CC BY
2MÜXT9LIF DOZALARDA ALKOQOLUN BEYiNCiYiN PURKiNYE
HÜCEYR9L9RiN9 TaSiRi
iSMAYILOV TARiYEL MUSTAFA OGLU
Azarbaycan Tibb Universiteti, Normal fiziologiya kafedrasinin dosenti, Baki, Azarbaycan
HasaNOVA gülcamal aMiR qizi
Azarbaycan Tibb Universiteti, Normal fiziologiya kafedrasinin dosenti, Baki, Azarbaycan
BAX§IYEVA ZENFiRA TAGI QIZI
Azarbaycan Tibb Universiteti, Normal fiziologiya kafedrasinin dosenti, Baki, Azarbaycan
RÜSTaMOVA AFAQ FaTULLA QIZI
Azarbaycan Tibb Universiteti, Normal fiziologiya kafedrasinin dosenti, Baki, Azarbaycan
Annotasiya: Tadqiqatin maqsadi Purkinye hüceyralarina (PH) alkoqolun müxtdlif dozalarinin spesifik tasirini öyranmak olmugdur. Tacrübanin naticalari göstardi ki, narkoz edilmi§ pi§iklarin beyinciyinin Purkinye hüceyralarinin impuls aktivliyi sada va mürakkab spayklardan ibaratdir ki, bu da müvafiq olaraq mamirli va dirma§an liflarin Purkinye hüceyralarinin aktivla§masini, hamginin dirma§an liflar vasitasila Purkinye hüceyralarinin aktivla§masindan sonra tormozlayici fasilalari aks etdirir. Alkoqolun venadaxili yeridilmasi mürakkab spayklarin tezliyinin artmasi va eyni zamanda tormozlayici fasilalarin qisalmasi ba§ verir. Malum oldugu kimi, mamirli liflar tonik, dirma§an liflar isa azala taqallüsününfiziki komponentini tanzimlayir. Natica etibarila, alkoqol intoksikasiyasi zamani mü§ahida edilan haraki pozulmasi onlarin giri§larinda PH aktivliyinin dayi§ikliklarla izah edila bilar.
Agar sözlsr: Purkinye hüceyralari, alkoqol, dirma§an liflar, mamirli liflar
Alkoqolun tasiri altinda olan harakat pozgunluqlari beyinciyin ataksiya olan xastalarda olanlara <ox banzayir, buna göra da beyinciyin alkoqol zaharlanmasinin morfofunksional asaslarinin öyranilmasi müayyan maraq dogurur. ödabiyyatdaki malumatlara göra beynin müxtalif §öbalari alkoqola se<ici hassasliq göstarir [5,6,7]. Baxmayaraq ki, beyinciyin Purkinye hüceyralari (PH) harakatlarin nazaratinda böyük rol oynayir va müxtalif növ afferent qiciqlara yüksak reaktivlik göstarir, alkoqolun bu hüceyralara tasiri barada malumatlar azdir va bir-birina ziddir. Bundan ba§qa, alkoqolun tasirindan ba§ veran harakat pozgunluqlari beyincik ataksiyasi olan xastalarin koordinasiyasinin pozulmalari ila ox§ardir, lakin mövcud kliniki material alkoqol intoksikasiyasi zamani beyincik qabiginin sinir hüceyralarinin erken morfoloji dayi§ikliklari a§kar etmak imkani vermir [4,8,9]. övvalki tadqiqatlarimiz [1,2,3] etanolun ki<ik dozasinin tasirindan beyinciyin Purkinye hüceyralarinda ba§ veran dayi§ikliklari va alkoqolun takraran yeridilmasinin kumulyativ tasirini a§kar etmi§dir. Bütün bunlari nazara alaraq, müxtalif dozalarda alkoqolun beyinciyin Purkinye hüceyralarina tasir xüsusiyyatlarinin öyranilmasini maqsada uygun olmasini hesab etdik.
Material va metodlar. Tadqiqatlar nembutal va xloralozanin qari§igi ila (müvafiq olaraq 45 va 15 mq/kq) narkotiza olunmu§ 2,5-4,5 kq <akisi olan va har iki (erkak va di§i) olan pi§iklar üzarinda aparilmi§dir. Peristaltik nasosla vena daxilina 2, 4 va 6 mq/kq dozalarda 30% etanol mahlulu, kontrol heyvanlara isa eyni dozalarda fizioloji mahlul yeridilmi§dir. PH aktivliyi hüceyraxarici §ü§a mikroelektrodlarla alkoqol yeridilmasindan önca 10-30 daq. arzinda, alkoqolun tasiri etma zamani 1 saat müddatinda va alkoqolu yeridandan sonra 60-120 daq. arzinda qeyda alinmi§dir. Qanda alkoqolun miqdari qaz xromatoqrafiya üsulu ila müayyan olunmu§dur.
Tadqiqatin naticalari va onlarin müzakirasi. Tadqiqatin naticalari göstarmi§dir ki (§ak. 1), 30% etanolun qapi dozasi 0,6-0,8 ml/kq arasinda taraddüd edir, lakin nazara<arpan effekt 2 ml/kq dozada mü§ahida olunur. Bu dozanin vena daxilina yeridilmasi naticasinda 77%
§ak.1. PH-nin bo§almalarinin tezliyina takrar dozalarda yeridilmi§ alkoqolun tasiri. Absisda - vaxtin qeydi, daq.; ordinatda - PH-nin bo§almalarinin tezliyi, imp/s.
heyvanlarda sada spayklarin hesabina PH-nin bo§alma tezliyinin artmasi mü§ahida olunmu§dur. Mürakkab spayklarin tezliyi isa azalmi§dir. PH-nin aktivliyinin vacib göstaricilarindan biri langima pauzasinin müddatidir. Alinan naticalar göstarir ki, mamirli liflarin oyanmasi zamani PH faalla§masini aks etdiran sada spayklarin tezliyi na qadar 9ox artirsa, o qadar da 9ox langima pauzasi qisalir (cadval 1).
Cadval 1.
Alkoqolun takrar yeiidilmasiiiiii Purkinye hüceyralarinin aktivliyina tasiri
PH-nin aktivliyinin göstaricilari Alkoqolun yeridilmasindan önca 2ml/kq alkoqolun yeridilmasindan sonra
PH-nin bo§almalarinin tezliyi, imp/s 16,3±2,2 27,8±1,6
Orta impulsarasi interval ms 61,3±8,1 35,9±2,2
Sada zirvalarin tezliyi, imp/s 15,4±1,9 26,4±1,3
Mürakkab zirvalarin tezliyi, imp/s 1,3±0,6 0,9±0,4
Langima pauzasinin müddati, ms 340,0±93 220,0±55
Maraqlidir ki, etanolun yeridilmasina cavab olaraq, hüceyralarin 9oxusunun bo§alma tezliyi alkoqolun qanda miqdari hala a§agi olduqda artir va o, avvalki saviyaya alkoqolun qanda saviyyasi yüksak olduqda qayidir.
Vena daxilina 30% etanolun 4 ml/kq dozada yeridilmasi mamirli liflarin faalla§masinin artmasi va dirma§an liflarin faalla§masinin azalmasi ila naticalanir. Reaksiyanin davametma müddati isa 2 ml/kq dozada etanolun yeridilmasi naticasinda yaranan reaksiyanin müddatindan 2 dafa 9ox olur.
Etanolun 6ml/kq hacminda yeridilmasi naticasinda PH-nin bo§alma tezliyi artir, langima pauzalar qisalir, mürakkab bo§almalarin tezliyi fon aktivliyi ila müqayisada azalir. Bazi hücevralarda mürakkab bo§almalar tam yox olurdular.
Alinan naticalar göstarmi§dir ki, yeridilan etanolun dozasi artdiqca, mürakkab bo§almalardan sonra langima pauzalarin müddati qisalir, sada spayklarin tezliyi artir, mürakkab spayklarin tezliyi isa azalir. Etanolun kigik, orta va böyük dozalarin tasirindan mamirli lillarin afferent giri§i ila faalla§an orta va böyük dozalarin tasirindan mamirli liflarin afferent giri§i ila faalla§an PH bo§almalarinin tezliyinin azalmasini göstarir. Tadqiqatlar müayyan etmi§dir ki, alkoqolun PH tasiri onun yeridilmasindan yalniz 4-5 daqiqadan sonra ba§ verir, baxmayaraq ki, o beyina artiq birinci daqiqalarda daxil olur. Bu onu göstarir ki, etanol qanda yalniz müayyan konsentrasiyada olduqda PH nazara9arpan tasir göstarir. Malumdur ki, etanolun tasiri onun orqanizmda par9alanma süratindan da
asilidir (2). Tacrübalarimizda etanolun PH-nin bo§almalarina tasirinin zaiflamasi onun qandan tam xaric olmasindan önca ba§ verir (§ak. 2). Bizim fikrimizca bu, PH-nin bo§alma tezliyina nazarat edan sinir mexanizmlarinda adaptasiya proseslarinin ba§ vermasi barada malumat verir, yani beyinciyin Purkinye hüceyralari alkoqolun tasirina uygunlaçir.
§ak.2. Alkoqolun qanda konsentrasiyasi. Absis -vaxt, daq.; ordinat - alkoqolun konsentrasiyasi, mq/100 ml qanda.
Belalikla, alinan eksperimental naticalar alkoqolun vena daxilina müxtalif dozalarda yeridilmasi PH sada spayklarla bo§almalarina oyadici, eyni vaxtda PH müra kka b spayklarla bo§almalarina tormozlayici ta siri bar a d a n a tic a 9ixartmaga imkan verir. Bildiyimiz kimi, mamirli liflarin afferent giri§i azala taqallüsünün tonik komponentini tanzim edarak ayri-ayri taqallüslari vahid bir hamar harakata 9evirir, dirma§an liflarin afferent giri§i isa azala taqallüsünün fazik komponentini tanzim edarak, harakatin ba§lanmasina va sonuna takan verir. Orqanizmin alkoqol intoksikasiyasi zamani mü§ahida olunan harakatlarin pozulmasi toniki azala taqallüsünü tanzim edan, mamirli liflarin bo§alma tezliyinin faalla§masi va harakatin ba§lanmasina va sonuna takan veran dirma§an liflarin aktivliyinin azalmasi ila izah oluna bilar.
ÖDÖBiYYAT
1.ismayilov T.M., Hasanova G.9., Cafarova S.§., Alkoqolun takraran yeridilmasinin beyinciyin Purkinye hüceyralarina tasiri. Saglamliq. №3, Baki, 2015. S.148-153.
2. ^май^ов Т.М., Гасанова Г.А., Велиева Г.Д. Особенности влияния многократного введения алкоголя на активность клеток Пуркинье мозжечка. // Müqayisali fiziologiya va biokimyanin müasir problemlari, Baki. Elm, 2002.-s.239-244.
3. Иcмайлов Т.М., Гасанова Г.А., Велиева Г.Дж., Рустамзаде А.Ш., Бахшиева З.Т., Рустамова А.Ф. Влияние алкоголя на характер разряда клеток Пуркинье мозжечка. "Sahiyyada müasir nailiyyatlar" mövzusunda konfransin materiallari. Görkamli oftalmoloq-alim akademik Zarifa öliyevanin anadan olmasinin 95 illik yubileyina hasr olunur. Baki, 2018, s.190-191.
4. Леонович А.Л. Актуальные вопросы невропатологии. - Минск: Высшая школа. - 1990.
5. Попова Э.Н., Полянский В.Б. и др. Мозг и алкоголь. - М.:Наука, 1984.-223с.
6. Сытинский И.А. Биохимические основы действия этанола на центральную нервную Систему. - М.: Медицина, 1980.-190с.
7. Basile A., Hoffer B., Dunwiddie T.Differential sensitivity of cerebellar Purkinje neurons
to ethanol in selectively out red lines of mice: maintenance in vitro independent of synaptic transmission. Exp. Brain Res. - 1983. - 264, №1. P.69-78.
8. Brodal P. The Central Nervous System New York : Oxford University Press, 1998.
9. De Zeeuw Cl, Strata P, Voogd J: The Cerebellum: from Structure to Control. Amsterdam: Elsevier, 1997.
