojaatnomasi (https://reu.uz/novosti/kachestvennoe-obrazovanie-prioritet-dlia-novogo-uzbekistana-poslanie-prezidenta-olii-mazhlisu-i-narodu/).
3. Baranov S.A.Madaniyatlararo kompetensiya: nazariy jihatlari. Pedagogika va psixologiya.2020.
4. Ivanova N.P.Ta'lim jarayonida madaniyatlararo kompetensiyaning ahamiyati. Fan va ta'lim.2019.
5. Kovalyov V.M. Loyiha asosidagi ta'lim madaniyatlararo kompetensiya kontekstida. Pedagogik tadqiqotlar jurnali. 2021.
