Научная статья на тему 'ЎЛКА ЭТНОГРАФИЯСИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШДА АРХИВ МАНБАЛАРИДАГИ ИЛЛЮСТРАТИВ МАТЕРИАЛЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЎЛКА ЭТНОГРАФИЯСИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШДА АРХИВ МАНБАЛАРИДАГИ ИЛЛЮСТРАТИВ МАТЕРИАЛЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

CC BY
19
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы —

XIX аср охири – XX аср бошларида ўлка ҳаёти, кундалик турмуш тарзи, машғулотлари ҳақида тасаввур ҳосил қилишда визуал манбалар ҳам ўзига хос ўрин эгаллайди. Мазкур даврга хос визуал манбалар маҳаллий кишилар томонидан мўжаз расм, миниатюра сифатида тасвирланган бўлса, кейинчалик ўлкага келган россиялик ва европалик кишилар томонидан яратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ ИЛЛЮСТРАТИВНЫХ МАТЕРИАЛОВ АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКОВ В ИССЛЕДОВАНИИ СТРАНОВОЙ ЭТНОГРАФИИ

В конце XIX – начале XX веков визуальные ресурсы также занимали особое место в создании представления о жизни страны, ее повседневном образе жизни, обучении. Визуальные источники, типичные для этого периода, были описаны местными жителями как чудесная картина, миниатюра, созданная русскими и европейцами, которые позже приехали в страну.

Текст научной работы на тему «ЎЛКА ЭТНОГРАФИЯСИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШДА АРХИВ МАНБАЛАРИДАГИ ИЛЛЮСТРАТИВ МАТЕРИАЛЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

Oriental Journal of History, Politics and Law SJIF: 2022-5.777, SJIF: 2023-6.676

ORIENTAL JOURNAL OF HISTORY, POLITICS AND

LAW

journal homepage: https://www.supportscience.uz/index.php/oihpl

THE SIGNIFICANCE OF ILLUSTRATIVE MATERIALS FROM ARCHIVE SOURCES IN THE RESEARCH OF COUNTRY ETHNOGRAPHY

Anvar Shosaidov

Intern-researcher

Tashkent State University of Oriental Studies Tashkent, Uzbekistan

E-mail: anvar.shosaidov1988@gmail.com

_ABOUT ARTICLE_

Key words: visual, miniature, fixation, Abstract: At the end of the 19th -photography, Turkestan album. beginning of the 20th century, visual sources

also play a special role in creating an image of the country's life, daily lifestyle, and activities. Visual sources typical of this period were described by local people as wonderful paintings, miniatures, and were created by Russians and Europeans who came to the country later._

УЛКА ЭТНОГРАФИЯСИНИ ТАДЦЩ ЭТИШДА АРХИВ МАНБАЛАРИДАГИ ИЛЛЮСТРАТИВ МАТЕРИАЛЛАРНИНГ А^АМИЯТИ

Анвар Шосаидов

Стажёр-тадцщотчиси

Тошкент давлат шарцшунослик университети

Тошкент, Узбекистон

E-mail: anvar. shosaidov1988@gmail. com

_МА^ОЛА^А^ИДА_

Калит сузлар: визуал, миниатюра, Аннотация: XIX аср охири - XX аср фиксация, фотосурат, Туркистон альбоми. бошларида улка хдёти, кундалик турмуш

тарзи, машгулотлари хдкида тасаввур х,осил килишда визуал манбалар х,ам узига хос урин эгаллайди. Мазкур даврга хос визуал манбалар махдллий кишилар томонидан мужаз расм, миниатюра сифатида тасвирланган булса, кейинчалик улкага келган россиялик ва европалик _кишилар томонидан яратилган._

Received: 21.02.23 Accepted: 23.02.23 Published: 25.02.23

ЗНАЧЕНИЕ ИЛЛЮСТРАТИВНЫХ МАТЕРИАЛОВ АРХИВНЫХ ИСТОЧНИКОВ В ИССЛЕДОВАНИИ СТРАНОВОЙ ЭТНОГРАФИИ

Анвар Шосаидов

Стажер-исследовател ь

Ташкентский государственный университет востоковедения

Ташкент, Узбекистан

E-mail: anvar.shosaidov1988@gmail.com

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: визуальное, Аннотация: В конце XIX - начале XX миниатюра, фиксация, фотография, веков визуальные ресурсы также занимали туркестанский альбом. особое место в создании представления о

жизни страны, ее повседневном образе жизни, обучении. Визуальные источники, типичные для этого периода, были описаны местными жителями как чудесная картина, миниатюра, созданная русскими и европейцами, которые позже приехали в _страну._

КИРИШ

XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистонда улка халклари этнологиясини таджик; этишга кизикишнинг ортиб бориши, бу соханинг ривожига олиб келди. Улкага фотоаппаратлар кириб келди ва бу уз навбатида фотосуратларнинг оммалашуви улка этнографиясига оид иллюстратив манбаларнинг купайишига олиб келди. Бу борада фотосурат ва тасвирий санъат ихлосмандлари жамияти, улкага ташриф буюрган этнограф олим С. Дудин ва албатта, биринчи узбек фотографи Х. Девоновнинг хизматлари бекиёс. Х. Девонов томонидан тасвирга олинган махаллий ахоли хунармандчилиги, бозорлари, хашар, аёллар ва эркаклар миллий либослари, хон ва унинг амалдорлари, девон хизматчилари ва уларнинг кийимлари, архитектура ёдгорликлари, умумий олганда, оддий хиваликнинг кундалик хатидан олинган тасвирлар бугунги кунда бир аср аввал улка этнографияси хакида маълумотга эга булиб, тасаввур килиш, балки улар билан аник танишиш имконига эга булдик.

Туркистон халклари этнографиясини тадкик этишда Узбекистон Республикаси Миллий архив фондларида сакланаётган турли мазмундаги расмий, иш юритиш, диний, иллюстратив, молиявий хисоботлар, статистик маълумотлар бирдек мухим манба булиб хизмат килади.

АСОСИЙ ЩСМ

XIX аср охири - XX аср бошларида улка хаёти, кундалик турмуш тарзи, машгулотлари хдкида тасаввур хосил килишда визуал манбалар хам узига хос урин эгаллайди. Мазкур даврга хос визуал манбалар махаллий кишилар томонидан мужаз расм,

миниатюра сифатида тасвирланган булса, кейинчалик улкага келган россиялик ва европалик кишилар томонидан яратилган.

Вокеа ва ходисаларни фиксация килиб куйишнинг янги шакли сифатида фото суратга олиш вужудга келиши, улка хаётига оид фотосуратлар пайдо булиши, хотин-кизлар турли холатларда суратлари дунё юзини курди. Энди уларнинг суратини миниатюраларда чизибгина колмасдан, суратларга олиш расм булди.

XIX аср охири - XX аср бошларида сурат (фотография) мустамлакачилик даври карашларини узида акс эттирган. Чунки суратлар улкада уз максадларига ва уз карашларига эга булган русийзабон кишилар томонидан олинган эди. Бу борада амалга оширилган илк ва энг тулик иш сифатида "Туркистон альбоми" ни келтиришимиз мумкин[1].

Туркистоннинг биринчи генерал-губернатори генерал Константин Петрович фон Кауфман (1818-1882 й.) буйругига асосан тайёрланган "Туркистон альбоми" дан 1200 дан ортик сурат, шунингдек, архитектура режалари, акварелда чизилган расм ва хариталар урин олган. 1871-1872 йилларда тайёрланган мазкур туплам "Археологияга оид кисм", " Этнографияга оид кисм", "Хунармандчиликка оид кисм" ва "Тарихга оид кисм" каби 4 кисмдан иборат иборат булган.

Улка археологияси ва этнологиясига оид яна бир тадкикот иши француз саёхатчиси ва фотографи Гюго Крафтнинг "Рус Туркистони буйлаб" номли китобидан урин олган фото суратлар.

Муаллиф томонидан суратга олинган расмлар ахолининг маиший турмуши, уй-жойлари, кийим-кечаклари ва машгулотлари хакида тасаввурга эга булишга ёрдам беради. Масалан, шундай расмлардан бирида махаллий ахоли совук кунларда исиниш учун ишлатган сандал тасвирланган. Хонанинг уртасида бир метрга - бир метр улчамда квадрат ура ковланиб, унинг тагига тутаб турган кумир солинган. Чукурнинг устига ярим метрча баландликда хонтахта куйилиб, унинг устидан курпа ташлаб куйилади. Одамлар хонтахта атрофига утириб, оёгини курпанинг тагига тикиб исинишган. Хонтахтанинг устига чойнак ва овкат солинадиган идиш куйилган. Бахор келиши билан чукур кумиб ташланган ва устига шолча ёки гилам тушаб куйилган. Муаллиф томонидан тасвирга олинган суратлар дунёга минтака маданияти билан бевосита танишиш имконини берди[2].

Улка халклари этнологиясига кизикишнинг ошиб бориши, бу борадаги хаваскорлар тугарагининг ташкил этилиши хамда унинг негизида тасвирий санъат ва фото сурат ихлосмандалари жамиятининг тузилишига олиб келди. Асосий максади улка халклари маданияти, этнографиясини урганиш булган бу бирлашманинг уз уставига эга булган. Уз навбатида мазкур хаваскорлар жамияти томонидан тупланган кимматли фото суратлар узида улка этнографиясига оид материалларни акс эттиради[3].

Улка этнологиясига оид материаллари билан диккатга сазовор яна бир этнограф, фотограф, тадкикотчи С.М.Дудин (1863-1929) илмий фаолияти давомида олган фотосуратлар куплаб музейлар, архивлар илмий фондларининг асоси булиб хизмат килди. Дудиннинг саъй харакатлари билан утган аср бошларида Самарканддаги архитектура ёдгорликларимиз тасвирини, махаллий ахоли машгулоти, либослари, анъаналари тасаввур килиш имконига эга булдик. Уз эсдаликларида ушбу вазифанинг осонлик билан амалга оширилмаганлиги, махаллий ахоли орасида суратга олишда маълум бир такиклар билан боглик холда мураккабликлар мавжуд эканлигини хотирлайди. 1900 йилда С.М.Дудин Самарканддан ёзган хатида махдллий ахолини ва уларнинг кийимларини суратга олиш кийинчилик тугдираётганини, уларнинг хар биридан рухсат сурашга тугри келаётганини таъкидлайди[4].

Унинг коллекцияларидан улкада яшаган халкларнинг маданияти, урф-одатлари хакидаги материаллар урин олган. Жумладан, уларнинг орасида узбек, тожик, туркман, козок, яхудий ва лулилар хаётига доир куплаб суратлар жамланган. У уз расмлари оркали этнограф тадкикотчи сифатида иш олиб борган. Масалан, унинг коллекцияларида ахолининг хужалик хаёти, хунармандчилик, турар жойлари, кийим-кечаклари, урф-одатлари, амалий безак санъати кабилар кенг ёритиб берилган.

Узбекистон Миллий архиви фонларида сакланаётган фото хужжатлар тупламидан яна бири Урта Осиёнинг шахарлари ва тарихий ёдгорликлар тасвирлари жамланмаси булиб, Бухоро, Самарканд, Тошкент, Урганч, Хива каби тарихий шахарлар архитектура ёдгорликлари тасвирлари билан бир каторда унинг ахолиси, маданияти, турмуш тарзига оид фото хужжатлар хам учрайди [5].

XIX аср охири - XX аср бошларига оид визуал манбалар орасида алохида ахамият касб этадиган манба биринчи узбек фотографи Худайберген Девоновнинг фото жамланмалари саналади. Хива хонлиги сарой амалдори хонадонида таваллуд топган Х.Девонов хонликка кучиб келган немислардан махаллий ахоли учун нотаниш касб фотография сохага кизикиши ва Хива хони Мухаммад Рахимхон II Феруз билан Санкт-Петербург шахрига килган сафарлари таассуротлари ва жадидларнинг маърифатчилик гоялари асосида янги сохага асос солади. Муаллиф Хива, Урганч, Тошховуз, Хужайли, Турткул шахарлари буйлаб кезиб, диккатга сазовор жойларни, дехконнинг далада, косиб-хунармандларнинг иш фаолияти жойида, бозорларда, хашарларда,халк сайлларида, дорбоз ва масхарабозларнинг томошаларида тасвирга олади. Х. Девоновнинг хонликда яшаган узбек, туркман, коракалпок, козок миллатига мансуб кишиларнинг маданий, маиший, этнографик хаёт манзаралари акс эттириш унинг асосий максади булган.

https://www.supportscience.uz/index.php/oimp 51

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, юкорида куриб чиккилган визуал манбалар тахлили шуни курсатадики, улкада этнологиясини урганишга ;изи;иш улкада сакланиб колган кадимий ёдгорликларни, ахолининг диний карашлари, маиший турмуши, уй-жойлари, кийим-кечаклари, машгулотлари, урф-одатлари, кийимлари мусикка асбоблари ва турар жойлари, хунармандчилиги, маданиятини урганишда сезиларли ютукларга эришилди. Ушбу фотосуратларда акс этган улка ахолиси кундалик хаёти хакида тасаввурга эга булишга ёрдам берди. Мазкур визуал манбалар Туркистон маданияти, санъати ва этнографиясини тадкик этишда айникса мухим ахамият касб этади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Горшенина С. Крупнейшие проекты колониальных архивов России: утопичность тотальной Туркестаники генерал-губернатора Константина Петровича фон Кауфмана // Ab Imperio. 2007. №3. - С.31-42; Dikovitskaya M. Central Asia in Early Photographs: Russian Colonial Attitude and Visual Culture // Uyama T. (Ed.). Empire, Islam, and Politics in Central Eurasia. Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, 2007. - P. 104-108

2. УзМА, Р 394-фонд, Зруйхат, 57-йигма жилд

3. УзМА, И 1-фонд, 28-руйхат, 7-йигма жилд

4. Прищепова В. К 150-летию со дня рождения С.М. Дудина - художника, этнографа (по материалам МАЭ РАН) // Антропологический форум. 2013. №15. - С.608-648.

5. УзМА, Р 394-фонд, 3-руйхат, 58-йигма жилд

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.