Научная статья на тему 'ЛИСОНИЙ МУВОЗАНАТГА ОАВ НИНГ ТАЪСИРИ'

ЛИСОНИЙ МУВОЗАНАТГА ОАВ НИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
18
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
жамият / лисоний мувозанат / лисоний маданият / оммавий ахборот воситалари / олинма сўзлар. / общество / языковой баланс / языковая культура / средства массовой информации / иностранные слова.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Ю.У. Нўъмонова

Мақолада жамият лисоний мувозанати ва унинг оммавий ахборот воситалари таъсирида ўзгариши хусусида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ЯЗЫКОВОГО БАЛАНСА

В статье рассматривается языковой баланс общества и его изменения под влиянием средств массовой информации.

Текст научной работы на тему «ЛИСОНИЙ МУВОЗАНАТГА ОАВ НИНГ ТАЪСИРИ»

ЛИСОНИЙ МУВОЗАНАТГА ОАВ НИНГ ТАЪСИРИ Ю.У. Нуъмонова

Андижон давлат педагогика институти Узбек тили ва адабиёти факультети 2-боскич магистранти. https://doi. org/10.5281/zenodo. 7510533

Аннотация: Мацолада жамият лисоний мувозанати ва унинг оммавий ахборот воситалари таъсирида узгариши хусусида фикр юритилади.

Калит сузлар: жамият, лисоний мувозанат, лисоний маданият, оммавий ахборот воситалари, олинма сузлар.

ВЛИЯНИЕ ЯЗЫКОВОГО БАЛАНСА

Аннотация: В статье рассматривается языковой баланс общества и его изменения под влиянием средств массовой информации.

Ключевые слова: общество, языковой баланс, языковая культура, средства массовой информации, иностранные слова.

INFLUENCE OF LINGUISTIC BALANCE

Abstract: The article discusses the linguistic balance of society and its changes under the influence of mass media.

Keywords: society, linguistic balance, linguistic culture, mass media, foreign words.

КИРИШ

Тил ва жамият узаро диалектик алокада булиб, улар бири иккинчисини такозо килади ва бири иккинчисисиз мавжуд булмайди. Жамиятдаги хар кандай узгаришлар тилда уз аксини топади. Айникса, тилнинг лексик катлами социолингвистлар томонидан жамият тараккиётининг "барометри" сифатида эътироф этилади. Зукко тилшунос Н.Махмудовнинг таъкидлашича, "тилдаги усиш-узгаришларнинг холис ва бирламчи кузгуси унинг лугат бойлигидир, жамиятдаги хар кандай узгаришлар, энг аввало, айнан худди шу лексик сатхда уз аксини топади" [1. Б. 93].

Таъкидлаш зарурки, жамият тилга кай даражада таъсир курсатса, тил хам жамият хакида, унинг маданияти ва кадриятлари хакида шу даражада маълумот беради, чунки "у дунёни бевосита эмас, балки инсонлар жамоасининг субъектив билиши, идроки асосида акс эттиради" [2. Б. 72]. Тилдаги муттасил узгаришлар шу тил эгаларининг лисоний маданиятига таъсир эмай куймайди. Шунинг учун глобаллашув даврида миллий-маданий узига хосликни, миллий кадриятларни, шу жумладан, тил софлигини саклаш, тил эгаларининг лисоний компетенциясини, мулокот маданиятини ривожлантириш каби масалалар кун тартибидаги асосий масалалардан бирига айланди. Ушбу масалаларни хал килишда оммавий ахборот воситаларининг урнини алохида эътироф этиш лозим. Зеро, журналистик этикет, журналистик компетенция журналистдан юксак лисоний савия ва маданиятни, саводхонликни хамда миллий-маданий кадриятларни эъзозлашни талаб килади.

Нутк маданияти нафакат алохида шахснинг, балки бутун жамоанинг, жамиятнинг маданиятидан далолат берувчи курсаткичдир. Шундай экан, тилга булган муносабат миллий кадриятларнинг, миллий маданиятнинг давомийлигини саклашга хизмат килиши мукаррар. Оммавий лисоний маданиятнинг шаклланишини эса ОАВ сиз тасаввур килиб булмайди.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Маълумотларга Караганда, хозирги тил тараккиёти икки омил таъсирига берилган: бир томондан, адабий тил меъёрларининг сузлашув нутки элементлари билан бузилиши ва унинг оммавий тус олиб, кенг истеъмолга кириб бориши хамда жамиятдаги ижтимоий, маданий, иктисодий ривожланишлар натижасида чет тиллардан узлашган сузлар микдориннг ортиб бориши; иккинчи томондан, тоталитаризм даврида давлат тилига айлантирилган тил стандартлари ва меъёрларининг адабий тилга таъсири [3].

Таъкидлаш зарурки, объектив борликдаги муайян ходисалар турли лисоний мухитда ва, табиийки, турли ижтимоий жамоалар томонидан турлича талкин этилиши мумкин. Х,ар бир тилнинг узига хос кадриятли элементларининг мавжудлиги, шу билан бир каторда, тиллардаги энг оддий сузларнинг хам шу маданиятда кабул килинган ассоциацияларни уйготиши тилнинг нейтрал булиши мумкин эмаслигидан далолат беради. Лисоний маконда турли гурухларнинг кураши муттасил давом этиб боради. Зеро, тилни назорат килиш хукмронлик килишнинг, хусусан, сиёсий хукмронликнинг мухим шартларидан биридир. Куринадики, тил инсонлар онгида "олам манзараси"нинг шаклланишини намоён этувчи асосий омилдир. Чунки "тил олам манзараси билан боглик икки жараёнда бевосита иштирок этади, яъни, биринчидан, инсон шууридаги олам манзарасининг энг теран катлами булмиш оламнинг лисоний манзараси айнан тил багрида шаклланади; иккинчидан, тилнинг узи инсондаги олам манзараларининг бошка турларини ифодалайди ва намоён (экспликация) килади; шу тарика алохида индивидлар томонидан кулга киритилган тажрибавий билимлар факат тил ёрдамида жамоа (халк) тажрибасига, жамоа (халк) мулкига айланади" [4. Б. 143]. Шунинг учун атроф-олам хакидаги тасаввурлар хар доим тил таъсирига берилади ва шу маънода ижтимоий "колиплаштириш" натижаси хисобланади [5. Б. 69].

Тилнинг бу тарзда ижтимоийлашуви ва кенг истеъмолда булиши унинг маданий-меъёрий курсаткичларининг узгаришига сабаб булади. ^айд этиш лозимки, бундай узгаришларни хар доим хам ижобий бахолаб булмайди. Айникса, фан, техника ва технологиялар ривожланган, электрон оммавий ахборот воситалари уз такомилига етган бир даврда муайян бир маданиятнинг, миллий кадриятларнинг ва, шу билан бир каторда, миллий тилнинг уз холича, соф сакланиши мушкулдир. Зеро, "Бошка тилдан суз узлаштириш узлаштирувчи тилдаги оламнинг лисоний манзарасига сезиларли таъсир курсатади. Муайян тилдаги оламнинг лисоний манзарасидаги мавжуд мувозанатни бузмасликдай макбул максад билан хар кандай хорижий узлашмага гов куйишга уринавериш тугри булмайди. Чунки бу, айникса, глобаллашув асри аталмиш бугунги шиддатли, макону масофани писанд этмайдиган замонда номумкин юмушдир" [4. Б. 145]. Олам лисоний манзарисидаги мувозанатнинг бузилишига тилнинг ифлослани хам сабаб булиши мумкин. Буларнинг барчаси охир-окибат тил эгалари нутки маданиятининг пасайишига олиб келади. Чунки нутк маданияти тил фани билан кундалик мулокот тилининг, яъни фан ва хаётнинг туташув нуктаси булиб, унда тил хдкидаги фан билан инсоннинг кундалик лисоний хаёти тукнашади. Бундай холат ОАВ тилида хам уз аксини топади. Шунинг учун нутк маданиятининг ОАВ га ва, аксинча, ОАВнинг нутк маданиятига таъсирини урганиш хам долзарблик касб этади.

Оммавий ахборот воситалари (ОАВ) ахборот етказиш усулига кура, визуал (даврий нашрлар), аудиал (радио) ва аудиовизуал (телевидение) каби турларга булинади, лекин

буларнинг барчаси вазифасига кура бир умумийликни хосил килади ва оммавий коммуникация тизимининг таркибий кисмлари хисобланади.

ОАВ нинг вазифасини куйидагича курсатиш мумкин:

• маълумот, хабар бериш (вокеа-ходисалар хакида хабар);

• шархлаш (вокелик хакидаги хабар шарх билан тулдирилади, тахлил килинади, бахоланади);

• маърифий-окартув (турли маданий, тарихий, илмий маълумотларни бериш баробарида уз аудиториясининг билим захирасини тулдириб боришга хизмат килади);

• таъсир курсатиш (омма дунёкарашига, хулк-атворига таъсир курсатади).

Бугунги кунда кундалик хаётимизни ахборот воситаларисиз, хох визуал, хох аудиал,

хох аудиовизуал булсин, тасаввур килиб булмайди: даврий нашрларни кузатиб борамиз, радио эшитамиз, телеэшиттиришларни томоша киламиз. Уларда кулланилаётган тил элементлари эса беихтиёр лисоний онгимиз ва лисоний захирамизга уринлашиб бораверади. Шундай экан, жамиятимизнинг лисоний маданияти мувозанати хам куп жихатдан ОАВнинг лисоний маданиятига боглик. Буни даврий нашрлар, ахборот етказишнинг виртуал воситалари тахлили мисолида хам куришимиз мумкин. Хусусан, кейинги йилларда журналистлар тилида "очикламок" сузининг пайдо булиши ва публицистикада кулланилиши унинг кенг истеъмолга кириб, оммалашишига сабаб булди.

"Очикламок" туркча "a9iklamak" сузидан олинган булиб, тилимизда ошкор цилмоц, тушунтирмоц, шаруламоц, маълумот бермоц маъноларини ифодалаш учун кулланмокда. Узбек тилида мавжуд лугатларга бу суз киритилмаганлигининг гувохи булдик. Турк тили изохли лугатларида эса бу сузнинг беш хил маъно ифодалаши таъкидланади:

1. Мавзу хакида керакли маълумотлар бериш, тушунтириш.

2. Муаммо хакида кенг маълумот бериш, шархламок.

3. Суз ёки жумла мазмунини ёритмок, изохламок.

4. Ошкор гапирмок, ифшо килмок.

5. Таъкидламок, ошкор килмок, тушунтирмок [6].

Масалан, "^акимлар келтирилган "тафсир "га цараб, хасталик сабабларини аницлаб бергани учун Фаср калимаси %ам вацт утиши билан юцорида берилган "очицламоц, ёпиц нарсани очмоц" деган маънода ишлатила бошланган. Фасрмасдарининг тафъил бобида булмиш Тафсир калимаси эса бу маънога параллел тарзда "атрофлича текширмоц, чуцур тадциц этмоц, батафсил очицламоц"маъноларида ишлатилади" [7].

Бундан ташкари, ОАВ тилида ижтимоий, иктисодий, сиёсий сохаларга оид куплаб олинма сузларни учратишимиз мумкин. Хусусан, тендер, инвестиция, биллинг тизими, коррупция, декларация, мотивация, корпорация, новигатор, GPS, локация, логистика, бренд, коалиция, бойкот, прогноз, веб-сауифа, режим кабилар шулар жумласидандир. Масалан: 1. Мазкур автотранспорт воситалари хариди учун эълон цилинган халцаро тендерда "Самарцанд автомобиль заводи" масъулияти чекланган жамият шаклидаги цушма корхона голиб булган. 2. Шунга кура, заводда ушбу лойща доирасида юк кутариш цуввати оширилган, юклаш манипуляторлари, орцани куриш камералари, GPS ва масофани щсоблаш билан жщозланган махсус чицинди ташувчи автомашиналарнинг янги авлоди ишлаб чицарилди [8]. 3. Хонадонлар уацидаги маълумотлар ва уисоб-китоблар "менингуйим" биллинг тизимидамужассам булмоцда [8].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Янги тушунчаларнинг кириб келиши, шубхасиз, уни ифодаловчи янги сузларнинг хам пайдо булишига сабаб булади. Лекин бу сузларни тилимизнинг ички имкониятларидан хам кидириб топишимиз мумкин. Масалан, юкорида келтирилган "юклаш манипулятори" бирикмасидаги "манипулятор" "бошкарув" билан алмаштирилиши мумкин.

Газета сахифаларида берилаётган айрим матнлар ва сарлавхаларни укир эканмиз, узбек тили накадар "бой" тил эканлигига, журналист ва мухаррирларнинг эса уз тилига "эъзозли" муносабатда булаётганликларига яна бир карра амин буламиз. Масалан, "Халк сузи" газетасининг 2022 йил 5 ноябрдаги 239 (8301)-сонида берилаётган эълонга назар ташласак: "Магистраль алоца линияларини эксплуатация цилувчи богламалар ва уларнинг кабель участкаси манзиллари ва богланиш телефон рацамлари". 13 суздан иборат эълоннинг 50% рус ва бошка чет тиллардан олинган сузлардан иборат эканлигини куришимиз мумкин. Матндаги "магистраль" сузи шу уринда "бош" билан, "линия" "тармок" билан, "эксплуатация" "фойдаланиш", "участка" "кесим" билан алмаштирилиши мумкин эмасми? Аслида, касбий махоратни, маданиятни белгиловчи омиллардан бири -нутк одоби ва маданияти эканлигини соха вакиллари унутмаслиги лозим. Тилда кулланилаётган бехисоб "ёт" сузлар тил эгаларининг маданияти кашшоклигидан, уз тилига беписанд муносабатидан, миллий гурурнинг пастлигидан далолатдир.

Даврий ва тижорат нашрларида бундай холатларни куплаб кузатамиз: "Етакчи халцаро ташкилотлар дунё ицтисодиётидаги мавжуд вазият ва яцин келажакдаги эутимолий уолатлар уацида уз прогнозларини тацдим цилмоцда" жумласини "Етакчи халцаро ташкилотлар дунё ицтисодиётидаги мавжуд вазият ва яцин келажакдаги эутимолий уолатлар уацида уз та^минларини тацдим цилмоцда" тарзида хам шакллантириш мумкин. Тилимизда "прогноз"ни ифодалаш учун "тахмин" сузи мавжуд. МУ^ОКАМА

Шу уринда зукко тилшунос Н.Махмудовнинг суз узлаштириш маданияти хакидаги фикрларини келтириб утиш максадга мувофикдир. Олимнинг фикрича, "хамма замонларда бир тилдан бошкасига муайян микдорда суз утиб туради. Бу жараёнларнинг муътадил бир меъёр доирасида булиши табиий холат сифатида каралган, меъёрдан ортиб кетиши эса бегона тилнинг суз боскини остида колган жамиятнинг хамиятини огринтирган. Шунинг учун маданиятли-маърифатли жамиятнинг хеч бир онгли аъзоси бундай жараёнларга асло бефарк караган эмас" [9. Б. 152].

Узбек маърифатпарварларидан бири, узбек тилининг жонкуяри А.Фитрат хам уз даврида туркча (узбек тили)нинг такдири хусусида фикр юритиб: "турк тили шунча бойлиги, шунча тугаллиги билан бахтсизликдан кутула олмамишдир. Турк тили дунёнинг энг бахтсиз тилидир" [10. Б. 125], деб таъкидлаган ва бунинг сабабини аввал араблар боскини билан, сунгра форсийча ва туркча арабча бугувига кириб колганлиги билан изохлаган эди. Буларга кушимча равишда, узбек тилининг бахтсизлиги кейинчалик рус тилининг ва рус тили оркали европа тилларининг бугуви билан давом этаётганини таъкидлаш уринлидир. ХУЛОСА

Она тилини ривожлантириш ва, шу билан бирга, уни мухофаза килиш факат тилшуносларгагина эмас, балки тил эгаларининг барчасига дахлдор юмушдир. Шундай экан, халк билан мунтазам "мулокот"да булган ОАВларнинг зиммасига халкнинг шуурига маълумотларни, янгиликларни, ахборотни "юклаш" билан бир каторда, унинг лисоний

маданияти ва компетентлигини ривожлантиришдек масъулиятли вазифа хам юкланади. Зеро, Фитрат таъкидлаганидек, "...Туркчаси топилмаган сузлар ва истилохлар бор эса, уларни чикариб ташлаб, урунларини буш куяйлик демайман. Туркчаси топилмаган сузлар ва истилохлар колсун, бирок туркчанинг буйруги остинда кириб колсун; бошкача турли айтканда, Франсада яшаган бир турк каби булундиги туркчанинг конунларига буйсунуб яшасун; туркчада турган бир француздек "капитулацион" асрори остида турмасун" [10. Б. 129].

Адабиётлар:

1. Махмудов Н. Узбек тили лугут бойлиги ривожида фаоллашган жараёнлар / Н.Махмудов. Тил тилсими тадкики. - Тошкент: Мумтоз суз, 2017. - Б. 93.

2. Шаклеин В.М. Лингвокультурология: традиции и инновация. - Москва: Филинта, 2012. - С.72.

3. https://works.doklad.ru/view/4TcAg2JEG6c/all.html

4. Махмудов Н. Олам лисоний манзараси ва суз узлаштириш /Н. Махмудов. Тил тилсими тадкики. -Тошкент: Мумтоз суз, 2017. - Б.143.

5. Назаров М.М. Массовая коммуникация и общество. - Москва: URSS, 2014. - С.63-81.

6. https://www.mynet.com/aciklamak-ne-demek-aciklamak-kelimesinin-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100060266

7. https://m.facebook.com/uzbekislamcom/posts/1136429819830820/?locale=ro_R0&

8. Халк сузи. 2022 йил 01 декабрь, №264 (8326).

9. Махмудов Н. Суз узлаштиришда меъёр ва миллийлик // Махмудов Н. Тил тилсими тадкики. Тошкент: Мумтоз суз, 2017. 152-б.

10. Фитрат А. Танланган асарлар. 4-том. - Тошкент: Маънавият, 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.