Научная статья на тему 'МАҲКУМ ҚИЛУВЧИ ХУЛҚ ПСИХОЛОГИЯСИ'

МАҲКУМ ҚИЛУВЧИ ХУЛҚ ПСИХОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

30
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
девиант хулқ / меъёрлар / хулқий оғишлар / ижтимоий тарбия / ижтимоий онг / тафаккур / девиантное поведение / нормы / поведенческие отклонения / социальное воспитание / общественное сознание / мышление

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Г.Қ. Тўлаганова

Девиант хулқни ҳақиқий тушуниш учун ижтимоий гуруҳ ёки турли жамиятларда бир-биридан фарқ қилувчи девиантлиликни ижтимоий дефиница ва унинг ижтимоий аниқланганлигини тан олишлик керак. Меъёрларнинг ташувчилари – булар айнан ўз онгларида хулқ меъёрлари мавжуд бўлган инсонлар. Лекин инсонларнинг ўзлари берган баҳолари ва меъёри билан келиша олмасликка мойилдир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Для истинного понимания девиантного поведения необходимо признать, что девиантность социально детерминирована и социально детерминирована, которые отличаются друг от друга в социальной группе или разных обществах. Носителями норм являются люди, имеющие в своем сознании моральные нормы. Но люди склонны не соглашаться со своими собственными оценками и стандартами.

Текст научной работы на тему «МАҲКУМ ҚИЛУВЧИ ХУЛҚ ПСИХОЛОГИЯСИ»

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston taraqqiyotining poydevori

МАХ,КУМ КИЛУВЧИ ХУЛК ПСИХОЛОГИЯСИ

Г.^. Тулаганова

УзМУ доценти

АННОТАЦИЯ

Девиант хулкни хакикий тушуниш учун ижтимоий гурух ёки турли жамиятларда бир-биридан фарк килувчи девиантлиликни ижтимоий дефиница ва унинг ижтимоий аникланганлигини тан олишлик керак. Меъёрларнинг ташувчилари - булар айнан уз онгларида хулк меъёрлари мавжуд булган инсонлар. Лекин инсонларнинг узлари берган бахолари ва меъёри билан келиша олмасликка мойилдир.

Калит сузлар: девиант хулк, меъёрлар, хулкий огишлар, ижтимоий тарбия, ижтимоий онг, тафаккур

АННОТАЦИЯ

Для истинного понимания девиантного поведения необходимо признать, что девиантность социально детерминирована и социально детерминирована, которые отличаются друг от друга в социальной группе или разных обществах. Носителями норм являются люди, имеющие в своем сознании моральные нормы. Но люди склонны не соглашаться со своими собственными оценками и стандартами.

Ключевые слова: девиантное поведение, нормы, поведенческие отклонения, социальное воспитание, общественное сознание, мышление

ABSTRACT

For a true understanding of deviant behavior, it is necessary to recognize that deviance is socially defined and socially defined, which differ from one another in a social group or different societies. Carriers of standards are people who have moral standards in their minds. But people tend to disagree with their own assessments and standards.

Keywords: deviant behavior, norms, behavioral deviations, social education, social consciousness, thinking

Девиант хулкни хакикий тушуниш учун ижтимоий гурух ёки турли жамиятларда бир-биридан фарк килувчи

May 6, 2023

40

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of ^^bM^an's^evelopmen^^^^^^^^

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston

девиантлиликни ижтимоий дефиница ва унинг ижтимоий аникданганлигини тан олишлик керак. Соддарок килиб айтадиган булсак, меъёр ва бузилишлар юзага келиши учун уларни ташувчилар ва унинг бузувчилари хам булиши керак. Меъёрларнинг ташувчилари - булар айнан уз онгларида хулк меъёрлари мавжуд булган инсонлар. Лекин инсонларнинг узлари берган бахолари ва меъёри билан келиша олмасликка мойилдир.

Аввалом бор, шахс шаклланиши динамик хусусиятга эга. Шунинг учун унинг ривожланишида гохо илгарилаб кетиш, гохо оркада колиш холатлари кузатилади. Окибатда баъзан усмирларнинг хатти-харакатларида махкум килувчи хулк-атворнинг намоён булиши кузатилади. Усмирлар узларининг жисмоний ва психик согликлари билан боглик хотиржамликнинг кадрига етмайдилар, турли жисмоний шикастланишлар, рухий тушкунликлар натижаси уларок уз истикбол режаларини туза олмайдилар ва узларининг ижтимоий мавкеларига путур етказадилар. Хулк-атвордаги огишларнинг хам маънан, хам жисмонан таназзули улар турмуш тарзининг носоглом кечишига, уларни алкоголизм ва наркомания боткогига етаклайди, баъзан суицидал (узини-узи улдириш) холатига олиб келади.

Биз махкум килувчи хулк-атвор деганда, нафакат организмнинг жисмонан носоFломлиги, балки усмир шахси ривожланишидаги ахлоксизлик, маънан кашшоклик, турли даражадаги дезадаптацияга олиб келувчи шахс дисфункцияларини олдик. Усмир шахси дисфункцияларининг кечишига кура патологик ва нопатологик булиши мумкин. Усмирлардаги махкум килувчи хулк-атвор ва уни таснифларини куйидагича ифодалаш мумкин.

I . Усмир шахсининг бузилиш даражаси: а) олд патология; б) нопсихотик; в) психотик.

II. Махкум килувчи хулк-атвор типлар: а) хаётий талофат; б) жисмоний зиён-захмат; в) маънавий ахлокий камолотга зиён-захмат; г) ижтимоий мавкега зиён-захмат

III.Ижтимоий адаптация боскичлари: а) баркарор адаптация; б) парциал адаптация; в) бекарор адаптация; г) дезадаптация.

Усмир шахсини бузилиши даражаларини куйидаги мисол билан яккол ифодалаш мумкин. Масалан, алкоголга булган мойилликни олайлик. Х,ар замонда ичиб туриш, яъни эпизодик характердаги мойиллик байрамларда, дустлар даврасида, вактни кизикарли, марокли утказиш билан боглик холатлар - албатта патология эмас,

May 6, 2023

41

Uzbekistan'sdveomem^^^^^^^m

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqiyotimng^oydeyor^

гарчи ушбу холат хам усмир шахси шаклланишига маълум даражада таъсир килсада, алкоголни тез-тез кабул килиш окибатида унга богланиб колиш эса-патология, лекин психотик даража эмас.

Агар алкогол(Г-10)га , токсик (Г 15-19) ёки наркотик (Г 11-14) моддаларга «ружу» куйиш хакикий касаллик симптоми даражасига етиб, улар билан боглик чукур узгаришлар («ок алахлаш» ва «ломка») руй берса- бу психотик даража хисобланади.

Махкум килувчи хулк-атвор типларини куйидагиларга ажратиш мумкин: а) шундай хатти-харакат ва хулк-атвор мавжудки, бу индивидуум учун зарали хисобланиб, узини узи улдириш (суицидал холат) билан тугаши мумкин. Чунки бундай масъулиятли касб эгаларида узига ишонч, хар кандай вазиятда узини синаб кураш ва галаба нашидаси устиворлик килади; б) уз организмига жисмонан зарар етказиш билан боглик булиб, депрессив холат (рухий азобланиш) натижасида узига узи тажовуз килиши билан кечади; в) махкум килувчи хулк-атворнинг типи жамият томонидан кабул килинган умуминсоний меъёрларга зид булган делинквент хулк-атвор хусусиятларини узида мужассамлаштиради, бунда нафакат умумбашарий меъёрлар, балки умуминсоний кадриятлар, диний меъёрларни саклаш назарда тутилади. Акс холда инсоният узининг ибтидоий аждодларидан фарк килмай коларди. Гарчи инсоннинг йиллар давомида биологик тузилиши нуктаи назардан чукур узгаришларга учрамаган булсада, узининг миллий анъаналарига , миллий маданиятига, миллий ахлок меъёрларига карши иш тутар экан, у маънавий кашшокдир. Зеро, турт мучаси соглом инсоннинг асоциал (аксилжтимоий) гурухлардаги иштирокини, ахлок тузатиш муассасаларига тушиб колишини, турли экстремистик гурухлардаги фаолиятини, узининг хаётини барбод килишини факат унинг узини узи махкум килувчи хулк-атворидангина излаш мумкин; г) махкум килувчи хулк-атворнинг кейинги типини ижтимоий мавкега зиён-захмат етказиш деб аташ мумкин. Оддий бир мисол, усмир уз ота-онасига кунгилсиз ташвиш келтириш максадида укишни ташлайди. Бу билан у узини узи тасдиклашга уринида ва хоказо. Кайд этилган холатларнинг барчасида ижтимоий дезадаптация (Г 91.1.) нинг у ёки бу даражалари изохланади.

Хулоса килиб айтганда, усмир шахсини урганишга каратилган барча ёндашувларга, тамойилларга, йул-йурикларга замон рухи оркали назар ташласак, бизни кизиктираётган психик бузилишнинг бошланиши ва намоён булиш жараёни, уни ташкил килувчи хусусиятлар хамда кечишининг асосий вриацияларини чукур

May 6, 2023

42

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqiyotining^oydevor^

тахлил килиш махкум килувчи хулк-атвор ривожланишининг назарий «намунаси»ни тузиш, сунгра шакллантирувчи эксперимент комплексини яратиш, психокоррекцион ва тарбиявий таъсирлар системасининг асоси булиб хисобланади.

Шундай килиб, усмир шахси хаётининг кечишида баъзан «куз илгамас узгаришлар», баъзан эса бехосдан кутилмаган «янгиликлар», «ёркинликлар» баробаринда унинг такдирини узгартирувчи маънавий тушкунликлар хам руй беради. Шулардан бири усмирнинг уз жонига касд килиши билан боглик хатти-харакатларидир.

Сир эмаски, уз жонига суикасд килиш жамиятга хамда оилага маънавий ва моддий томондан жуда катта зарар келтиради. Чунки уз жонига касд килган инсон: а) маълум муддат укишга (ишга) яроксиз булиб колишлари; б) сурункали давом этувчи огрикдар сабаб турли асабий зурикишларнинг ортиши; в) хам жисмоний, хам рухий мажрухлик, ногиронлик; г) уз жонига касд килишга уринишнинг янада кучайиши холатларини бошдан кечирадилар.

Уз жонига касд килиш генезисида оиланинг, оила аъзолари, улар орасидаги шахслараро муносабатнинг урни бекиёс. Оиладаги носоглом психологик мухит шахс ривожланишда ижтимоий-психологик деформация омили сифатида юзага чикади ва шахсни уз жонига касд килишга "ундайди"

Уз жонига касд килиш ва уз жонига касд килишга уриниш муаммолари билан шугулланган бир катор омиллар М.Г.Давлетшин, Г.Б.Шоумаров, С.А.Охунжонова, А.Г.Амбрумова, Л.И.Пуставаловалар фикрича, ушбу холат содир этилишидаги оилавий омиллар урнини куйидагилар билан изохлаш мумкин:

- илк болалик даврида оилада отанинг йуклиги;

- оилада фарзандга она мехрининг етишмаслиги;

- оилада ота-оналик нуфузининг етарли даражада эмаслиги;

- оилада матриархал услуб муносабатларнинг етакчилиги;

- оилавий муносабатларда уз урнини топа билмаган катта ёшли аъзоларининг "узлигини" тасдиклаш максадидаги турли хил уринишлари;

а) эмоционал "портлаш", б) болага жазо усулларини куллаш, в) хатто-ки, болага тан жарохати етказиш;

- ажрашган оилалар;

- оилада ёки оила шажарасида уз жонига касд килган ёинки касд килишга уринган кимсанинг мавжудлиги ва хоказолар.

May 6, 2023

43

Uzbekistan'sdyeomm^^^^^^^m

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston ^^^^^^^araqqjyotining^oydeyor^

Шу билан бир каторда уз жонига касд килиш учун катта имконият яратувчи ижтимоий психологик оила типлари куйидагиларга ажратилади:

1.Узаро узвий боглик булмаган оила типи-оила аъзоларининг узаро муносабатлари факатгина расмий характерга эга, улар бирор-бир оилавий муаммоларни узаро маслахатлашиб узаро келишув асосида амалга оширмайди. Уларнинг муносабатларида хиссий бог-ликлик етишмайди, окибатда оила аъзоларидан бири доимо узини ёлгиз хис этади, унда оила аъзоларининг барчаси менга карши деган фикрнинг устунлиги билан характерланади.

2.Узаро муносабатлари ута жипслашган оила. Бу оила типи юкорида кайд этилган типнинг бутунлай акси. Оила аъзолари бир-бирларига хам калбан, хам жисмонан жуда боглик буладилар. Оила аъзоларидан бирининг муаммоси, унинг шахсий муаммоси эмас, бу умумоилавий муаммо тарзида кабул килинади. Унинг ечимида барча оила аъзолари баробар иштирок этадилар. Улар бир-бириларисиз "хеч ким" ва "хеч нарсага кодир эмасдек". Шундай оила аъзоларидан бирининг "йукотилиши" бошкалар учун талофат хисобланади.

3.Узаро ковушмаган оила типи. Оила аъзоларнинг кизикишлари, эхтиёжлари, максадларининг узаро мос келмаслиги, умумий хохиш-истакларнинг етишмаслиги, оилада умум кабул килинган меъёр-ларнинг факат мажбурият юзасидангина бажарилиши, ушбу меъёрларга буйинсунмаган аъзонинг доимий тарзда тазйик остида ушланишга, узи хохламаган хулк-атвор, одатларини бажаришига зурлик билан ундаш окибатида хатарли вазиятни юзага келтириши билан изохланади.

4.Узига етарли ёпик оила типи. Ушбу оила аъзоларининг асосий максади оила беками кустлигига эришишга каратилади, хаёт учун зарур булган бошка ишлар иккинчи даражали булиб, улар факат ёрдамчи воситалар сифатида тан олинади. Акс холда оилада танглик холати вужудга келади. Бу уларда: жадал салбий хислар, ноаник туйгулар, нотинчлик, кишини "из"дан чикишига олиб келадиган кучли вахима, ёлгизлик ташвиши, ишонсизлик, уз шахсига , узининг келажагига умидсизлик рухидаги карашлар шаклланишига сабаб булади. Маълумки, танглик холатида усмирнинг билиш жараёни ва хулк-атворда турли "огиш"лар учрайди: булар а) диккат хажмининг торайиши; б) ахборотларнинг кабул килишнинг издан чикиши; в) хотира билан боглик функциялар кийинлаши; г) фикрларини баён этишдаги ноаниклик; д) тафаккур фаолиятининг сусайиши; е) усмир шахсида узининг "мен"ига

булган муносабатнинг узгариши; ё) уз-хатти-харакатига атрофлича танкидий карай билмаслик; ж) уз хиссиётини акл,

May 6, 2023

44

p

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston taraqqiyotining poydevori

OHr ^HnoBHga ymnafi ÖHnMacnHK y3 ^oHHra Kacg Kunnrn ynyH Ky.nafi ^ypcar x,o3HpnafigH.

5.MyraaccH6 onna THnH. TamKH MyxHT y3rapHmHra Mocnama onMacnHK öyHgafi onnaHHHr acocHfi xycycH^ra x,Hco6naHagH. Maöogo onna at3onapHgaH 6npH onnagaH TamKapHgarH KaHgafigHp hh30 Ba3HAT HmTpoKHHCH cH^araga MyaMMora gyn Kenca, onnaHHHr KonraH at3onapn yHra ëpgaM KynHHH ny3Hm ypHHra yHH ®:a3onafigHnap, atHH yHgaH y30Knamagnnap, roxo "gymMaH" TOMOH ^HKpnapHHH ypHHHH экaнпнгннн TatKHgnaö, yHH "MaxKyM" этagнпap. By xonarnH Kaöyn KHna onMaraH ^aöpnaHyBHHHHHr эca ryë y3 ^oHHra Kacg KHramgaH öom^a Hmu KonMafign. TatKHgnam ^oh3kh, xo3Hp x,aM y3 ^oHHra Kacg KH^Hm xaB^H caKgaHHÖ KonraH. ByHgafi HHcoHnap ncHxonoraap, ropHcraap, negaroraap, thööhh xogHMnap ëpgaMHHra Myxro^gHpnap.

^eMaK, xy^K 6y3HnumnapHHHHr maKnnaHumuHH mapraoBHH oMunnap KyfiugarunapgaH HÖopar;

1) MafinnapHHHr y3rapumnapura onuö KenyBHH кoнcтнтyцнoнaп mapraaHraH HoTyKHcnuK ëKH 6om MuaHHHr opraHHK KacarnHKnapu HaTH^acuga gapgHunnurHHHHr opTHmH 6at3aH yHHHr rafipHTaÔHHfi Mafin gapa^acHra ycHÖ, ^aMHAT MetëpnapHra MOC KenMafi KonHmH;

2) oTa- oHa xynK-aTBopHHHHr MatHaBHfi axroKHfi Ba ^aMH^T MetëpnapHra 3Hg öynraH mapoHTnapga TapÔHAHHnHK Hy$y3HHHHr eTHmMacnHra;

3) oTa - oHa Ba TapÖHAHHnapHHHr agonarcronHrH öohc, nafigo öynyBHH эtтнpoз pea^H^cH;

4) HMnyntcHB xarra-xapaKaraapra ohhö KenyBHH x,an KHHHm MymKyn öynraH maxcnHHHK 3HggHtfraapHHH enHMHHH TonHmra fiyHarrapHnraH ypHHHmnapgaH HÖopaTgHp.

REFERENCES:

1. Abdullayeva, G. A. (2020). THE IMPORTANCE OF MORAL NEEDS IN THE UPBRINGING OF THE INDIVIDUAL. Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology, 2(6), 463-469.

2. Abduxalilovich, A. Q. (2015). PSYCHOLOGICAL PECULIARITY OF INTELLECTUAL ACTIVITY. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 3(2).

3. AögypaxHMoB, K A. (2023). CYBCEHCOP AHTHB TYPHm BA OHTCH3.HHK ^APA^ACH^ATH

May 6, 2023

Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023 Sifatli ta'lim — O'zbekiston

УСТАНОВКАЛАР АНГЛАНГАНЛИКНИ ТУЛДИРУВЧИ ^ОДИСА СИФАТИДА. Talqin va tadqiqotlar, 1(21).

4. Туляганова, Г. К. (2013). ОСОБЕННОСТИ ПРОЦЕДУРЫ РАЗРАБОТКИ ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКОЙ МЕТОДИКИ" ОСОЗНАННОСТЬ ЖИЗНЕННЫХ ЦЕЛЕЙ ПОДРОСТКОВ". Человеческий фактор: Социальный психолог, (1), 93-101.

5. Туляганова, Г. К., & Лукмонов, А. С. (2010). ИЗУЧЕНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ЛИЧНОСТНОЙ СТРУКТУРЫ ПОДРОСТКОВ INVESTIGATION OF THE FEATURES OF TEENAGERS'PERSONALITY STRUCTURE. Естественные и технические науки, (4), 153-157.

6. Шоира Джумабековна Усманова (2022). ЁШЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИК ВА ИНТЕЛЛЕКТ ДИНАМИКАСИ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР. Academic research in educational sciences, 3 (NUU Conference 2), 954-959.

7. Shomurotova, N. (2020). Оиладаги соглом муносабатлар. Архив научных исследований, (22).

8. Хамрокулова, Ш., & Тулишов , Г. (2023). ОИЛА - ИЖТИМОИЙ ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ СУБЪЕКТИ. Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 291-296.

May 6, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

46

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.