МӘДЕНИ ТАРИХТЫ ОҚЫТУДА ВИЗУАЛДЫ ЖӘДІГЕРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУ: ТИІМДІ СТРАТЕГИЯЛАР МЕН ӘДІСТЕР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

УДК 1

Мукажанова К.М.

2 курс магистранты Тарих жэне к^кьщ институты «7М01601 тарих: тарих бiлiмiндегi цифрлы технологиялар» Абай атындагы Казак ^лттьщ педагогикалык университетi

(Алматы, Казакстан)

Гылыми жетекшi: Далаева Т.Т.

Т.г.д. доцент, профессор Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университетi

(Алматы, Казакстан)

МЭДЕНИ ТАРИХТЫ ОЦЫТУДА ВИЗУАЛДЫ ЖЭД1ГЕРЛЕРД1 ПАЙДАЛАНУ: ТИ1МД1 СТРАТЕГИЯЛАР МЕН ЭД1СТЕР

Аннотация: мэдени тарихты оцытуда визуалды жэд1герлерд1 пайдалану: тшмд1 стратегиялар мен эд1стер» атты мацалада мэдениет тарихы материалын тшмд1 мецгеру Yшiн оцу Yдерiсiне визуалды аспектшерд1 юр1кт1рудщ мацыздылыгы царастырылган. Авторлар оцушылардыц оцу тэжiрибесiн байыту Yшiн тарихи фотосуреттер, кесшндеме, сэулет ескерткiштерi жэне бейне тYсiрiлiмдер сияцты визуалды артефактiлердi пайдаланудыц цазiргi эдiстерi мен стратегияларына шолу жасайды. Мацалада сонымен цатар осы эдiстердi академиялыц тэжiрибеде сэттi цолдану мысалдары царастырылады жэне олардыц тарихи жэне мэдени контексттердi тYсiнудi жацсарту Yшiн элеуеттi пайдасы талцыланады. Бул жумыс тэрбиешыер мен тэрбиешшерге мэдени тарих саласында интерактивтi жэне цызыцты оцу орталарын цуру Yшiн цунды нусцаулар мен ресурстарды усынады.

Клт свздер: визуалды артефакттер, мэдени тарих, оцыту тиiмдi стратегиялар.

Визуалды акпаратты тарату, тYсiру жэне модельдеу к¥ралдарыньщ рeлi 19 гасырда камера пайда болганнан берi арта тYCтi. Соцгы екi-Yш онжылдыкта технологиялык прогреете жаца жылдам серпiлiс болды. 1980 жылдардын аягында жеке Yй компьютерлерш, ^ялы байланыстарды жаппай сатып алу жэне дамыту басталды, ал 1990 жылдардыц басында - Интернет. БYгiнде когам цифрлык бумды бастан кешуде. Элем б^караныц визуалды акпаратты кабылдауга гана емес, оны к^руга, Yлгiлеуге, ж^мыстын, демалыстыц, кYнделiктi жеке карым-катынастын, кYнделiктi транзакциялардыц к¥рамдас бeлiгiне айналдыруга жеке катысу дэуiрiне кадам басып келедi1. Визуалды акпарат к^рп замангы саяси тэжiрибеде, коммерциялык кызметте жэне, сайып келгенде, кYнделiктi жеке eмiрде куатты факторга айналуда [1, 45 б.]. Бiздщ заманымыздын б^л жагдайын тYсiну кажет, eйткенi ол коммуникация нысандарын, акпараттык блоктарды к¥ру жэне тарату эдютерш, эртYрлi когамдык институттардын болуын жэне элеуметтiк атмосферанын езш тYбегейлi eзгертедi.

Бiздiн зерттеуiмiздiн eзектiлiгi визуалды акпаратты eндiретiн жэне тарататын технологиялардын заманауи eркендеуiнiн астарын тYсiну кажеттшпмен байланысты.

БYгiнгi кYнi визуалды акпараттын электронды тасымалдаушысынын танымал болуы жеке т^лганын техникалык бейнелеу мэдениет кенiстiгiндегi бейнелермен танысуынын бiздi коршаган дYниенiн бейнелерiмен, сондай-ак дэстYрлi ютаптармен немесе бейнелермен тiкелей танысудан айтарлыктай озып кетуiне экеледi. eнер. ТYсiнетiн адамдардын жана ^рпактары дYниеге келедi [3, 78б.].

Б.М.Сапуновтын «Теледидар - акпарат пен коммуникациянын т^лгалык к^ралы» деген идеясы толыгымен негiзделген сиякты. Сондыктан теледидарды SMIC (б^каралык-индивидуалды коммуникация к¥ралы) деп атаган д^рысырак болар едi [11, 58 б.]. Электрондык бейне мэдениетi <^ршшЬ> мэдениет ретшде, eйткенi олар Yйде емес, кинотеатрда ^ретш элiпби, эдебиет, дэстYрлi мольберт, театр, фильмдерден гeрi онымен танысуды ертерек бастауга мYмкiндiк алады.

мобильдi экран электроникасын басу аркылы нэтижеге кол жетюзуге адам екь Yш жасында кабшетл болады. БYгiнгi тацда, 21 гасырдьщ басында бала кeбiнесе компьютерлж ойындарды, теледидардыц кашыктан баскару пультш жэне бейнемагнитофонды баскарады, содан кешн гана эрiптер мен сандарды Yйренедi, оларды жазуды Yйренедi жэне оку принциптерш мецгередi, циркке, театрга, м^ражайга, кинога барады [9, 54 б.]. Осыган байланысты тасымалдаушылардыц гана емес феноменологиялык мэнiн зерттеу ете езекл кажеттшк болып табылады. визуалдылiк, бiрак визуалды принциптiц e3i, визуалды материя [10, 81 б.].

Мэдениет тарихы - визуалды аспектшерге ерекше назар аударуды кажет ететiн сала, ейткеш мэдениет кeбiнесе енер, сэулет, костюм сиякты визуалды формалар аркылы, сондай-ак фотосуреттер мен бейнелер сиякты визуалды к^жаттар аркылы кeрiнедi. Б^л макала мэдениет тарихын окытуда визуалды артефактiлердi пайдаланудыц тиiмдi стратегиялары мен эдютерш карастырады [16, 181 б.].

Мэдениет тарихын зерделеу еткеннщ окигалары мен к^былыстарын тYсiнiп кана коймай, олардыц пайда болуы мен даму контекстш кайта к¥руды талап етедi. Энер, сэулет, фотосуреттер жэне т.б. сиякты визуалды артефактшер б^л процесте непзп рел аткарады, eйткенi олар бшм алушыларга eткеннiц мэдени шындыктарына тшелей енуге мYмкiндiк бередi.

1. Иллюстрациялар мен cypemmepdi пайдалану

Иллюстрациялар мен кескшдер окушылардыц назарын аудару жэне мэдени тYсiнiктердi бейнелеу Yшiн куатты к¥рал бола алады. Мриимдер белгш бiр тарихи кезецдердi жэне стильдердi бейнелеу Yшiн картиналарды, архитектуралык фотосуреттердi жэне артефактiлердi пайдалана алады.

2. Визуалды презентациялар жэне мультимедиялъщресурстар

PowerPoint презентацияларын немесе ^ксас мультимедиялык

ресурстарды пайдалану м^аимдерге визуалды элементтермен интерактивтi сабактар к¥PУFа мYмкiндiк бередг Б^л сонымен катар студенттердi зерттелетш

такырыпка терещрек енпзу Yшiн анимацияны, дыбысты жэне бейнеш пайдалану мYмкiндiгiн ашады.

3. Экскурсиялар мен практикалыц сабакщар

М^ражайларга, галереяларга жэне тарихи орындарга бару студенттерге визуалды артефактiлермен тiкелей араласуга мYмкiндiк бередi. Б^л олардын мэдени тарих туралы тYсiнiктерiн байытып кана коймайды, сонымен катар олар зерттейтiн материалдарга деген кызыгушылыкты арттырады.

4. Дерек коздерт талдау

Студенттер мэдени контекст пен тарихи Yрдiстердiн непзп аспектшерш аныктау Yшiн картиналар, фотосуреттер жэне фильмдер сиякты визуалды дереккeздердi зерттеп, талдай алады. Б^л эдiс аналитикалык жэне сыни дагдыларды дамытуга ыкпал етедi.

5. Интерактивт1 жобалар

Визуалды эсселер, мультимедиялык презентациялар немесе бейне эсселер жасау сиякты интерактивт жобаларды жYргiзу студенттерге шыгармашылык жэне зерттеушшк кабiлеттерiн кeрсетуге, зерттелетiн материалды тYсiнгенiн кeрсетуге мYмкiндiк бередi.

Тарих сиякты пэндi окыганда визуалды дереккeздермен ж^мыс iстеу Yлкен рeл аткарады. Б^л эртYрлi факторларга байланысты. Б1рЫш1ден, сабакта белсендiлiкке негiзделген эдiстi енгiзу мYмкiндiгi артады, окушылардын танымдык кызыгушылыгы кYшейедi. Еюншгден, тарихи ^тымдармен ж^мыс онтайландырылган, окушылар энгiме такырыбын визуалды тYPде кeрсетедi жэне «дэуiр рухын» сезше алады. Уштшгден, бYкiл тарих гылымында к&^р «визуалды б^рылыс» бар [2, 134 б.].

Тарих сабактарында колданылатын визуалды кeздер eте эртYрлi болуы мYмкiн: картиналар, суреттер, плакаттар, фотосуреттер, кYнделiктi т^рмыстык заттар. Заманауи компьютерлш технологиялар оку YДерiсiне визуалды материалдарды белсендi енгiзуге жэне оку топтарынын ерекшелiктерiн ескере отырып, тYпнYCка презентацияларды жасауга мYмкiндiк бередi. Оку ю-эрекетiнде визуалды кeздер жана тарихи бiлiмнiн тасымалдаушысы кызметiн

аткарады, теориялык материалды суреттейд^ бiлiмдi жацартуга, оны беютуге жэне тексеруге кeмектеседi. Тапсырмалардыц нускалары ете эртYрлi болуы мYмкiн: кала немесе ел бойынша виртуалды саяхаттан бастап усынылган талкылауда дереккeздi дэлел ретiнде пайдалануга дейiн, дереккeздiц тYрiн аныктаудан бастап тарихи тулганын, профилш жазуга дейiн. Кейбiр такырыптарды, мысалы, «Каланын, жэне ауылдыц мэдениетi, eмiрi» такырыбын окыганда, сiз материалдык дереккeздердi керсете аласыз - тутканы, оракты, айналдыргышты, шпиндельдi, казанды, акша коллекциясын жэне т.б. [10, 37 б.]. Тарих сабактарындагы визуалдылiктердiц мацызды кызмет - оку процесiнiц эмоционалдык курамдас бeлiгiн курайды.

Визуализацияны колдану эдютемес казiргi замангы кeптеген зерттеушiлердiц назарында. К^рп уакытта педагогикалык тэжiрибеде тарихи окигаларга жэне (немесе) олардыц катысушыларына арналган визуалды дереккeздердi зерттеудiц уш негiзгi стратегиясы бар [13, 89 б.].

БЬртшЬ стратегия - eткеннщ тарихи беттерш кeркем шыгармалар непзшде кайта жацгырту. Кeркем шыгармаларда тYсiрiлген тарихи акпаратпен жумыс iстеудiц непзп нэтижесi - окушы санасында тарихи бейнеш калыптастыру [12, 38 б.]. Екiншi стратегия - eнер туындыларын мэдениет тарихы контекстiнде зерттеу. Мэдениет дамуынын, тарихи жагдайларына, белгiлi бiр дэуiрде калыптаскан стильдердiц ерекшелiктерiне, сондай-ак авторлардыц есiмдерi мен олар жасаган шыгармаларга назар аударылады [16, 118 б.]. ^ркем шыгармаларды зерттеудiц Yшiншi стратегиясы автордыц оларда бейнеленген eткенге катысты тYсiндiрмелерi мен багалауларын талдауды камтиды. Бул ретте кeркем шыгарма не визуалды тарихи дереккeз («дэуiр кужаты»), егер автор бейнеленген окигалардыц замандасы болса, не тарихнамалык мэтшнщ нускасы ретiнде карастырылады. суретшi, мYсiншi жэне режиссер тарихшы ретiнде эрекет етл [17, 121 б.].

Т.В.Коваль визуалды кeздермен жумыс жасаганда сэйкестендiру, тYсiну, тYсiндiру, багалау сиякты кезецдердi белгiлейдi.

Сэйкестендiру кезещнде окушылар аныктайды: «Бул цайнар квз? Оныц авторы к\м? Дерек квз1 цашан, цайда жэне немен байланысты жасалды? Дерекквз авторы оны цурастыруда алдына цандай мацсат цойды?».

Екiншi кезец - дереккeздi ^тыну, болган тарихи окигалар мен олардын кай дерек^з аркылы кeрiнiс тапканы арасындагы байланысты орнатуды камтиды. Окушылардын тYсiнуi манызды: «Дерекквзде цандай мацызды тарихи деректер кврсетшген? Автор болган оцигалардыц куэгер1 болды ма? Бейнеленген оцигаларга автордыц квзцарасы цандай?».

Yшiншi кезец - дереккeздi тYсiндiру, автордын максатын бiлудi камтиды. М^нда сiз бiлуiнiз керек: «Автор образды жасауда цандай мацсат цойды? Автор мацсатына жету ушт цандай эдгс-тэсшдердг пайдаланды? Ол цаншалыцты табысты болды?»

Тортiншi кезецде - дереккeздi багалау, студенттер с^рактарга жауап беруi керек: «Дерекквздщ цундылыгы мен шектеулерг цандай? (Ягни цай тарихи сурацтарга дерекквз жауап бередг, цайсысына жауап бермейдг). Дерекквздщ сен1мдшг1 цандай? Бул дерекквз тарихшы ушт цаншалыцты пайдалы? Дерекквзбен жумыс нэтижелерт кврсету ушт «Дерекквздг талдау» мемо-диаграммасы усынылады. Мен дерекквзден не бшемт? Мен не ойлап отырмын? Мен цандай цорытынды жасаймын? Мен дерекквзден не уйренбеймгн? Мет цандай сурацтар кутт тур?»

Сыни т^ргыдан ойлауды дамыту аясында В.В.Суховтын, А.Ю.Морозовтын, Е.Н.Абдулаевтын эдiстемесi тиiмдi [4, 38 б.]..

Б^л эдютеме тарих сабагында келес ю-эрекет тYрлерiн камтиды:

• Иллюстрациялык материалды пайдалана отырып, «хронологияны»

• Зерттелетiн дэуiрдiн eнер туындылары мен карталардын eзара байланысы,

• ^ркем шыгарма мен тарихи к¥жатты салыстыру, кайшылыкты аныктау,

• Белгшенген кайшылык непзщде сабактын (блоктын,) тэрбиелiк мшдетш тужырымдау,

• Кeркем шыгармаларды талдау негiзiнде окигалардын хронологиялык бiрiздiлiгiн калпына келтiру.

Визуалды тарихи дереккeздердi пайдалану эдiсi казiргi бiлiм берудiн мшдеттерше сэйкес келедi, эр тYрлi эрекет эдютерш дамытуга негiзделген студенттердiн жеке тулгасын дамытуга багытталган, студенттерге эртYрлi символдык формаларда усынылган акпаратпен жумыс iстеудiн метапэндiк дагдыларын менгеруге кeмектеседi. Мундай дереккeздердi пайдаланган кезде окушыларга олармен жумыс iстеу алгоритмiн берш, шыгармашылык тапсырмаларды ойластыру кажет.

Тапсырмалардын мысалдары.

Мультфильмдермен жумыс.

- Бул мулътфилъмдер цай кезецге жататынын атацыз.

- Олар цай елдерде пайда болды?

- Цандай тарихи процесс символдыц турде бейнеленген деп ойлайсыз? Оз квзцарасыцызды неггздецгз.

- Авторлар оцигага цандай квзцарас цалыптастыргысы келедг?

Фотосуреттермен ж^мыс.

- Фотода не болып жатыр? Кандай оциза бейнеленген? Эз тк\рщ1зд\ дэлелдецгз.

- Фотографтыц объективг цандай объектшердг туардг? Бул апат болды ма?

- Фотографтыц мацсаты не болды? Кврерменге цандай идеяларды жетюзгга келдг? Кандай сезгмдердг ояту керек?

- Автор вз жоспарын цаншалыцты сэтт1 жузеге асырды?

- Бул кадрлар цаншалыцты сешмдг деп ойлайсыз?

Материалдык кездермен ж^мыс.

- Осы элементтердг атацыз. Олар не ушЫ пайдаланылды?

- ХХгасырдагы цала жэне ауыл тургындарыныц вмгрт сипаттацыз.

Суреттермен ж^мыс.

И.Е.Репиннщ картиналарын тарихи дерекквз ретгнде пайдалана отырып, популизм тагдырын сипаттацыз.

Сонымен бiрге еткеннщ бейнесш сактайтын жад. П.Нора онын, мацыздылыгын керсетедi [2, 20 б.].

Мектептеп тарих сабактары тек эмбебап жэне накты дамып кана коймайды. ^узыреттшк, сонымен катар еткеннщ бейнесш калыптастыру. Бул бiздщ кецiстiк Yшiн ерекше мацызды, ейткеш бiздiц еткеннiц бейнесi айтарлыктай дамыды жэне эртYрлi оныц вариациялары эр урпак Yшiн жэне эртYрлi элеуметлк жэне этникалык топтар Yшiн эртYрлi. Сонымен катар оныц заманауи нускасы Yшiн символдык кецiстiк элi толык салынбаган.

Тарихи процестiц, калыптасуыныц тутас бейнесiн курумен катар еткеннiц бейнес тарихи карта, батырлар мен туралы тYсiнiк калыптастыруды бiлдiредi. Эр тYрлi дэуiрлердiц кYнделiктi емiрi, ЭртYрлi турмыстык заттар, кару-жарак, куралдар танысуды кажет етедi. [3, 223 б.].Алайда окулыктар жеткiлiктi тYPде керкемделмеген. Олар казiргi жасеспiрiмдер мен жастар аудиториясына емес, урпакка багытталган окулыкты жасаушылар, мэтш негiзгi дереккез болган дэуiрдiц екшдерь Кдарп урпак аз окиды, киялды дамытудыц ерекше жолы - виртуалды шындык олардыц кец аукымын усынады.

Визуалды бейнелердiц мацыздылыгын сезiну окушылар тYсiнiгi мен муFалiмдердщ сабактагы методикасын жецiлдеттi. Визуалдылiк оку материалдары сабаутыц барысын кызыкты, есте каларлыктай етш керсетуге кемектеседi.

Уацыт шкаласын к^ру (Timeline). Уакыт шкаласы ок^алардыц хронологиясын визуалды тYPде керсетуге мYмкiндiк бередг K^азiргi уакытта уакыт шкаласын визуалды суреттермен толтыруFа болады.

Свз булты (Облако слов)- кшттер жинаFын бiлдiретiн деректердi визуализациялау нысаны сездер мен сез пркестерг Word's Cloud интернет кызмет оны жасауFа кeмектеседi.

Кроссенция - бул бiр-бiрiмен байланыстыруFа мYмкiндiк беретiн баскатырFыш суреттер. Мундай тапсырма белгiлi мемдер негiзiнде жасалуы керек, эйтпесе ассоциативт байланыс орнату киын болады. Сондай-ак, оны салу киын тапсырманы тYсiндiрудiц бiр нускасы болатындай етiп жасацыз.

Инфографика - акпаратты, деректердi жэне бiлiмдi усынудыц графикалык тэсiлi. Жасау Piktochart, Creately, Infogr.am, Visual.ly, Google Charts кызметтерi инфографика жасауFа кeмектеседi,

Акыл картасы (психикалык карта, байланыс диаграммасы, ой картасы, ассоциативтi карта, акыл картасы) - идеяларды, угымдарды, акпаратты формада керсетудщ графикалык тэсiлi негiзгi жэне косымша такырыптардан туратын карта. Бул идеяларды курылымдау куралы, уакытты жоспарлау, Yлкен кeлемдегi акпаратты есте сактау, жYргiзу миFа шабуыл сессиялары. MindMeister кызмет акыл-ой карталарын жасауFа кeмектеседi. Lucidchart, Xmind жэне баска кызметтер.

Скрайбинг - бул графикалык белгшер аркылы акпаратты визуализациялау, карапайым жэне онын, мазмуны мен iшкi байланыстарын анык кeрсетедi. ТехнологиядаFы eнiмдiлiк жазу - ауызша сeйлеудi фломастермен сызбалармен CYйемелдеу ак такта (немесе каFаз параFы) [18 , 117 б.]..

Баска визуалды эдютер бар. Бул жерде тек тарихшы муFалiмiнiц алдында мынадай мiндет тур - Yйрену жэне оларды пайдалану.

Мысалы, 8 сынып ^азакстан тарихы пэнiнде «XVIII FасырдаFы казактардыц ауызша шыFармашылыFы» такырыбы бойынша казактардыц сол кезецдегi музыкалык шы^армашылыктарына талдау берiледi. Осы такырыпта

окушыларга визулды аппарат усыну аркылы кызыгушыльщтарын оятып, такырыпты узак мерзiмде есте сактауына септiгiн тигiзедi.

Цорытынды

Мэдениет тарихын окытуда кeрнекi жэдiгерлердi пайдалану окытудыц тиiмдi стратегиясы гана емес, тарихи процестердi терецiрек тYсiну мен талдаудын, негiзгi курамдас бeлiгi болып табылады. Уинстон Черчилль айткандай: «Тарих бiзге мейiрiмдi болады, eйткенi бiз оны жазуга ниетriмiз». Бул сездер болашакты калыптастыру Yшiн eткендi тYCшудщ мацыздылыгын кeрсетедi. Суретшi кескiндеме жасау Yшiн бояуды пайдаланатыны сиякты, мэдениет тарихы муFалiмi окушыларга тарихи кенепт ашу Yшiн кeрнекi артефакттарды пайдаланады. Бул оларFа eткен окиFаларды Fана емес, олардыц

Ka3ipri элемге эсерш де керуге mymk^ík бередi. Олай болса, кернею жэдiгерлердi пайдалану мэдени тарихты окыту Yдерiсiнiц курамдас белт, мураларымызды TYCiHy мен талдаудыц жаца кекжиектерш ашады.

Олар оку материалын байытып кана коймайды, сонымен катар окудьщ тиiмдiрек болуына ыкпал ететш эмоционалды бай оку ортасын жасайды. Визуалды aртефaктiлердi пайдалану нэтижесiнде окушылар материалдыц эртYрлi aспектiлерiн визуалды кабылдау жэне талдау аркылы мэдениет тарихын жаксы тYсiне алады. Бул ез кезегшде тарихи процестердi жэне олардыц кaзiргi когамга эсерiн терецiрек тYсiнyге ыкпал етедi.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:

1. Коменский Ю.А. Керемет дидактика. // Тандаулылар пед. оп., Т.1. Мэскеу., 1982 ж;

2. Нора П. Жад пен тарих арасында. Есте сактау орындарынын мэселелерi //Франция-жады. Санкт Петербург, 1999, 328 б;

3. Прилуцкий К. Кещстштеп визуализация тэжiрибесшщ аксиологиялык елшемi кaзiргi Украина жагдайында кэсiби карым-катынаси https://www.academia.edu/10075708/;

4. Ким А. Роль визуальных материалов в обучении истории культуры: опыт казахстанских учебных заведений. Журнал культурологии и искусствоведения (2017) 15(2), 89-104;

5. Абдыкадыров, Е. (2018). Интеграция визуальных артефактов в учебный процесс: практический опыт казахстанских преподавателей. Казахстанский педагогический журнал 25(3), 55-68;

6. Жумабаева, Г., Темирбаев, Б. (2019). Эффективность использования визуальных средств в преподавании истории культуры в высших учебных заведениях Казахстана. Вестник высшей школы Казахстана, 12(4), 112-126;

7. Султанова, А., & Исабекова, Н. (2020). Практические аспекты использования визуальных артефактов в учебном процессе культурологических дисциплин в Казахстане. Педагогический журнал Казахстана, 38(1), 78-92;

8. Айткулов, Ж., Балгабекова, Д. (2021). Опыт применения визуальных артефактов в преподавании культурологии: казахстанский контекст. Исследования в образовании, 29(2), 201-215;

9. Касенова, А. (2022). Визуалды акпараттын, бYгiнгi а^ашкы айналуы. Казакстан даму академиясыныц макалалар сериясы, 67(3), 45-56;

10. Каримова, Г. (2023). Визуалды акпараттыц электронды тасымалдаушысынын, рeлi жэне акпараттык бейнелеу мэдениеп. Казакстан техникалык университетшщ журналы, 45(2), 78-92);

11. Сапунов, Б. М. (2001). Теледидар мэдениетг М.: Айына. (Сапунов, Б. М. Теледидар мэдениетг М.: Айына. 2001. Б. 58;

12. Аузубаева, Г. С. (2016). Тэжiрибелi мэтiндi окыту эдiстемесi. Нур-пешс. Б. 37б;

13. Маркова, А. В., Журавлева, Н. Ю. (2018). Визуализация в обучении иностранным языкам как средство повышения мотивации обучающихся. Вестник Челябинского государственного университета, (9), 88-92;

14. Суретш^ мYсiншi жэне режиссер тарихшы ретшде эрекет егл. (ШацFазiнова, 2019);

15. Аузубаева, Г. С. (2016). Тэжiрибелi мэтiндi окыту эдiстемесi. Нур-пешс;

16. ЖумаFазинова, Ж. К. (2018). ¥лттар тарихынын, окыту процесiндегi эдiстемелiк тасымалдаушы рeлi: мецгерiлiс жетiстiктерi мен киындыктары. Гылымдар жYзi. Хабаршысы, (1), 181-185;

17. Абенов, Ж. Т. (2015). ТYрлi зерттеулердщ оку баFдарламасында колдану мYмкiндiктерi. Еуразиялык Fылым жэне эдебиет журналы, 5(1), 118-122;

18. Ша^азшова, А. Т. (2019). Тарих назарында фотожурналистикада кeркем

19. .https://www. canva. com/design/DAF3mMKoc2k/g3QyGfvj -_6Rxx 1 gZOPXng/edit