Научная статья на тему 'МАҚОМ ТАСНИФОТИ ҲАҚИДА'

МАҚОМ ТАСНИФОТИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
27
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХОРАЗМ УРФИЙ МАқОМЛАРИ / НАМУД / РАНГ / БОЗГЎЙ / РОСТ РАНГ / ЎРТА ПАРДА / ТУШУРИМ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Болтаев Р.К., Балтаева Г.И.

Ушбу мақолада Хоразм урфий мақомлар таснифоти ва намудларнинг номланиши борасидаги янги фикрлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT MAQOM CLASSIFICATION

This article presents new ideas on the classification of Khorezm traditional maqoms and the naming of species.

Текст научной работы на тему «МАҚОМ ТАСНИФОТИ ҲАҚИДА»

Болтаев P.K.

Балтаева Г.И. старший преподаватель факультета Ургенчский государственный университет истории искусств

МА^ОМ ТАСНИФОТИ ХДКВДА

Аннотация: Ушбу мацолада Хоразм урфий мацомлар таснифоти ва намудларнинг номланиши борасидаги янги фикрлар келтирилган.

Таянч сузлар: Хоразм урфий мацомлари, Намуд, Ранг, Бозгуй, Рост ранг, Урта парда, Тушурим.

R.K. Boltaev G.I. Baltaeva Urgench State University Art History senior teachers of the faculty

ABOUT MAQOM CLASSIFICATION

Annotation: This article presents new ideas on the classification of Khorezm traditional maqoms and the naming of species.

Keywords: Khorezm traditional maqoms, Namud, Rang, Bozgoy, Rost rang, Orta purda, Tushurim.

ХХ1 асрга келиб Хоразм макомот тизимида тушунчалар купайганининг гувохи буламиз. "Хоразм урфий макомлари", "Хоразм олти ярим макоми", "Дутор макомлари", "Сурнай макомлари". Шулардан хозиргача журъат килиб кул урилмаган Хоразм урфий макомлари таснифоти кандай деган саволга жавоб изласак, шундай манзара намаён булади.

Хоразм урфий макомлар аввалдан маълум булган эл орасида шаклланган, ХХ асрда бошларида Матпано ота Худайберганов (тахаллуси Суханвар)дан урганган Хожихон Болтаев ижросидан кайта тикланган макомлар устоз-шогирд анъанасидаги макомлар тушинилади.

Хоразм урфий макомларида намудлар хакида суз юритадиган булсак мусика илмида хали бу сохага кул урилмаганлигини кузатамиз. Куп манбаларда Хоразм макомлари Бухоро Шашмакомининг кучирмаси деган фикрлар йук эмас. Шуни инобатга олиб ушбу тадкикотда энг аввал намуд тушунчаси, унинг макомларда ишталиши хакида фикр юритсак.

Намуд - тожикча куриниш, келиш маъносидаги суз булиб, муайян куй ёки ашуланинг маълум парчасини бошка ашула йуллари таркибидаги куриниши демакдир. Намудлар, купинча маком шуъбаларининг

бошлaнишидaги куй жумлaлapидaн олинaди вa улap бош^ шyъбaлapнинг aвжи сифaтидa фойдaлaнилaди.

Ушбу aтaмa яъни нaмудлap Хоpaзм уpфий мaкомлapидa ^й дapaжaдa фойдaлaнгaнликлapи хaкидa мушохaдa килcaк. И. Paжaбовнинг фикpичa Шaшмaком aшулa йyллapидa 3 ёки 4 тa куй жумлaси бутуничa олиниб, бош^ шyъбaлapдa фойдaлaнилсa улуpaни нaмуд деб aтaгaнлap.

Хоpaзм уpфий мaкомлapи Шaшмaком мaжмуaсидaн тубдaн фapк килишини ушбу нaмудлap ишлaтилишигa кapaб хaм фapклaш мумкин. Шунинг учун бизлap намуд ибоpaсини ранг ибоpaсигa aлмaштиpдик, чунки худди шмудга yхшaш охaнглap боp лекин 3 ёки 4 тa жумлaдaн ибоpaт эмaслигини хисобгa олиб унгa pa^ aтaмaси тyFpи келиши мaъкулpок.

Macana^ Бузpук мaкомининг Нaсpи Уззол шyъбaси ёки Нaсpи Чоpгохнинг бошлaнишидaги 3 ёки 4 куй жумлacи бутуничa олиниб, бош^ шyъбaлapдa фойдaлaнилaди вa улap нaмуди Уззол ёки Шмуди Mухaйяpи Чоpгох деб aтaлaди58.

Бaъзи Уpинлapдa Уззол пacтгa п0F0нaмa - п0F0нa тушиши хaм мумкин. Бундaй хол ку^ок Нaмуди Уззол хэлк куйлapидa ишлaтилгaнидa яккол кyзгa тaшлaнaди.59 И.Paжaбов, бундaй хол дегaндa, яни Шмуди Уззол ку^ок хэлк куйлapидa ишлaтилгaнидa яккол кyзгa тaшлaнaди деган фикpини тyлдиpиб мумтоз caнъaтдa хдм ишлaтилишини гувохи бyлмокдaмиз.

Шaшмaком Рост мaкоми Сapaхбоp шyъбacидa келaдигaн нaмудлapни биp эcгa олcaк.

а) шмуди Сегох;

б) нaмуди Ушшок;

в) шмуди Уззол;

г) нaмуди Mухaйяpи Чоpгох; 60

Энди бу жapaён Хоpaзм уpфий мaкомлapидa ^й дapaжaдa экaнлигини кypиб чикcaк.

а) шумиди Рост;

б) нaмуди Уззол;

в) шмуди Нacpуллойи;

Бундaн кypиниб туpибдики Хоpaзм мaком caнъaти дapFaлapи мaкомлapни тapтиб килган вaктлapидa Шaшмaкомдaн кyчиpмa килмaгaнликлapидaн дaлолaт беpaди.

Тaни мaком Рост шyъбacидa келaдигaн aтaмaлapни ^ptó чи^диган бyлcaк И.Paжaбов узининг тaдкикотлapидa "чолFу m^pa™" яъни суз Укилмacдaн фaкaт чолFу сози ижpо килaдигaн бyлaк нaзapдa тутилгaн. Ушбу aтaмaни бизлap "Хоpaзм тaнбуp чизFилapи" pиcолaлapидa кypcaтилгaн "Бозгуй" сузи билaн aлмaштиpдик. "Бозгуй" дегaни худди

58 И. Paжaбов Maкомлap Т., 2006 й. Бет 182-183

59 И. Paжaбов Maкомлap Т., 2006 й. Бет 184

60 И. Paжaбов Maкомлap Т., 2006 й. Бет 198

накорат сузининг луFOвий маъносидир. "Бозгуй" Шашмакомда факат чолFу булимида ишлатилган, наср булимига алокаси йук. Яна бир узгариш хакида фикр юритсак. Шашмаком чолFу йулларида "Хона" тушунчаси хам ишлатилади.

Ушбу атамани Хоразм макомлари Манзум(айтим) йулларига хам ишлатишни маъкул топдик. Тани макоми Ростнинг 1-хонаси Рост ранг, 2-хонаси Урта парда I (Миёнхат I) унинг давоми Рост оуанг. 3-хона Урта парда II (Миёнхат II) давоми эса оддий оуанг, кейин эса Рост оуанг билан якунлашини кузатамиз. 4-хона Уззол ранг билан бошланиб Рост оуанг билан тугалланишини кузатамиз. 5-хона Дунаср (Иккинчи наср) ва Рост оуанг билан тугалланади. 6-хона Насруллойи ранг билан бошланиб, оханг ва Рост оханг билан якунланган. 7-хонада Рост рангнинг юкори регистрларда келиши кузатилади. Ундан кейин Рост оханг ва Рост пешрав оханг билан тугалланган. 8-хона макомга хос булган Тушурим (Фуровард) билан асар тамом булганлигини кузатамиз.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки Хоразм урфий макомлари макомот тизимининг кадимийлигидан далолат беради. ФарFOналик кизикчи Юсуфжон кизик Шакаржановнинг айтган фикрини мисол келтирсак "Маком санъати мисоли бир дарахт деб фараз килсак; илдизи Хоразм, танаси Бухоро, шохаси эса ФарFOнадир" деган FOяни келтирганлар.

References:

1. Мулла Бекжон Рахмон уFли, Мухаммад Юсуф Девонзода Хоразм мусикий тарихчаси Тошкент 1998.

2. О. Матякубов Макомот Тошкент 2004.

3. И. Ражабов Макомлар Тошкент 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.