Научная статья на тему 'МҰНАЙМЕН ЛАСТАНҒАН ТОПЫРАҚТЫҢ МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ'

МҰНАЙМЕН ЛАСТАНҒАН ТОПЫРАҚТЫҢ МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ Текст научной статьи по специальности «Экологические биотехнологии»

CC BY
91
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МұНАЙ / МұНАЙМЕН ЛАСТАНУ / СұР-қОңЫР ТОПЫРАқ / МИКРОБИОЛОГИЯЛЫқ ТАЛДАУ / МИКРООРГАНИЗМДЕР / АУЫР МЕТАЛДАР

Аннотация научной статьи по экологическим биотехнологиям, автор научной работы — Джамалова Г. А., Курбанова Л. С., Тусупова Б. Х., Нақыпбек М. Ғ.

Мұнай-газ саласы дамыған өңірлердегі негізгі экологиялық проблема, қоршаған орта нысандарының мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы болып табылады. Еліміздің мұнай-газ өңірлерінде қазірдің өзінде жылдан жылға нашарлап бара жатқан аса қолайсыз экологиялық ахуал қалыптасып отыр. Бұл мақалада, мұнай және мұнай өнімдерімен ластанған сұр-құба топыраққа микробиологиялық және химиялық талдау арқылы экологиялық бағалау жүргізілген. Мақалада микроорганизмдердің әртүрлі экологиялық-трофикалық топтарының, атап айтқанда гетеротрофты микроорганизмдер мен зеңді саңырауқұлақтардың биоиндикациялық маңызы көрсетілген. Жер үсті экожүйелеріндегі техногендік әсердің әртүрлі түрлеріне зеңді саңырауқұлақтардың реакцияларын талдау, микробиотаның биоиндикациялық әлеуетін толық бағалауға мүмкіндік береді. Алынған мәліметтерге сәйкес, зерттелген антропогендік экожүйеде әртүрлі микробтық қауымдастықтардың өмір сүру стратегиясын байқауға болады. Микроорганизмдер қоғамдастығы экологиясының негізгі ережелерінің қазіргі заманғы дамуы, сондай-ақ популяциялық биологияның жетістіктері және жекелеген түрлердің абиотикалық және биотикалық факторларға реакциясы туралы көптеген мәліметтер микробиотаның биоиндикациялық әлеуетін экотехникалық жүйені ұйымдастырудың әртүрлі деңгейлерінде талдауға мүмкіндік береді. Келтірілген деректерді пайдалану қоршаған ортаны санитарлық сауықтыруға бағытталған іс-шаралар жоспарын әзірлеуге негіз болады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECOLOGICAL ASSESSMENT OF THE MICROBIOLOGICAL STATE OF OIL-CONTAMINATED SOILS

The main environmental problem in regions with a developed oil and gas industry is the pollution of environmental objects with oil and petroleum products. In the oil and gas regions of the country, an extremely unfavorable environmental situation has already developed, which is getting worse from year to year. In this article, an environmental assessment is carried out by microbiological and chemical analysis of gray-brown soils contaminated with oil and petroleum products. The paper reflects the bioindication value of various ecological and trophic groups of microorganisms, in particular, heterotrophic microorganisms and mold fungi. Analysis of the responses of mold fungi to various types of anthropogenic impact in terrestrial ecosystems makes it possible to better assess the bioindication potential of the microbiota. Based on the data obtained, it is possible to trace the survival strategy of various microbial communities in the studied anthropogenic ecosystem. Modern developments in the basic principles of microbial community ecology, as well as advances in population biology and numerous data on the response of individual species to abiotic and biotic factors will allow us to analyze the bioindication potential of the microbiota at different levels of the ecotechnosystem organization. The use of our data provides a basis for developing a plan of measures aimed at improving the health of the environment.

Текст научной работы на тему «МҰНАЙМЕН ЛАСТАНҒАН ТОПЫРАҚТЫҢ МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ»

УДК 504.06

М¥НАЙМЕН ЛАСТАОТАН ТОПЫРАЦТЬЩ МИКРОБИОЛОГИЯЛЫЦ ЖАFДАЙЫН

ЭКОЛОГИЯЛЫЦ БАFАЛАУ

Г.А. Джамалова1, Б.Х. Тусупова2, Л.С. Курбанова2, M.F. Накыпбек2

'Сэтбаев Университетi, Алматы ц., Казацстан

2эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситетi, Алматы ц., Казацстан E-mail: [email protected]

Мунай-газ саласы дамыган ещрлердеп непзп экологиялыц проблема, цоршаган орта нысандарынын, мунай жэне мунай енiмдерiмен ластануы болып табылады. Елiмiздщ мунай-газ ещрлершде цазiрдщ езiнде жылдан жылга нашарлап бара жатцан аса цолайсыз экологияльщ ахуал цалыптасып отыр. Бул мацалада, мунай жэне мунай енiмдерiмен ластанган сур-цуба топырацца микробиологиялыц жэне химиялыц талдау арцылы экологиялыц багалау жYргiзiлген.

Мацалада микроорганизмдердщ эртYрлi экологиялыц-трофикалыц топтарыныц, атап айтцанда гетеротрофты микроорганизмдер мен зецдi сацырауцулацтардыц биоиндикациялыц мацызы керсетшген. Жер Yстi экожYЙелерiндегi техногендiк эсердщ эртYрлi тYрлерiне зецдi сацырауцулацтардыц реакцияларын талдау, микробиотанын биоиндикациялыц элеуетш толыц багалауга мYмкiндiк бередi.

Алынган мэлiметтерге сэйкес, зерттелген антропогендiк экожYЙеде эртYрлi микробтыц цауымдастыцтардын емiр CYPУ стратегиясын байцауга болады. Микроорганизмдер цогамдастыгы экологиясынын негiзгi ережелершщ цазiргi замангы дамуы, сондай-ац популяциялыц биологиянын жетiстiктерi жэне жекелеген тYрлердiн абиотикалыц жэне биотикалыц факторларга реакциясы туралы кептеген мэлiметтер микробиотанын, биоиндикациялыц элеуетш экотехникалыц жYЙенi уйымдастырудын эртYрлi денгейлершде талдауга мYмкiндiк бередi. Келтiрiлген деректердi пайдалану цоршаган ортаны санитарлыц сауыцтыруга багытталган iс-шаралар жоспарын эзiрлеуге негiз болады.

Тушн сездер: мунай, мунаймен ластану, сур-цоныр топырац, микробиологиялыц талдау, микроорганизмдер, ауыр металдар

К1Р1СПЕ

Казахстан аумаFында мунай eндiру кeлемiнiц YЛFаюы экожуйенщ барлыц компо-HeHTTepiHe, оныц шшде топырацца техногендiк жYктeмeнщ кYшeюiнe алып кeлeдi. Кeмiрсутeгi шикiзатыныц ipi таботи цорларынын ашылуы жэне осы непзде мунай-газ индустриясынын дамуы, энергетикалыц шиюзат пен цурылыс ма-териалдарынын бай цорларын пайдалану цысца уацыт шшде, сусыз шeлдiн кeлбeтiн e3repTin

Поступила 13.05.21 DOI: 10.54668/2789-6323-2021-102-3-17-26

жэне сонымен 6ipre аймацтаFы биогеоценоз бен элеуметтж-экономикалыц шиeлeнiстiн тiршiлiк эрeкeтi Yшiн экологиялыц даFдарыс ошацтарын цалыптастырады [6].

Мунай жэне мунай eнiмдeрiн цалдыцта-рынан табиFи экожYЙeлeрдiн, эсiрeсe топы-рацтьщ ластануы кYPДeлi цауiп цатерге алып келуде. Топырацтын жоFары адсорбциялау ца-бiлeтiнe байланысты, мунай узац уацыт бойы топырацта сацталады. Мунай eнiмдeрiнiн тe-гiлуiнeн, эртYрлi апаттардын салдарынан топы-

рактын физика химияльщ касиеттер1 e3repin, су ауа режимi бузылып нэтижесiнде топырактын микробиологиялык белсендiлiгi езгеред^

Мунай eндiру процесiнде жэне апаттар нэти-жесiнде мунай мен мунай eнiмдерiнiц тeгiлуi eсiмдiктердщ жойылуын жэне мунай кен орын-дарыныц eте тураксыз топырактарынын тозуын, жер бетшдеп биосфералык процестердiн жалпы ауысуын тудырады.

Kазiрri уакытта топырактын тозуынын белгт тYрлерiне (карашiрiктiн жоFалуы, физи-калык тозу, пестицидтер мен олардын метабо-литтерiнiн калдыктарынын жиналуы) антропо-гендж эсердiн ерекше кауiптi факторы - мунай мен оны кайта eндеу eнiмдерiнiн ластануы жата-ды. Мунай-газ саласы кэсiпорындарынын эсерi топырак экожYЙелерiне жергiлiктi жэне кейбiр ластаFыштарды едэуiр кашыктыкка тасымалдау кезiнде эсер етуi мYмкiн шикiзат пен кайта eндеу eнiмдерiн eндiру, eндеу, тасымалдау кезшде улы заттарды шыFарумен байланысты. Сонымен катар, ластаушы заттардын узак уакытка созылFан антропогендiк эсерi топырак биоценоздарынын, онын iшiнде микробтардын пайда болуына терiс эсер етедi [7].

Мунай мен мунай eнiмдерiмен ластануы топырактын кунарлылы^ы мен экологиялык функцияларын аныктайтын морфологиялык, физикалык, физика-химиялык жэне биологи-ялык касиеттерiнiн бYкiл кешенiне эсер етедь Бул eзгерiстердiн дэрежесi климатка, ланд-шафтка жэне рельефке, топырактын тYрiне жэне бастапкы кYЙiне, сондай-ак поллютант эсерiнiн курамына, касиеттерiне, саны мен узакты^ы-на байланысты. Сонымен катар, мунай кYPДелi ластаушы болып табылады, онын эсерi онын органикалык жэне бейорганикалык компонент-терiнiн мeлшерiмен, курамымен жэне касиет-терiмен аныкталады.

Бiз зерттеп отырFан Эзен мунай-газ аумаFынын топырак жамылFысын негiзi сур-куба, сортан топырактар курайды. Салыстырмалы тYPДе, кей аудандарды сур-куба эрозиялаетан жэне дамымаFан топырак, сондай-ак сортан, такыр жэне сортан жерлер алып жатыр. Бул топырактардын генетикалык ерекшелiктерi мен касиеттерi биоклиматтык жаFдайлармен, бiркелкi емес гидротермиялык режим мен топырак тYзудiн биохимиялык процестерiн тудыратын жер бедерi мен топырак тYзушi жыныстардын гетерогендiлiгiмен

айкындалады. Мунай eндiрiсшщ аландарында топырак жамылFысы барлык жерде катты техногендiк тYрFыдан жойылFан, шикi мунаймен, шламмен жэне eнеркэсiптiк саркынды сулармен ластанFан [11].

Шел топырактары биосфераньщ ен корFан-сыз жэне нэзж компонентi болып табылады. Kарашiрiктiн аз мелшер^ курылымсыздык, сiнiру кабiлетiнiн темендш, сондай-ак карбо-наттылыктын жоFары денгей жэне сульфаттын туздануы оларды техногендж жYктемелерге тураксыз етедi. Сонымен катар, кен орындарын-даFы топырак жамылFысына техногендiк жYкте-ме ете жоFары жэне жыл сайын артып келедь

Топырак экожYЙелерiнiн химиялык заттар-мен ластануы тiкелей YHFымаларFа жакын кeмiр-сутегi шикiзатын кую аркылы жэне оны тасымалдау кезшде, сондай-ак шеспе газдарды жаFу кезiнде атмосфера аркылы жYредi. Кен орнын-даFы химиялык ластанудын ен кауiптi кeздерi химиялык реагенттер, YHFымаларды пайдалану кезшде колданылатын ерiтiндiлер, eнеркэсiптiк жэне коммуналдык-турмыстык калдыктар жэне т.б. болып табылады.

ТопырактаFы барлык процестер, онын шш-де микробиологиялык процестер eзара байланысты, eзара тэ)елдi жэне ты^ыз YЙлестiрiлген, экожYЙелердiн тепе-тендiгiн камтамасыз етед^

Антропогендiк эсерлер жэне топырак жа-мылFысынын бузылуы олардын манызды экологиялык функцияларды орындай алмауына, де-мек, тутастай биосфера жумысынын бузылуына экелуi мYмкiн. Сондыктан топырак жамыетысы-нын биологиялык жэне биохимиялык жаFдайын жэне онын адам кызметiнiн эсершен eзгеруiн зерттеу eте манызды [8].

Топырактын микробиологиялык параметр-лершдеп eзгерiстер алдымен манызды экологиялык бузылулар ретiнде карастырылады.

ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1

ЛастанFан топырактарда топырак микроорганизмдерiнiн колайсыз эдафиялык жаFдайлары туындайды, олардын азот жэне фосформен коректену режимi, тотыFу жэне ферментативт процестердiн каркындылы^ы бузылады. Мунай мен газдын апаттык кYЙген жерлерiнде топырактын генетикалык горизонттары кYЙiп кетедi жэне биологиялык

жансыз болады.

ТопырацтаFы мунайдыц жойылу жылдамдыFы климатца, механикалыц цурамFа, царашiрiкпен жэне кoмiртегi тотыцтыратын микроорганизмдердщ ирштк эрекетiн ынталандыратын минералды цоректж элементтерiмен цамтамасыз етуге байланысты. Сур-цуба шoлдi топырацтыц микрофлорасыныц цурамы негiзiнен пенициллиум, аспергиллус, сондай-ац цою тYстi сацырауцулацтардан турады. Жазда цатты цурFаFан топырацта ылFал цажет емес актиномицеттер, кэктемде жэне кYзде бактериялар басым болады. Шoлдiц цурFац жаFдайларында мунаймен ластанFан топырацтыц oзiн-oзi тазартуы баяу жYредi, бул олардыц томен таботи oнiмдiлiгiмен жэне туздануымен байланысты.

Топырацтыц микология дербес Fылым ретiнде С.Ваксманныц (1916...1917 жж.) жумыс нэтижелерi жарияланFаннан кейiн цалыптасты. Kазiрдiц озiнде оларда эртYрлi топырацтардыц микромицеттерiнiц цурамын зерттеу негiзiнде белгт бiр топырац жаFдайларына тэн тYрлердiц белгiлi бiр жэне турацты жиынть^ыныц болуы корсетiлдi. Сонымен цатар, кейбiр топырац тYрлерiнiц жиынтыFы басца топырацтардаFы тYрлер жиынтыFынан жэне барлыц топырацтарFа ортац тYрлерден ерекшелендi [1, 10].

Топырац микромицеттерi [12]:

- бул осiмдiктер мен жануарлардыц органикалыц цалдыцтарыныц ыдырауына жэне топырац царашiрiгiнiц пайда болуына цатысатын организмдердiц коп тYрлiлiк топтарыныц бiрi;

- лигнинге дешн кез-келген органикалыц

субстратты ыдырататын эртYрлi гидролитика-лыц ферменттердi синтездейдi жэне сыртцы ор-таFа шы^арады;

- цолжетiмсiз фосфаттардыц еруiне ыцпал ететiн, осiмдiктердiц фосформен жэне минералдардан алынатын басца элементтермен байытылуына эсер ететш органикалыц цышцылдар тYзiлiп, ортаFа шы^арылады;

- калий, кYкiрт фосфорыныц жэне т.б. жоFары концентрациясы бар биомассаныц Yлкен цорларын жасайды;

- жер Yстi экожYЙелерiнiц цорек тiзбегiнiц мацызды компоненттерц

- топырацтыц эртYрiнде уацыт пен кещстжте озгерiп, турацты дамып келе жатцан микроскопиялыц микромицеттердiц тэн цауымдасты^ы цалыптасады.

Мунаймен ластанFан сур-цоцыр топырацтыц химиялыц жэне микробиологиялыц жаFдайын зерттеу бойынша тэжiрибелiк зерттеу техноло-гиясы 1-суретте корсетiлген.

1-суреттен корiнiп турFандай, зертханалыц зерттеулер жYргiзу Yшiн жумыс Yш кезецде келесi эдiстердi цолдана отырып жYргiзiлдi:

Топырац сынамаларын iрiктеу [9] белгiлi эдiстеме бойынша жYзеге асырылды (2-сурет).

Зертханалыц зерттеулерге химиялыц [2, 5] жэне микробиологиялыц [3] эдiстердi цолдануFа баFытталFан жумыстар юрдь

Топырацца химиялыц талдау "^Р МШК¥Ж ¥Оп РМК физика-химиялыц зертханасында жYргiзiлдi.

Микробиологиялыц зерттеулер тиiстi схема бойынша жYргiзiлдi (3-сурет).

Топырац сынамаларын алу

Тандалган топырацты химиялыц талдау

/-\

Тандалган топырацтын

микробиологиялыц

талдауы \_/

Сур. 1. Мунаймен ластанган сур-цоцыр топырацтыц микробиологиялыц жагдайын зерттеу бойынша

тэжiрибелiк зерттеу технологиясы.

Сур. 2. Топырак сынамаларын iрiктеу схемасы [5].

Сур. 3. Микробиологиялык зерттеу схемасы.

3-сурет схемасынан кeрiнiп турFандай, микробиологиялык талдау кезшде олар шарт-ты тYPДе жумыстын бес мiндеттi кезенiн уста-нады.

Кeптеген стандартты микробиологиялык Kоректiк орта бар. Микробиологиялык талдау Yшiн бiздiн экспериментте гетеротрофты ми-кроорганизмдердiн жалпы микробтык санын аныктауFа арналFан балык-пептонды агар жэне кeгерген саныраукулактардын ^беюш аныктау Yшiн глюкозопептонды агар сиякты орталар колданылды.

Сынамаларды алу орнына жэне олардын ауыр металдармен ластану дэрежесше байланысты мунаймен ластаетан сур-коныр топы-рактарда микроорганизмдердiн, атап айтканда гетеротрофты микроорганизмдердiн жэне зен саныраукулактарынын таралуын зерттеу бурын жYргiзiлген жок.

ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1

ЖЭНЕ

ТАЛЦЫЛАУ

ЭртYрлi экологиялык жаFдайдаFы топырак микробиотасындаFы туракты eзгерiстердi зерттеу коректiк заттардын динамикасын болжау Yшiн де, тутастай экожYЙенiн турактылыFы Yшiн де манызды болып табылады.

Гетеротрофты микроорганизмдер

кауымдасты^ын мунаймен ластаетан сур-куба топырактардаFы зен саныраукулактармен бiрге салыстырмалы зерттеу бурын жYргiзiлген жок. Сонымен катар, непзп эдiстемелiк эдктер топырак пен су экожYЙелерiнде калыптарды зерттеуде бiрдей, бул зерттелген топырактын суы мен топыраFындаFы микромицеттiк кауымдастыктардын сандык жэне сапалык сипаттамаларын салыстыруFа мYмкiндiк бередi.

1-кестеде жэне 4 жэне 5-суреттерде зерттелетiн дакылдардын сандык eсу кeрсеткiштерiн зерттеу бойынша алыетан нэтижелер кeрсетiлген.

Кесте 1

Зерттелетш топырактаFы микроорганизмдердi сандык есепке алу, КОЕ/г

Эсiру кезенi

YнFымадан

кашыктыкта iрiктелген 24 саFат 120 саFат

топырак сынамасы, м

Гетеротрофты микроаFзалар Зец саныраукYлактары Зец сацырау^лактары

0 2,0...103 Эсiм аныкталFан жок 1,2...102

5 2,5...104 0сiм аныкталFан жок 8,3...102

10 0,7...105 Дара eсуi 1,1...103

50 1,5...106 10-нан кем 3,2...104

4 жэне 5-суреттерден кeрiп отырFанымы-здай, зерттелетiн топырактыц карастырылып отырFан микроорганизмдермен жалпы ластануы техногендiк жуктеме дэрежесiне, атап айтканда сынама алу орнына байланысты. 1-кестеде гете-ротрофты микроорганизмдердi eсiру уакыты 24 саFаттан аспаFаны кeрсетiлген, ал калыптар Yшiн тукым себу 24 жэне 120 саFаттан кейiн аныктал-ды. YнFымаFа неFYрлым жакын топырак тацдал-са, тукым мeлшерi соFYрлым темен болады.

Осылайша, зерттелетiн сынамалардыц тукымдануы зерттеу, iрiктеу орнына байланысты:

1) гетеротрофты микроорганизмдердiн жалпы санына сынамаларды iрiктеу орны елеуш эсер етедк

- YHFымадан сынамалар неFYрлым алыс алынса, олардыц белсендiлiгi соFYрлым жоFары

болады,ЦЦЦ

- микроорганизмдер саныныц Yштен бiрiнен (YHFыманын жанында тiкелей iрiктелген топырак сынамасы Yшiн) тертшш^е дейiн ^^ыма-дан 5 м кашьщтьщта iрiктелген топырак сынамасы Yшiн), бесiншi (YHFымадан 10 м кашыктыкта iрiктелген топырак сынамасы Yшiн) одан эрi алтыншы децгейге дешн (YHFымадан 50 м кашыктыкта iрiктелген топырак сынамасы Yшiн) бiртiндеп ауысуы YHFымаFа неFYрлым жакын сынамалар алынса, топырактыц ластануы соFYрлым жоFары болатынды^ын кeрсетедi,

- гетеротрофты микроорганизмдермен тех-ногендiк бYзылFан топырактыц жалпы ластануы, бiз алFан мэлiметтерден кeрiнiп тYрFандай, топырактыц ластану децгешнщ жанама ^рсет-кiшi бола алады;

// | • гх

\ ^¡ш

Сур. 4. К^Б/г ^цгымадан 5 м (б), 10 м (в) жэне 50 м кашьщтьщта 24 сагат культивациялау аркылы алынган топырак сынамалары Yшiн РПА-да гетеротрофты микроорганизмдердщ всуi.

б

а

в

г

^Г * 1 V Л >> - >

? * л VI 5 Ч ¿/ 1

а б в г

Сур. 5. К^Б/г ^цгымадан 5 м (б), 10 м (в) жэне 50 м цашыцтыцта 120 сагат культивациялау арцылы алынган топырац сынамалары Yшiн ГПа-га микромицеттердщ всуi.

2) зец сацырауцулацтарыныц жалпы саны-на топырац сынамаларын iрiктеу орнымен жэне оларды oсiру уацытыныц кoрсеткiшiмен тец эсер еткен:

а) егер у^ымадан цашыцтыцты ескер-сек, кэгерген сацырауцулацтармен себу тжелей у^ымадан жэне у^ымадан 5 м цашыцтыцта алынган сынамалар Yшiн бiрдей екенiн кoремiз, ал уцгымадан 10 жэне 50 м цашыцтыцта алынган топырац сынамалары Yшiн осу процесi белсен-дiрiлгенш коремiз;

б) осiру уацытын есепке алу кезшде:

- 24 сагаттыц осiру у^ымадан 10 жэне 50 м цашыцтыцта тацдалган сынамалар Yшiн тез осетш цалыптардыц шамалы осуi байцалады (осiрудiц бiрiншi децгейi), ал у^ыманыц жа-нында жэне уцгымадан 5 м цашыцтыцта тжелей тацдалган топырац сынамалары Yшiн цалыптардыц осуi байцалмайды,

- 120 сагаттыц осiру баяу осетш цалып-тарды белсендiредi жэне сынама алу орны-на байланысты екiншi (уцгыманыц жанында жэне уцгымадан 5 м цашыцтыцта алынган топырац сынамалары Yшiн), Yшiншi (уцгыма-дан 10 м цашыцтыцта алынган топырац сынамалары Yшiн) жэне тортiншi (уцгымадан 50 м цашыцтыцта алынган топырац сынамалары Yшiн) осiру децгейiн цурайды.

Зерттеу барысында алынган нэтижелер ту-ралы цорытынды жасауга болады:

1. Техногендi-бYзылFан топырацтыц туцымдануы топырацтыц ластану дэрежесiнiц жанама корсеткiшi болып табылады (2...3 ке-сте). 2 жэне 3 кестелерден корш отырFанымы-здай, осы 1 кестелердi ескере отырып, YЦFымаFа неFYрлым жацын сынамалар алынса, туцымдану соFYрлым томен жэне аныцталатын компонент-тердiц массалыц Yлесi жоFары болады.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кесте 2

Мунаймен ластанFан сур-цуба топырацты химиялыц талдау

Мунаймен ластанFан сур-цуба топырац Аныцталатын компоненттердщ массалыц Yлесi, мг/л*

Си Zn РЬ

0 4 8 30

YцFымадан цашыцтыцта 5 4 6 24

iрiктелген топырац сынамасы, м 10 3 6 20

50 2 - 15

* санитариялыц-т^рмыстыц су айдындары Yшiн Си, 2п жэне РЬ бойынша ШРК (мг/дм3) тиiсiнше 1,0; 1,0 жэне 0,03 цурайды.

Кесте 3

Мумймен лaстaнFaн cyp-^y6a тoпырaктaрдaн aлынFaн cy сы^ындысын химиялык тaлдay

Мумймен лacтaнFaн cyp-^y6a Туз кyрaмы, мг / л Аньщтaлaтын кoмпoненттердщ мaccaльщ Yлеci, мг / л*

TOmipa^ cy сь^ындысы Cu Zn Pb

0 162 0,013 <0,001 0,013

YцFымaдaн ^шы^^^^ 5 850 0,009 <0,001 0,038

iрiктелген cынaмa, м ^ 559 0,009 <0,001 0,554

50 634 0,004 <0,001 0,010

TOmipa; Yшiн Cu, Zn жэнe Pb бойыншa ШРК (мг/дмЗ) тиiciншe 1,0; 1,0 жэж 0,03 куpaйды.

2. Зepттeлeтiн тeхногeндiк бузылFaн топы-paктapдaFы тaбиFи экологиялы; фaктоpлapдьщ eзгepyiнe, aтaп aйткaндa, cынaмa aлy оpны-нa жэ^ ayыp мeтaлдapдьщ к¥paмынa epeкшe ceзiмтaлдыкты зeц caцыpayкулaктapы ^pcen!

^apacтыpылып отыpFaн тeхногeндiк фaк-тоpлapFa бaйлaныcты aлынFaн дepeктepдщ нaктылaнyы зeц куpaмындaFы eлeyлi a&ip-мaшылыктapды aныктaды (3 cype^. Зeцдepдщ жaлпы caны К^Б/г кepceткiштepiнeн мьщFa дeйiнгi apaлыктa болды.

Жaлпы aлFaндa, 120 caFaт ecipyдeн гашн aлынFaн мэлiмeттep зepттeлeтiн топыpaктьщ кaльщдыFындaFы ми^оми^'ш^д^ жоFapы (1 г-дa ондaFaн мьщ) caнын кepceтeдi, бул топы-pa^rarç микpооpгaнизмдepмeн бaйытылyыньщ оpтaшa дeцгeйiнe cэйкec кeлeдi [14].

Зepттeлeтiн TOmipa; cынaмaлapындaFы зeц caцыpayкулaктapыньщ тipшiлiк ejy жaFдaйлa-pы cy cынaмaлapынa кapaFaндa eдэyip туpaкты. Бул зepттeлгeн кayымдacтыктapдьщ caндык бeлiнyiндe дe, олapдьщ caпaлык жaFдaйындa дa, кeптeгeн eмipлiк мaцызды пapaмeтpлepдщ тapa-лyындa дa кepiнeдi. АлынFaн нэтижeлep зepт-тeлeтiн TOmipaKibiH химиялы; (мыcaлы, pH) жэнe физиталы; (мыcaлы, тeмпepaтypa) ^pce^ кiштepiнщ бeлгiлi 6ÍP cтpaтификaцияcы, ондaFы бeлгiлi 6ÍP зaтrapдьщ (тaбиFи жэнe тeхногeндiк) куpaмы жэнe т.б.

Оcылaйшa, зepттeлeтiн aнтpопогeндiк биотоптapдaFы микpооpгaнизмдep кayымдa-cтыктapы apacындaFы aйыpмaшылыктap жaкcы aныктaлFaн бeлгiлepгe, erç aлдымeн, олapдьщ пpофильдi тapaлy оттаты жэнe колония ^pa^rn бipлiктepдщ жaлпы caны ^erç топыpaктapын-дaFы популяция ть^ыздь^ы) жaтaды.

Тeхногeндiк acep ejy жaFдaйындa ^repy-дщ жeкeлeгeн тYpлepiнщ дaмyындaFы мундaй мiнeз-кулык микpобиологиялык пpогpecc дeп aтaлaтын жaFдaйды cипaттay Yшiн жeткiлiктi, ол бeлгiлi 6íp кeзeвдe, мыcaлы, экологиялы; peгpeccия caтыcындa (мутай уцFымaлapы) a^ тpопогeндiк бузылFaн экожYЙeлepдщ дaмyымeн бipгe жYpeдi. Тeхногeндiк бacпaceздщ кeбeюi, эдeттe, экожYЙe биотacыньщ Ka^^m^o жой-ылyынa экeлyi мYмкiн.

Лacтaнyдьщ бacкa тYpлepiнщ, aтaп a^ra^-дa, бeйоpгaникaлык тaбиFaтrьщ токcикaнтrapы-ньщ мeлшepi ecкeн кeздe ^здщ жумыcтapы-мыздa кepceтiлгeндeй), олap толы; болмaFaнFa дeйiн коллония тYзyшi бipлiктepдщ тeмeндeyiн бaйкayFa болaды.

ОcыFaн бaйлaныcты тeхногeндiк бузылFaн топыpaктapдaFы кeйбip кaлыптap ca^i^iH мэш eтe гец ayкымдa eзгepeдi. Тeхногeндiк пpecтey жaFдaйындa микpооpгaнизмдepдщ caны eзгepic-ciз кaлyы мYмкiн eкeндiгi бeлгiлi, eйткeнi кeйбip тYpлepдiц жойылуы бacкaлapдьщ мол дaмyымeн eтeлyi мYмкiн. Бул кeптeгeн кayымдacтыктap Yшiн оpтaк epeжe caцыpayкулaк кeшeндepiнe кaтыcты тэжipибeлiк pacray aлды [5]. Ми^о-мицeттep кeшeнiн оcындaй кaйтa KУPУ бeлгiлi 6íp шeккe дeйiн Faнa болуы мYмкiн. Этe кarты лacтaнyмeн, эдerтe, ^ш^ген ми^оми^'ш^д^ дaмyын тeжey жэнe олapдьщ ca^i^iH aзaюы бaйкaлaды.

^оpытындыдa aтaп ery кepeк, бул:

- тYpлepдщ aлyaн тYpлiлiгiнщ кepceткiшiн кeптeгeн aвтоpлap экожYЙeлepдщ бузылуын от-пaтrayдa aкпapaттык peтiндe aтaп eтeдi [13];

- топыpaктьщ тYpлiк куpылымын жeщлдery лacтaнyдьщ жоFapы дeцгeйiнe тэн;

*

- техногендш бузылган экожуйелерд1 ми-кробиологиялыц талдау зерттелетш экожYЙенiц сапасын микроорганизмдердщ жекелеген тYр-лершщ квптЫ мен пайда болу жшлш бойын-ша аныцтауга болатындыгын кврсетед1 (жалпы саны вте кYштi техногендш эсер ету жагдайын-да курт взгередi).

Жумыста микроорганизмдердщ эртYрлi экологиялыц-трофикалыц топтарыныц, атап айтцанда гетеротрофты микроорганизмдер мен цалыптардыц биоиндикациялыц мацызы кврсетшген.

Жер Yстi экожYЙелерiндегi техногендiк эсердщ эртYрлi тYрлерiне зец реакцияларын талдау микробиотаныц биоиндикациялыц элеу-етiн толыц багалауга мYмкiндiк бередi. Алынган мэлiметтерге сэйкес, зерттелген антропогендiк экожYЙеде эртYрлi микробтыц цауымдастыцтар-дыц вмiр CYPУ стратегиясын байцауга болады. Микроорганизмдер цогамдастыгы экологиясы-ныц негiзгi ережелершщ цазiргi замангы дамуы, сондай-ац популяциялыц биологияныц жепспк-терi жэне жекелеген тYрлердiц абиотикалыц жэне биотикалыц факторларга реакциясы тура-лы квптеген мэлiметтер микробиотаныц биоиндикациялыц элеуетш экотехникалыц жYЙенi уйымдастырудыц эртYрлi децгейлерiнде талда-уга мYмкiндiк бередi. Бiздiц деректердi пайда-лану цоршаган ортаны санитарлыц сауыцтыруга багытталган iс-шаралар жоспарын эзiрлеуге не-гiз болады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Бурова Л.Г. Экология грибов-макромице-тов. - М., 1986. - 222 с.

2. Воробьева Л.А. Химический анализ почв.

- М.: Изд-во МГУ, 1998. - 272 с.

3. Звягинцев В.Г. Методы почвенной микробиологии и биохимии. - М.: Изд-во МГУ, 1980.

- 224 с.

4. Киреева НА., Водопьянов В.В., Мифтахова A.MБиологическая активность нефтезагрязненных почв. - Уфа: Гил ем, 2001. -376 с.

5. Мамонтов В.Г. Химический анализ почв и использование аналитических данных. лабораторный практикум. - Изд-во: Лань, 2019 г. -328 с.

6. Нурпеисова М.Б. Экологическая безопасность освоения недр: моногр. / М.Б. Нурпеисо-

ва, Е.Г. Карибаев. - Алматы: Печ. Дом, 2013. -240 с. ISBN 967-843-55-7.

7. Пархоменко А.Н. Влияние загрязнения нефтепродуктами и серой на микрофлору почв аридной зоны: автореф. дис. ... канд. биол. наук : 03.02.08 / Пархоменко Анна Николаевна. - Уфа, 2011 - 26 с.

8. ПереведенцеваЛ.Г. П 27 Микология: грибы и грибоподобные организмы: учеб. пособие / Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2009. - 199 с.

9. Подавалов Ю.А. Экология нефтегазового производства. / Ю.А. Подавалов. - Москва: Ин-фра-Инженерия, 2010. - 416 с.

10. Принципы организации и методы стационарного изучения почв / Под ред. А.А. Роде, Н.А. Ногина, И.Н. Скрынникова. - М.: Наука, 1976. - 415 с.

11. Сабирова А.Р., Адильханова А.К. Экологическая оценка влияния нефтяных загрязнений на окружающую среду в Мангистауской области // ^азККА Хабаршысы. - 2010. - № 5 (66).

- С. 263-266.

12.MoharramA.M., El-HissiF.T., El-ZayatS.A. Studies on the mycoflora of Aswan high dam lake, Egypt: vertical fluctuations // J. Basic Microbiol. -1990. - V. 30. - N3. - P. 197-208.

13. Nordgren A.E., Baath E., Soderstrom J. Microfungi and microbial activity along a heavy metal gradient // Appl. Environ. Microbiol. - 1983.

- V. 405. - P. 1829-1937.

14. Odu C.T.I. Oil degradation and microbial change in soils deliberately contaminated with petroleum hydrocarbons // Inst. Petrol. (Tech. Pap.).

- 1977. - N5. - P. 1-11.

REFERENCES

1. Burova L.G. Ekologiya gribov-makromitsetov. - M., 1986. - 222 s.

2. Vorob'evaL.A. Khimicheskii analiz pochv. -M.: Izd-vo MGU, 1998. - 272 s.

3. Zvyagintsev V.G. Metody pochvennoi mikrobiologii i biokhimii. - M.: Izd-vo MGU, 1980. - 224 s.

4. Kireeva NA., Vodop'yanov V.V., Miftakhova A.M.Biologicheskaya aktivnost' neftezagryaznennykh pochv. - Ufa: Gil em, 2001.

- 376 s.

5. Mamontov V.G. Khimicheskii analiz pochv i ispol'zovanie analiticheskikh dannykh. laboratornyi praktikum. - Izd-vo: Lan', 2019 g. - 328 s.

6. Nurpeisova M.B. Ekologicheskaya bezopasnost' osvoeniya nedr: monogr. / M.B. Nurpeisova, E.G. Karibaev. - Almaty: Pech. Dom, 2013. - 240 s. ISBN 967-843-55-7.

7. Parkhomenko A.N. Vliyanie zagryazneniya nefteproduktami i seroi na mikrofloru pochv aridnoi zony: avtoref. dis. ... kand. biol. nauk : 03.02.08 / Parkhomenko Anna Nikolaevna. - Ufa, 2011 - 26 s.

8. Perevedentseva L.G. P 27 Mikologiya: griby i gribopodobnye organizmy: ucheb. posobie / Perm. gos. un-t. - Perm', 2009. - 199 s.

9. Podavalov Yu.A. Ekologiya neftegazovogo proizvodstva. / Yu.A. Podavalov. - Moskva: Infra-Inzheneriya, 2010. - 416 s.

10. Printsipy organizatsii i metody statsionarnogo izucheniya pochv / Pod red. A.A. Rode, N.A. Nogina, I.N. Skrynnikova. - M.: Nauka,

1976. - 415 s.

11. Sabirova A.R., Adil'khanova A.K. Ekologicheskaya otsenka vliyaniya neftyanykh zagryaznenii na okruzhayushchuyu sredu v Mangistauskoi oblasti // ^azKKA Khabarshysy. -2010. - № 5 (66). - S. 263-266.

12.MoharramA.M., El-HissiF.T., El-ZayatS.A. Studies on the mycoflora of Aswan high dam lake, Egypt: vertical fluctuations // J. Basic Microbiol. -1990. - V. 30. - N3. - P. 197-208.

13. Nordgren A.E., Baath E., Soderstrom J. Microfungi and microbial activity along a heavy metal gradient // Appl. Environ. Microbiol. - 1983.

- V. 405. - P. 1829-1937.

14. Odu C.T.I. Oil degradation and microbial change in soils deliberately contaminated with petroleum hydrocarbons // Inst. Petrol. (Tech. Pap.).

- 1977. - N5. - P. 1-11.

ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА МИКРОБИОЛОГИЧЕСКОГО СОСТОЯНИЯ

НЕФТЕЗАГРЯЗНЕННЫХ ПОЧВ

Г.А. Джамалова1, Б.Х. Тусупова2, Л.С. Курбанова2, М.Г. Накыпбек2

1 Университет Сатпаева, г. Алматы, Казахстан

2Казахский национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан E-mail: [email protected]

Основной экологическом проблемой в регионах с развитой нефтегазовой отраслью является загрязнение объектов окружающей среды нефтью и нефтепродуктами. В нефтегазовых регионах страны уже сложилась крайне неблагоприятная экологическая ситуация, которая из года в год ухудшается. В данной статье проведена экологическая оценка микробиологического состояние и химического анализа серо-бурых почв, загрязненных нефтью и нефтепродуктами.

В работе отражено биоиндикационное значение разных эколого-трофических групп микроорганизмов, в частности, гетеротрофных микроорганизмов и плесневых грибов. Анализ реакций плесневых грибов на разные виды техногенного воздействия в наземных экосистемах дает возможность полнее оценить биоиндикационный потенциал микробиоты. По полученным данным можно проследить стратегию выживания различных микробных сообществ по исследуемой антропогенной экосистеме. Современные развития основных положений экологии сообществ микроорганизмов, а также достижения популяционной биологии и многочисленные данные о реакции отдельных видов на абиотические и биотические факторы позволят проанализировать биоиндикационный потенциал микробиоты на разных уровнях организации экотехносистемы. Использование наших данных дает основания для разработки плана мероприятий, направленных на санитарное оздоровление окружающей среды.

Ключевые слова: нефть, нефтезагрязнение, серо-бурые почвы, микробиологический анализ, микроорганизмы, тяжелые металлы

ECOLOGICAL ASSESSMENT OF THE MICROBIOLOGICAL STATE OF OIL-

CONTAMINATED SOILS

G.A. Dzhamalovа1, L.S. Kurbanova2, B.H. Tusupova2, M.G. Nakypbek2

1Satbayev University, Almaty, Kazakhstan

2al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan

E-mail: [email protected]

The main environmental problem in regions with a developed oil and gas industry is the pollution of environmental objects with oil and petroleum products. In the oil and gas regions of the country, an extremely unfavorable environmental situation has already developed, which is getting worse from year to year. In this article, an environmental assessment is carried out by microbiological and chemical analysis of gray-brown soils contaminated with oil and petroleum products. The paper reflects the bioindication value of various ecological and trophic groups of microorganisms, in particular, heterotrophic microorganisms and mold fungi. Analysis of the responses of mold fungi to various types of anthropogenic impact in terrestrial ecosystems makes it possible to better assess the bioindication potential of the microbiota.

Based on the data obtained, it is possible to trace the survival strategy of various microbial communities in the studied anthropogenic ecosystem. Modern developments in the basic principles of microbial community ecology, as well as advances in population biology and numerous data on the response of individual species to abiotic and biotic factors will allow us to analyze the bioindication potential of the microbiota at different levels of the ecotechnosystem organization. The use of our data provides a basis for developing a plan of measures aimed at improving the health of the environment.

Keywords: oil, oil pollution, gray-brown soils, microbiological analysis, microorganisms, heavy metals

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.