Научная статья на тему 'МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙНИНГ МАЪНАВИЙ МЕРОСИГА МУНОСАБАТ ЁХУД “АТВОҚУЗ ЗАҲАБ”НИ ЎРГАНГАН ҒАРБЛИК ОЛИМ'

МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙНИНГ МАЪНАВИЙ МЕРОСИГА МУНОСАБАТ ЁХУД “АТВОҚУЗ ЗАҲАБ”НИ ЎРГАНГАН ҒАРБЛИК ОЛИМ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

110
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тафсир / ҳадис / фиқҳ / наҳв / балоғат / фасоҳат / бадиъ ва баѐн / руҳий тарбия ва ахлоқ / адабиѐт ва шеърият / Жоруллоҳ / қоплама / таржима / улкан маданий мерос / адабий манбалар / tafsir / hadith / fiqh / nahv / puberty / eloquence / fiction and narration / spiritual education and ethics / literature and poetry / Jarullah / cover / translation / great cultural heritage / literary sources.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ихтиёр Мадиримович Бабаназаров

Ушбу мақолада Шарқ оламининг машхур алломаларидан бири бўлган Маҳмуд аз Замахшарий ижоди ва уни тадқиқ етган буюк олмон олими Йозеф фон Ҳаммернинг илмий изланишлари таҳлил қилинган. Aсарнинг таржима қилиниши ва унинг ўзига хос ҳусусиятлари, бутун Европада асар машҳурлигига сабаб бўлган ушбу таржиманинг алоҳида жиҳатлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAHMUD ZAMAKHSHARI'S RELATIONSHIP WITH THE SPIRITUAL HERITAGE OR STUDYING "ATVOKUZ ZAHAB" WESTERN SCIENTIST

This article analyzes the work of Mahmud az Zamakhshari, one of the most famous scholars of the Eastern world, and the scientific research of the great German scholar Joseph von Hammer, who studied it. The translation of the work and its peculiarities, the special aspects of this translation, which led to the popularity of the work throughout Europe, are considered.

Текст научной работы на тему «МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙНИНГ МАЪНАВИЙ МЕРОСИГА МУНОСАБАТ ЁХУД “АТВОҚУЗ ЗАҲАБ”НИ ЎРГАНГАН ҒАРБЛИК ОЛИМ»

МАХМУД ЗАМАХШАРИЙНИНГ МАЪНАВИЙ МЕРОСИГА МУНОСАБАТ ЁХУД "АТВО^УЗ ЗАХДБ"НИ УРГАНГАН ГАРБЛИК ОЛИМ

Ихтиёр Мадиримович Бабаназаров

Aлишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университети

мустацил тадцицодчиси sapayev-2017@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Шарц оламининг машхур алломаларидан бири булган Махмуд аз Замахшарий ижоди ва уни тадциц етган буюк олмон олими Йозеф фон Хдммернинг илмий изланишлари тахлил цилинган. Асарнинг таржима цилиниши ва унинг узига хос хусусиятлари, бутун Европада асар машхурлигига сабаб булган ушбу таржиманинг алохида жихатлари куриб чицилган.

Калит сузлар: тафсир, хадис, фицх, нахв, балогат, фасохат, бадиъ ва баён, рухий тарбия ва ахлоц, адабиёт ва шеърият, Жоруллох, цоплама,таржима, улкан маданий мерос, адабий манбалар.

MAHMUD ZAMAKHSHARI'S RELATIONSHIP WITH THE SPIRITUAL HERITAGE OR STUDYING "ATVOKUZ ZAHAB" WESTERN SCIENTIST

ABSTRACT

This article analyzes the work of Mahmud az Zamakhshari, one of the most famous scholars of the Eastern world, and the scientific research of the great German scholar Joseph von Hammer, who studied it. The translation of the work and its peculiarities, the special aspects of this translation, which led to the popularity of the work throughout Europe, are considered.

Keywords: tafsir, hadith, fiqh, nahv, puberty, eloquence, fiction and narration, spiritual education and ethics, literature and poetry, Jarullah, cover, translation, great cultural heritage, literary sources.

КИРИШ

Махмуд Замахшарийнинг хаёти ва илмий мероси асрлар давомида Шарц ва Еарб тадцицотчиларининг диццат марказида булган. Замахшарийнинг хаёти ва илмий фаолияти хацидаги куплаб муаррихлар хусусан, Самъоний, Ёцут Хдмавий, Ибн Халликон, Ибн ^утлубго, Жалолуддин Суютий, Тошкуприлизода, Х,ожи Халифа Чалабий, Абдулхай Лакнавий, Зириклий каби олимлар уз асарларида цимматли

маълумотлар цолдирганлар. Еарб олимларидан Йозеф Фон Хдммер, Гейнрих Леберехт Флайчер, Густав Вайл, Барбиер де Мейнард, Брокельман, Гибб, Крачковский, Белкин ва бошцалар Замахшарий шахсияти ва асарлари билан жиддий цизиццанлар. Махмуд Замахшарий тафсир, хадис, фицх, нахв, балогат ва фасохат, бадиъ ва баён, рухий тарбия ва ахлоц, адабиёт ва шеърият сохасида келажак авлод учун буюк маънавий мерос цолдирган олимлардан саналади.

Шундай манбалардан бири - "Атвоцуз захаб фил маваъизи вал хутаб" ("Угит ва насихатларнинг олтин шодалари") асаридир. Адаб илмининг амалий намунаси булган мазкур асар зухд ва чиройли ахлоцца, ёмонликларни тарк этиш ва яхшиликка буюрувчи насихат ва курсатмалардан иборат юзта мацолат (турли мавзудаги хикматли адабий парчалар)ни уз ичига олади. "Атвоцуз захаб фил маваъизи вал хутаб" асарининг ёзилиши ажиб бир холат билан боглиц. Уламолар орасида "Жоруллох" (Оллохнинг цушниси) номи билан танилган Замахшарийнинг бу китоби Каъба тавофи асносида дунёга келган. У зот Каъбани хар тавоф цилганида битта мацолатни цогозга тушириб, шу тарзда мацолалар сонини юзга тулдирган.

АДАБИЁТЛАР ТАХ,ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Замахшарийнинг "Атвоцуз захаб" асари бир неча марта дунёнинг турли улкаларида нашр этилган булиб, цуйида 1835 йили олмон олими Йозеф фон Хдммер томонидан немис тилига цилинган таржимаси хацида тухталамиз. Аввало, бу олмон олимининг таржимаи холи ва гарб илми оламида тутган урни хацида айрим маълумотларни келтирсак.

Йозеф фон Хдммер-Пургсталл (тулиц исми: Жозеф Фрещерр фон %аммер-Пургсталл) - австриялик тарихчи - шарцшунос ва дипломат, шарц адабиётининг тадцицотчиси ва таржимони. Венадаги Шарций тиллар императорлик академиясини тугатган[1]. У юнон, лотин, француз, итальян, араб, форс ва турк тилларини билган. 1796 йилдан 1807 йилгача - дипломатик хизматда булган. 1799 йилда Истанбулда хизмат цилган. 1800 йилда у инглизларнинг французларга царши харбий амалиётида таржимон сифатида цатнашган. Лондонга ташриф буюриб, у ерда инглиз тилини урганган. Бир мунча вацт Парижда ишлаб, Силвестр де Сасй билан учрашган. Кейин Молдавияда (Яси шахрида) яшаган. Ватанига цайтиб келгандан сунг, Вена судининг маслахатчиси булиб ишлаган. 1835 йилда графиня Пургсталлнинг меросхури сифатида "барон" унвонини олган.

Йозеф фон ^аммер-Пургсталл 1839 йилда дипломатик хизматни тарк этиб, узини тарих ва адабиётшунослик буйича илмий изланишларга багишлади. У Австрия Фанлар академиясининг асосчи сифатида академиянинг биринчи президенти булган (1847-1849). Шунингдек, у Франция ёзувлар ва тасвирий адабиёт академияси хамда Петербург Фанлар академиясининг чет эллик фахрий аъзоси сифатида хам фаолият курсатган. 1959 йилда ташкил топган Австрия Шарцшунослик Жамияти "Йозеф фон

Хдммер-Пургстал" номи билан аталган. 1981 йилда олим вафотининг 125 йиллигига багишлаб, унинг тасвири туширилган почта маркаси чицарилган.

Йозеф фон Хдммер-Пургсталнинг цуйидаги тарихий асарлари машхур: "^отиллар тарихи" (1818), 10 жилддан иборат "Усмонли империяси тарихи" (18271835), "Араб адабиёти тарихи" (1850-1856). "^ипчоцдаги Олтин Урда тарихи ёки Россиядаги мугуллар" (1837-1840).

Тарихий асарлардан ташцари, Йозеф фон Хдммер-Пургсталл араб, форс ва турк тилларида битилган асарларни таржима цилган. Жумладан, Х,офизнинг "1001 кеча эртаклари" ва "Девон" асарларини таржима цилиб, машхур немис адиби ва шоири Гёте ижодига катта таъсир курсатган. У Еарбий Европада биринчи булиб Фузулий хацида хабар берган. ^охирада наботей муаллифи Ибн Вахшийнинг "Яширин иероглифлар ва алифболар" хацида цулёзмасини сотиб олиб, уни 1806 йилда Лондонда таржима цилган ва нашр этган. Бир цатор цадимий ёзувлар ва Миср иероглифларини очиб, мисршуносликнинг шаклланишига хисса цушган.

МУХфКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Йозеф фон Хдммер-Пургсталл буюк аллома Махмуд Замахшарийнинг "Атвоцуз захаб фил мавоиъзи вал хутаб" асарини немис тилига таржима этиб, алломани ва унинг мазкур асарини бутун гарб оламига танитган шахсдир. Мазкур таржима "Samachschari's Goldene Halsbänder" номи остида 1835 йилда немис ва араб тилидаги алохида матнлари билан Вена шахрида нашр этилган. Бу Замахшарийнинг "Атвоц уз-захаб" мацолалар тупламининг немис тилига биринчи таржимаси ва биринчи литографик нашри эди. Тошбосма асарнинг арабча матни 60 бетдан, немис тилидаги таржима матни эса 54 бетдан иборат[2]. Муцоваси цаттиц, цопламаларнинг зархал цирралари яшил цушимчалар билан зархалланган, сарлавха сахифаси ва муцова мармар фони билан ажралиб туради. Муцованинг юз тарафи бироз ишцаланган булиб, ички тарафи жигаррангда.

Араб тилидаги матнинг ёзуви насх хатида кучирилган. Биринчи бет гулсимон нацшли доира билан безатилган, гулсимон нацшлар орасида асар номи ва муаллифи ёзилган:^ jll ^aÜI jljLl

Иккинчи бет гулсимон туртбурчак нацш билан зийнатланган булиб, нацш орасида ёзуви битилган. Бетнинг давомида муаллиф муцаддимаси

бошланади:

fjjj i^Jf л\ j\o

Дунё устози, фозиллар раиси, араб ва ажамларнинг устози, катта имом, зоуид, комил ва моуир аллома Жоруллоу Абул Цосим Маумуд ибн Мууаммад аз-Замахшарий айтадилар...[3]

Муцаддимадан кейин мацолалар кетма-кетликда жойлаштирилиб, биринчи мацола 1 рацами ва ЯМЛ сузи билан бошланган. Кейинги мацолалар фацат рацам билан белгиланган ва охирги мацола 99 рацами билан белгиланган ва унга 100-мацола цушилиб кетган. Шунинг учун охирги мацола 100 рацами билан ажратилмаган[4]. Балки айни холат Йозеф Фон Хдммер фойдаланган цулёзма матни билан боглиц булиши мумкин. Йозеф Фон Хдммер мазкур китобнинг хулоса цисмида шундай

Таржимаси: "Ушбу мацолотлар жумла жауоннинг Эгаси, Подшоуи булган, барча халцларга уларнинг тилларини ато цилгувчи Зот ёрдами ила саодатли Вена шаурида (Аллоу уни узун замонлар турли офатлардан асрасин), чоп цилиш ва мацолаларни рацамлаш учун белгиланган "Дорун наим" нашриётида 1834 милодий сана Меуржон 12-жумадул аввал куни, %азрат Мууаммаднинг (унга саловот ва саломлар булсин) уижратидан 1250 сана кейин уар ишга цодир Парвардигорига муутож, дуоларининг мувофиц суратда ижобат булишига зор фацир мутаржим Юсуф (Йозеф) Фон %аммер дастхати билан ниуоясига етди."

Немис тилидаги матн готик услубда ёзилгани боис узига хос тарихий маъно касб этади[5]. Тутул бетида цуйидаги ёзувлар бор: Samachschari's goldene Halsbänder (Замахшарийнинг олтин туплами), янги нашр, арабча ва немисча, Joseph von Hammer,

ёзади:

WÜJI >> jCjLt ^tii

j J1 CX^f wfiUjr >Л J

арабча ёзувли мухр, нашр жойи: Вена, нашриёт: ношир Gedruckt bey A. Strauss', нашр йили 1835.

Кейинги, яъни иккинчи бетда:

Uberfefcung be* ©iegeW auf bem SifelMatte.

Überseßung des Giegels auf dem Titelblatte.

"Сарлавха сахифасидаги мухрнинг таржимаси".

Wein »ege&ren H* ni^t @olb, Um beÄ Wut'** i" freuen, вопЬегп ЯиЫп unb ^renfolb» ©er ЯФ immer fett erneuen.

Mein Begehren ist nicht Gold,

um des Nußens mich zu freuen,

Sondern Ruhm und Ehrensold

Der sich immer toll erneuen

"Менинг нафсим олтинмас, кузим кувонадиган бисот хам эмас

Балки хамишаянгиланиб турадиган шон ва шарафдур."

Йозеф Фон Х,аммер таржимани аввало уз хамцасблари шарцшуносларга мурожаат ва багишлов билан бошлайди. Бу учинчи бетда уз аксини топган:

21 n alle ¿Drtentalt jten

von i$rem SEftitgenofffn, bem Übirfifcfr.

"Хамфикрингиз, мутоалачингиздан барча шаркшуносларга багишлов!"

ХУЛОСА

Хулоса сифатида шуни таъкидлаш лозимки, Йозеф Фон Х,аммер аллома Махмуд Замахшарийнинг "Атвоцуз захаб фил мавоиъз вал хутаб" асарини немис тилига таржима этиб, алломани ва унинг мазкур асарини бутун гарб оламига янада машхур цилди[6]. Мазкур таржима "Samachschari's Goldene Halsbänder" номи остида 1835 йилда Вена шахрида A. Штраусс томонидан нашр етилган ва бу нашр гарбда жуда кенг тарцалиб, Гейнрих Леберехт Флайчер, Густав Вайл ва Барбиер де Мейнард каби немис ва француз олимларининг таржималарига катта туртки ва асос булган. Ундан ташцари мазкур нашр Мюнхен шахрида 1990-94 йиллар давомида Валтер де Груйтер ГмбХ & Со.га тегишли К. Г. Саур Верлаг нашриёти томонидан куп сонли мицдорда микрофильм шаклда купайтирилади ва гарб оламининг турли ва куп сонли кутубхоналарда жойлаштирилади, жумладан Германиянинг 30 га яцин

кутубхоналарида, Америка ^ушма Штатларининг 25 дан ортиц кутубхоналарида, шу билан бирга Канада, Франция, Словения, Исроил, Испания ва Жанубий Африка Республикаси кутубхонларидан жой олган Махмуд Замахшарийнинг "Атвоцуз захаб фил мавоиъз вал хутаб" асари Гарб олимлари томонидан жахон адабиётининг юксак намунаси ва нодир санъат асари сифатида эътироф этилган. Зеро, Американинг Kessinger Publishing нашриёти вакиллари асарнинг цийматини цуйидагича эътироф этадилар: "Ушбу ноёб антик асар улкан маданий мерос булгани жихатидан уни асл нусхадан факсимил равишда цайта нашр этиш мухим деб хисобладик. Замонавий нашрларда хам жахон адабиётини химоя цилиш ва асраш хамда кенг таргиб цилиш каби бурч ва мажбуриятларимизни адо этиш мацсадида, бу камёб асарни аслиятига содиц цолишини назарда тутиб, юцори сифатда лекин барчага хамёнбоб ва арзон холда тацдим этдик"[7].

Бобомиз Замахшарийнинг бебахо насихат ва иршодлардан иборат бу асарига гарб оламида шунчалик эътибор царатилиши, албатта, бизда ифтихор туйгусини уйготади. Боболари билан фахрланган авлод тугри йулда эканига шубха йуц. Аммо, хали бу йулнинг бошидир. Эндиликда боболар билан фахрланишдан улар цолдирган маънавий мероснинг хациций ворисига айланиш вацти етди. Бунинг учун "Атвоцуз захаб фил мавоъизи вал хутаб" каби асарларни аслият асосида фундаментал ва комплекс урганиш, натижаларни илмий тизимга солиш, цадимий манбаларни тадциц цилиш билан боглиц умумий цонуниятларни аницлаш, аницланган цоидалар доирасида манбашунослик ва матншуносликнинг филологик фанлар тизимидаги урнини белгилаш лозим[8]. Шундагина цадимий адабий манбалар буйича амалга оширилган тадцицот кейинги тадцицотлар учун тайёр методик цолип вазифасини уташи мумкин. Айни пайтда маънавий меросга муносабат масаласи хам тугри ва соглом узанга тушган булади.

REFERENCES

1. Д.Фозил Солих Самроий. "Замахшарийнинг нахвий ва лугавий царашлари"., Багдод.: "Матбаатул Иршод", 1971й. 420 б.

2. Жураев О. Махмуд Замахшарий , Т.: "Тафаккур", 2010.-56б., 3-б.

3. Замахшарий. "Атвоц уз-захаб фил-мавоиъз вал-хутаб", Ахмад Абдут-Таввоб Аваз тахцици, ^охира: "Дорул фазилат", 1994й. 202б.

4. Исламов З.М. «Сочинение «Золотые ожерелья» и его влияние на развитие литературы народов востока» "Социосфера" № 2, 2014.

5. Марказий осиё мутафаккирлари. Тошкент ислом университети, T.:«yangi nashr», 2011.

6. Мирза Юсуфхон ибн Иътисомул-малик. "^алоидул адаб фи шархи атвоц уз-захаб", 1314х., ^охира: "Мактабутул Азхария лит-Турос". 154б.

7. Сулаймонова Н.А. Махмуд аз-Замахшарийнинг «Атвоц-уз-захаб» асари // Шар. филологиясининг тугун ва ечимлари. Илмий мацолалар туплами (ТДШИ) - Тошкент, 2005. -Б. 224-230.

8. УзР ФА Шарцшунослик институти "Атвоц уз-захаб фил-мавоиъз вал-хутаб"№ 16016, №18970 тошбосма нусхалари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.