CC BY
8
Научная статья
УДК 821.352.3-1"19":808.1Хатков
ББК 83.3(2=Ады)6
Х 98
DOI: 10.53598/2410-3489-2021-3-282-142-150
Лирическое и эпическое начало в поэзии Ахмеда Хаткова
(Хьаткъо Ахьмэд ытхыгъэмэ лирикэмрэ эпикэмрэ къазэрэхафэрэр)
(Рецензирована)
Нурьят Хазретовна Хуажева1, Асиет Асланбечевна Хатхе2
1,2Адыгейский государственный университет, Майкоп, Россия, 1norahej@mail.ru, SPIN (Science Index) - 7632-6893 2xatxe70@mail.ru, SPIN (Science Index) - 5808-2329
Аннотация.
Рассматриваются содержание, тематика и художественные черты поэтических произведений Ахмеда Хаткова, лирическое и эпическое начало в его творчестве, что тесно связано с постреволюционной эпохой в нашей стране. Выявляются истоки творчества, связь поэзии с фольклором адыгов, с традициями русской классической литературы. Выделяются этапы художественного творчества Хаткова (первый - 1920-е; второй - 1930-е годы) и их особенности. Поэтические произведения первого этапа - начало письменной поэзии адыгов, они посвящены природе, фактам из повседневности, небольшим картинкам действительности, поэт не стремится показать лирические переживания героев, широкое эпическое осмысление фактов жизни. Отмечается, что второй этап - это зрелый период творчества, расширяется тематика, появляются множество произведений с лирическим и эпическим составляющими, новые стилистические приемы, углубляются переживания и мысли лирического героя, стали складываться литературные жанры оды, лиро-эпической поэмы. Особое внимание уделено вопросам мастерства поэта в произведениях 1930-х годов, анализу выразительно-изобразительных средств, использованных в лирике.
Ключевые слова:
поэзия, эпика, лирика, лирический герой, лиро-эпическая поэма, сюжето-строение, стихосложение, выразительно-изобразительные средства
Original Research Paper
Lyrico-epic fundamentals in the poetry of Akhmed Khatkov
Nuryat Kh. Khuazheva1, Asiet A. Khatkhe2
12Adyghe State University, Maykop, Russia, 1norahej@mail.ru, SPIN (Science Index) - 7632-6893 2xatxe70@mail.ru, SPIN (Science Index) - 5808-2329
Abstract.
The paper examines the content, themes and artistic features of the poetic works of Akhmed Khatkov, the lyrical and epic fundamentals in his work, which is related to the post-revolutionary era in our country. The origins of creativity, the connection of poetry with Adyghe folklore, with the traditions of Russian classical literature are revealed. The stages of Khatkov's artistic creativity are distinguished (the first - the 1920s; second - 1930s) and their features. The poetic works of the first stage are the beginning of the written poetry of the Adyghes, they are devoted to nature, facts from everyday life, small pictures of reality. The poet does not seek to show the lyrical experiences of the heroes, a wide epic understanding of the facts of life. It is noted that the second stage is a mature period of creativity, the subject is expanding, many works with lyrical and epic components appear, new stylistic techniques, the experiences and thoughts of the lyrical hero deepen, literary genres of the ode and lyrico-epic poem began to take shape. Particular attention is paid to the issues of the poet's skill in the works of the 1930s, the analysis of expressive and pictorial means used in lyrics.
Keywords:
Poetry, epic, lyrics, lyrical hero, lyrico-epic poem, plot-making, versification, expressive-pictorial means
Усак1оу Хьаткъо Ахьмэд къы-зыхъугъэр илъэси 120-рэ хъугъэ. Илъэс 36-рэ тхак1ом къыгъэ-ш1агъэр, гууз хьылъэм ыгъэпсэ-угъэп, ау жъогъохэчъым фэдагъ ищы1эныгъэ, адыгэ культурэм изылъэныкъо къыгъэнэфи, ащы-мыгъупшэжьын лъэуж къыгъ-энэшъугъ. Уахътэу къызхэхъу-хьагъэр къиныгъэ, Совет хабзэр къыдахыгъэк1агъ, ащ ш1огъабэ къыхьыгъ, лъэпкъ ц1ык1умэ авто-ном хэкур, тхыбзэр, тхыгъэ литера-турэр, еджап1эхэр, бзылъфыгъэмэ фитныгъэхэр къафихьыгъэх. Хьат-къо Ахьмэд ефэнд унагъо къихъ-ухьагъэми, Совет хабзэр ыгук1и, ыпсэк1и ыштагъ, иакъыли, иш1э-ныгъи фигъэ1орыш1агъ, ытхыгъ-эхэр зэк1эри щы1эк1ак1эм ио-рэдых, хэбзак1эм фэгъэхьыгъэх. Ащ ишыхьат апэрэ усэу «Л1ыхъ-ужъ плъыжь» зыфи1оу Гъобэкъ-уае к1элэегъаджэу щылажьэзэ щитхыгъэр:
Шъхьафитныгъэ хъярыр
къэтыухъумэнэу
Дунай маш1ом тэ тыкъыхахь,
Тхьамык1э лъэпкъэу тыдэк1э
щы1эми
Алъыхэр изышъурэм сэр къафитэх [1: 9].
Усак1ор лъэпкъ ц1ык1ум, ц1ыф тхьамык1эм, лэжьак1ом
фэгумэк1ыщтыгъэ, гугъэу и1эр зэ-к1эри Совет хабзэм рипхыщтыгъэ. К1орэм дезгъаштэрэ псалъэк1э (маршк1э) гъэпсыгъэ усэу «Тек1у-агъэх». Къыдахыгъэ хэбзак1эм ехьыл1агъ усэу «Дзэк1огъу мафэр», героир чэфы, гуш1уагъом хэт, зэ-рэдунаеу къыщыгуш1ук1эу къы-щэхъу, ихэгъэгу къыухъумэнэу мак1ошъ. Хьаткъо Ахьмэд Къок1ы-п1эм илэжьак1омэ я Коммунисти-ческэ университет (КУТВ) зыфи1оу Москва дэтыгъэм щеджэзэ ытхыгъ лэжьак1ом фэгъэхьыгъэ усэ, ар лэ-жьак1ом игимн п1омэ хъущт: Сэ сылэжьак1у, О учырак1у, Къаштэ п1апэу Непэрэ зымафэм Маш1ом упэтэу, Сыджым утеозэ, Уатэм к1ихыгъэр.
(«Къаштэ п1апэ!») Усэм орэдыщъо къыхэ1ук1ы, гум иубытэгъош1у, ц1ыфыбэмэ агу илъыр зэхихи, къы1ожьыгъэ фэд, джары Тхьам тхэн талант къыхилъхьагъ зыфа1орэр. «Сед-жэщт сижъышъхьэм» (1924) фи-усыгъ джыри Москва щитхыгъэ усэм, жэры1о усэк1ошхоу Теуцожь Цыгъо ынэгу к1этыгъэн фай ар зет-хым, я 20-рэ л1эш1эгъум икъежьа-п1э еджэным адыгэхэмк1э, хэтрэ
ц1ыфк1и насыпыгъэ зэрэхэлъыр къыригъэлъэгъук1ыгъ: Къаштэ тхылъыр, къеджэ итым, Тумы охъу а мыш1эныгъэр!... Ашъыу, орэкъин, мыдэ къа1о зэу^^э,
Земыгъэгъап сызэрэжэк1э-пак1эм! Къэк1ощт псэук1эм сыдэлэжьэн пай
Седжэщт сижъышъхьэм!
Еджэным фал1эщтыгъэмэ, ышъ-хьэ къы1ат зыш1оигъомэ ащыщыгъ адыгэ бзылъфыгъэр революцием ыужырэ илъэсхэм, Кэрэщэ Темботи, Цэй Ибрахьими, Хьаткъо Ахьмэди бзылъфыгъэм итемэ а лъэхъаным тхыгъэ пчъагъэхэм къащызэ1уа-хыгъ. Джащ фэд «Пшъэшъищ ят-хыд» зыфи1орэ усэри: к1элэегъэд-жэ курсым к1о аш1оигъоу, ябынмэ амыт1упщыхэ зэхъум, загъэбылъи, пшъэшъищ къалэм к1уагъэх щед-жэнхэу. Мыр хъугъэ шъыпкъэм, къуаджэу Адэмые щыхъугъэм те-хыгъ, пшъашъэмэ л1ыгъэ зэра-хьагъ, «анэ къызыфизэу, агу зыхэ-т1агъэу, гъэсэныгъэм к1эхъопсхэу ащ зыфырагъэхьыгъ». Еджэным итемэ Хьаткъом иусэхэу «Нек1ох еджап1эм», «Пионер» зыфи1охэ-рэм ащылъыпедзэжьы, ахэр к1о-ным диштэхэу, марш зыфа1орэм тегъэпсык1ыгъэх.
Хьаткъо Ахьмэд ыгук1и, ып-сэк1и зыщыгугъурэ Совет хабзэм къыздихьырэ к1эр зэк1э къытхы-хьэщтыгъэ, Адыгэ автоном хэкур зыщы1эр илъэсибл зэхъум усэу «Ялыеу гъибл» фигъэшъошагъ, ащ нэмык1эу «Хэку зэ1ук1эм теджэ». Усак1ом 1920-рэ илъэсхэм итхак1э къыхэщырэр: щы1эк1ак1эм ынэгу, ащ гуш1уагъоу хэлъыр, жъымрэ к1эмрэ зэгъэпшэныр, ц1ыфыбэмэ ац1эк1э щы1эныгъэр къэтыгъэныр, ау ежь ыгу ихъык1ырэм - лирикэм икъэгъэлъэгъон фэмак1эу.
Хэбзак1эм къыхьыгъэмэ ащыщ чылэм дэсхэр зэхэщагъэхэу зэдэ-лэжьэнхэр, апэрэ трактормэ къод-жэдэсмэ гуш1уагъоу къафихьы-рэр, гъэзетэу «Адыгэ псэук1эм» иапэрэ номер къызыдэк1ым, лири-ческэ героим-авторым насыпыгъэу
къек1угъэр, хъохъу шъуашэр ыгъ-эфедэзэ, усэмэ къазэрэщыри1оты-к1ырэр. Адыгэ 1оры1уатэм усак1ом хэш1ык1 ин фыри1агъ, ащ 1офыгъ-оу къыщы1этыгъэхэр, къэгъэлъэгъ-уак1эу, усэзэхэлъхьак1эу, жанрэу къыщытыгъэхэр Ахьмэд иусабэмэ къахэтэгъэщы, «Хэку зэ1ук1эм тед-жэ» (1929) зыфи1орэм хъохъу жан-рэр къек1оу щигъэфедагъ: Тилэжьыгъэ гъэбэжъоу, Ч1ы мыжъуагъэ имылъэу, Тигъогухэр убагъэу, Ти1офш1агъэ тфэ1агъоу, Совет 1офыр т1э илъэу... Хэку шъхьафитыр зэрэпш1ын! Усэу «Типсы шхъухьаш1» (1929) зыфи1орэм 1оры1уатэм ифэмэ-бжьымэ зэрэхэтлъагъорэм фэдэу усак1ом иусэзэхэлъхьэк1э талант, ыгу ихъык1рэр, игупшысэхэр къы-зэрэри1отык1ышъурэр, лирикэ лъа-гэм зэрэнэсышъурэр хэтэлъагъо: Ти Лабэ нэ1уц, Пцелыбэр ынапц, Мыжъуак1эр цэжъгъэеу Зэдик1эу къы1опс... Зы нэпкъым нэпч реты, Гуеуты, зы1уедзэ, Зыкъедзы, къэбанэ, Къэнагъэр лъехьыжьы. Лирическэ усэм ик1эух авторым къыще1о: псыхъом сыд иемылы-чыгъэми, Совет хабзэр къытек1ощт, гидростанцэм к1иш1эщт, джащ фэд щы1эк1ак1эри - къэбгъэуцужьын плъэк1ыщтэп. Усак1ом тыкъэзыу-цухьэрэ дунаим икъэтхыхьан хэгъ-эгу 1офмэ арепхыжьы. Зигугъу къэтш1ыгъэ усэм ыпэрэ илъэсихым къык1оц1 усак1ом ытхыгъэхэм («Лэ-жьыгъэм имаф», «Трактор», «Гъат-хэ») щы1эк1ак1эм къыхэхыгъэ 1офыгъох, лъэныкъох, гузэхаш1эх къащигъэлъэгъуагъэр, ц1ыфыбэ-мэ яеплъык1эх, ягуш1уагъу, ежь ыгу ихъык1ырэм икъэгъэлъэгъон (лирикэ шъыпкъэр) 1920-рэ илъэс-хэм ауж къинэщтыгъэ. Усак1ор ежь ымэкъэ шъыпкъэ, икъэгъэлъэгъуа-к1э, истиль лъэхъу, гъогук1эхэр еу-шэтых. Поэтым къыдигъэк1ыгъэх рассказэу «Сыбылым фэк1од» (Краснодар, 1928), инсценировкэхэр зыдэт
сборникэу «Къежьэгъак1» (Краснодар, 1930), усэ тхылъхэу «Пщы-налъ» (1931), «Часовой» (1935), уса-к1ор щымы1эжьэу къыхауты усэ тхылъ «Мужество» (Ростов, 1938), усэ, орэд пчъагъэ журналмэ, гъэ-зетмэ, сборникмэ къадигъэхьагъ («Адыгэ 1эдэбыят угъоигъ» (1924), К1эрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд «Литературэмк1э хрестоматие. Школ ублап1эм пай. 1 едзыгъу» (1937)).
Усэу «Бырулэжъ идау» 1931-рэ илъэсым ытхыгъ, шы лэжьак1ом фэгъэхьыгъ, адыгэ 1оры1уатэм хэт «Щынджые быгъум игъыбзэ» те-ш1ык1ыгъ. Ахьмэд шым иобраз 1упк1эу къытыгъ, ар ц1ыфым фэд, икъинхэр, узэрэдэзек1ощтыр къе1у-атэ, «тэ»-ри лирическэ «сэ» зыфи1о-рэри щыгъэфедагъэх.
Хьаткъо Ахьмэд иусэу «Сырий, ежь зыери сэры» (1931) зыфи1орэм къыгъэлъэгъуагъ тхак1ор лирикэ шъыпкъэм игъогу зэрэтеуцуагъэр, джы нэсэ хэкум инэплъэгъу имы-к1ыгъэмэ, джы зэрэхэгъэгоу, Урали хэтэу, усэм хэлажьэх. Ащ «гъогу-рык1ом иблокнот тхьап» ят1онэрэ ц1эу фиш1ыгъэр. Лирическэ геро-ир - авторыр паровозк1э Урал ма-к1о, мэш1окум исэу мэфэ пчъагъэ гъогум тет, ылъэгъурэ зэк1э тынэгу къык1егъэуцо, усак1ом игупшысэ-хэр, ыгу ихъык1рэр 1упк1эу къет-хыхьэ, «хэгъэгум сырий, ежь зые-ри сэры» зыфи1орэ гущы1эхэмк1э къеухыжьы. Зэужэ зие нэгур Непэ сэ си1.
Сихэгъэгушхо 1апл1 есщэк1ыни, Зэскъузыл1эни сэ сыгу елъэк1ы, Сэ сыщэ1эфэ ар сыбгъэгущт. Сыл1эми мыл1эжьэу сиорэд къэнэщт...
Тихэгъэгу щыдгъэпсрэр Сиорэд хэлъыщт.
«Итворчествэ поэзием хищагъ, ащ ихабзэхэм, ишэнхэм атыри-щагъ», -къеушыхьаты ш1эныгъэ-лэжьэу Къуныжъ Мыхьамэт [2: 28]. «Жъыгъо» зыфи1орэ усэми лирикэ шъабэр къыхэщы, лирическэ ге-роим ышъхьац тхъуагъэ, ыныбжь
хэк1отагъ, ау ыгу к1алэ, псынк1э, дунаир ш1у елъэгъу, ащ жъыгъор къынэмысынэу мэгугъэ: Жъыгъор тэ к1ощт. Джар сш1эрэп. Садэжь къежьэщт, Ау сдэнэп. Осэу къыстесэнэу Жъыгъор фит, Ау сыгу нэсынэу Сш1ырэп ар фит. Хьаткъо Ахьмэд адыгэ рифмэм дык1ыгъоу Европэм къик1ыгъэ урыс усэзэхэлъхьак1эри ипоэзие щегъэфедэ, анахьэу ар къызхэщы-рэр 1930-рэ илъэсхэм ытхыгъэхэр ары, ащ нэмык1эу усэм изэхэты-к1эщтым, бзэу ыгъэфедэщтым, лирическэ героим - авторым иобраз икъызэ1ухын игъэк1отыгъэу адэла-жьэ [3]. Лирическэ усэ чъэпхъыгъ-эмэ ащыщ «Сибилет» зыфи1орэр темэу къыхихыгъэмк1и, бзэу зэрэт-хыгъэмк1и, гум ихъык1рэр къызэ-ри1уатэрэмк1и; ыгук1и, иакъылк1и тхак1ом ыштэгъэ хабзэм изы лъэ-ныкъу комсомолым ухэтэу уихэгъэ-гу уфэлэжьэныр:
Сиджабгъу бгъэджыбэ Сибилетэу сик1асэу, Комсомолэу сызием Къыситыгъэр ерэлъ. Сэмэгубгъур пхыралэу, Сыгоу 1элыр къэ1асэу, Мысысыжьэу зыщыхъурэм, А билетыр ишъухыжь. Щызэгошъухи сашъхьагъы, А слъэкъуац1э зэрытхагъэм Сик1эсагъэшъ седжэныр, Сэщ пайк1э шъукъедж. Ахьмэд Москва щеджэщтыгъэ, гууз хьылъэ зэри1эр къызыра1ом, ипсауныгъэ пылъынэу уахътэ къы-хигъэк1ыщтыгъэп, хэкум, культу-рэм якъэ1атын и1ахьышхо хилъ-хьэщтыгъэ, зышъхьасыжь имы1эу 1офыгъо пчъагъэ зэдифыщтыгъэ, усэу «Сибилет» къыхэщыгъ бэ зэ-римыгъэш1эщтыр зэрэзэхиш1эрэр, аущтэуи къыч1эк1ыгъ.
Лирикэр зыщыпытагъэмэ ащыщ поэмэу «Ц1ыфыр щэрэ1 - щы1эмэ нахьыш1у» (1937) зыфи1орэм, ащ итхын зэпхыгъэр тхак1оу Николай
Островскэр ары. Кэрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахьмэдрэ сымаджэу, п1э-хэлъэу Шъачэ щы1эгъэ тхак1ом ыдэжь к1огъагъэх, ащымыгъупшэ-жьынэу Островскэм далъэгъугъэ пытагъэмрэ щэ1эгъэшхомрэ агу къинагъ, романэу «Как закалялась сталь» зыфи1орэр адыгабзэк1э зэд-зэк1ыгъу ратыгъ, агъэгуш1уагъ. Хэгъэгум щаштэгъэ Конституци-ер илъэсипш1 зэрэхъугъэм ык1и тхак1оу Островскэм зэрэ1ук1агъэм къыгъэущыгъэ гупшысэхэр лири-ческэ поэмэм лъапсэ фэхъугъэх, ли-рическэ героеу къыхафэрэр л1ыжъ-ыр ары, ащ дунэяк1эм дунэежъыр регъапшэ гукъэк1ыжьхэмк1э, уасэ зимы1э зэфэхьысыжьыр рефрен ш1ык1эм тетэу тхыгъэм бэрэ героим къыще1о:
Ц1ыфыр щэрэ1 - щы1эмэ нахъыш1у,
Ащ нахъ гуш1уагъо тетэп дунаим!
Профессорэу Къуныжъ Мыхьа-мэт усэр инэшанэхэмк1э одэм гуегъ-эуцо, ц1ыфым иорэдышхоу ык1и по-эмэ шъуашэ и1эу елъытэ. Хьаткъо Ахьмэд иусабэмэ орэдышъо къахэ-1ук1ы, псынк1эу, гум иубытэгъо-ш1ухэу гъэпсыгъэх, орэд шъыпкъэ-хэри зэхилъхьагъэх: «Колхоз орэд», «Дзэ плъыжьым сэк1о», «Часовой», «Косынкэ плъыжь».
Косынкэ плъыжъыри, ай, ай, ай, Дахэу к1эсэпхэри, ай, ай, ай, 1офыр сэухышъ еджак1о сэк1о, Сыхъатымафэба джар. Хэкум бэрэ къыща1уагъ мы орэ-дыр ык1и 1оры1уатэм ищысэу, автор имы1эу нахьыбэмэ алъытэщтыгъэ. К1элэц1ык1умэ афэгъэхьыгъэ уса-би, баснэхэри ытхыгъэх Хьаткъо Ахьмэд: «Тхьак1умк1ыхьэм сыфэ-дэкъабз», «Чылэпхъэеут», «Комбайн», «Зэк1э ек1ух», «Тыкъеухъ-умэ», «Еджэп1э хатэр». Мы усэхэр тыкъэзыуцухьэрэ дунаим, еджа-п1эм, к1элэеджак1омэ, псэушъхьэ-мэ афэгъэхьыгъэх, ахэмэ щы1э-ныгъэр, еджэныр ш1у уагъэлъэгъу, дунаир к1элэц1ык1ум къыфызэ1уе-хы. Хьаткъо Ахьмэдрэ К1эрэщэ Темботрэ зэгъусэхэу ублэп1э еджап1эм
пае литературэмк1э тхылъ, хре-стоматие зэхагъэуцуагъ, бэрэ ар къытырадзэжьыгъ.
Лирикэ закъоп, эпикэми, эпиче-скэ жанрэми 1оф диш1агъ Хьаткъо Ахьмэд, ар къызхэщырэр поэмэу «Хэта к1одырэр, тыда тызэк1урэр», мыухыгъэ поэмэу «Зулиф», пшысэ-поэмэу «Чэтыужъ хьаджэ-ефэнд зы-зэриш1ыгъэр». Апэрэ поэмэр Адыгэ автоном хэкур илъэси 10 зэрэхъугъ-эм фэгъэхьыгъ, ащ ипэублэ лириче-скэ героим - авторым ымакъэ лъэ-шэу 1атыгъэу къыхэ1ук1ы: Сэ насыпэу къак1орэм сыри1отак1у, Гук1одыгъо 1уатэр сэ къысфэмыз,
Ащ изэманы сыримыгъыбза1у. Лъэхъаныр зэок1эу, ц1ыфхэм захъожьыр
Нэрлъэгъу 1офэу, тэ тыфэба-нэшъ -
Сыришыхьат!
Тихахъо фэбзакоу, тихахъо
фэдэгоу,
Гужъ зи1эу къэбанэрэмэ Алъапсэ тижъугъаплъ. Пэублэм ыуж пычыгъуищ къэ-к1о, апэрэир «Зэкъорбэнэ къод-жэжъ» зыфи1орэр зыфэгъэхьыгъэр ижък1э адыгэ чылэм тхьамык1агъ-оу дэлъыгъэр ары, ц1ыфмэ ашхын къамылэжьышъоу, ч1ыфэм хэмык-1хэу, щынагъор ашъхьащыт зэпы-тэу. Ят1онэрэ пычыгъор «Емык1оу пыутыгъэр» зыфи1орэм образык1эу Шумафэ къыхэхьэ, ащ ищы1эныгъ-эк1э къинэу зыхэтыгъэр, зэтеуцон ымылъэк1эу баимэ зэрафэлэжьагъ-эр, ык1уач1э ахэмэ зэрэрашъугъэр къыще1уатэ. Анахь пычыгъо иныр ящэнэрэир ары - «Джы щытхъур, л1ыгъэр зыхэлъ» - мыщ хэбзак1эм адыгэмэ къафихьыгъэ щы1эк1ак1эр игъэк1отыгъэу къыщетхыхьэ. Шумафэ л1ыжъым ыкъоу Пыцэ герои-к1эу къыхэхьэ, дунэяк1эм ил1ык1у, илэжьак1у, ятэ ищы1эныгъэ къин егъэпшагъэу, епхыжьыгъэу къегъ-элъагъо, зэпэгъэуцун ш1ык1эр дэгъ-оу, ек1оу щыгъэфедагъ. Ящэнэрэ пычыгъом к1эу зэхэугъоягъэу къы-щытыгъэр поэмэмк1э бащэ мэхъу,
усак1ом - лирическэ героим ымакъ-эу пэублэм хэтыр пычыгъуищми «тэ» зыфи1орэм хэк1ок1эжьы, къы-1уатэрэм художественнагъэу хэлъ-ыр фэмак1.
Мы поэмэр адыгэ поэзиемк1э, усэ-к1о ныбжьык1эхэмк1э гъэхъэгъэш-хо хъугъэ. Апэрэеу адыгэ литерату-рэм Хьаткъом лирэ-эпическэ поэмэ щитхыгъ, щык1агъэхэр и1агъэми, сюжетыр зэрыбгъэпсыщтым, зэ-хэтык1эу и1эщтым, образмэ якъ-эгъэлъэгъон, лирикэмрэ эпикэмрэ гъусэ зэрэзэфэпш1ыщтым Хьаткъо Ахьмэд 1офышхо адиш1агъ. Ет1а-ни къэ1огъэн фаер: Хьаткъо Ахьмэд щымы1эжьэу 1938-рэ илъэсым уса-к1ор ауби, ятэ зэрэефэндыгъэр къы-па1эти, иусэхэу «Лэжьэк1о орэд», «Зэошху» зыфи1охэрэм къахэхыгъэ сатырэхэр хэбзак1эм пэуцух а1уи, итворчествэ изэгъэш1эн еджап1эмэ ач1ахи, илъэс 21-рэ игугъ аш1ыгъ-эп [4]. 1959-рэ илъэсым Хьаткъом итхыгъэхэр дэтэу «Ц1ыфыр щэрэ1» ышъхьэу, Еутых Аскэр игущы1апэ игъусэу, тхылъ къыдэк1ыгъ. Сбор-никым къыдэхьэгъэ усэхэм, по-эмэхэм зэк1 п1оми хъунэу, тхак1оу щымы1эжьым ифитныгъэ ямы1эу гъэтэрэзыжьыгъэхэр, гущы1э зэ-блэхъугъэхэр, сатырэ пчъагъэхэр ахэгъэк1ыгъэу къыхаутыгъэх, а зэк1эри редакторым ыпшъэ дэфэх. Поэмэу «Хэта к1одырэр, тыда тызэ-к1урэр» зыфи1орэм зы пычыгъорэ сатырэ 85-рэ хагъэк1ыгъ, ахэр къы-дэмылъытэу икъоу произведениер зэхэпфын, уасэ ептын плъэк1ыщтэп.
Хьаткъо Ахьмэд эпическэ жан-рэм рилъхьагъэмэ ащыщ пшысэ-поэмэу «Чэтыужъ хьаджэ-ефэнд зызэриш1ыгъэр». Мыщ исюжет 1оры1уатэм къыхихыгъ, ау ар лите-ратурнэ произведениеу ыгъэпсыгъ: усэ шъуашэм рилъхьи, сюжетым зыригъэушъомбгъугъ, образык1э-хэр къыхигъэхьагъэх (мэкъумэщы-ш1эу Лау, Хьаджэ ефэндыр, цыгъо 1ушхэу Асрэнрэ Ауджэджрэ). Про-фессорэу Пэнэшъу Уцужьыкъо хегъэунэфык1ы: «С 20-х гг., со времени начала формирования новописьменной адыгейской литературы
у писателей пробуждается интерес к устному поэтическому творчеству. Речь идет не только о литературной обработке фольклорных произведений, но и об использовании в творчестве сюжетов и художественных средств нартского эпоса, сказок и народных песен. Об этом свидетельствуют поэмы А. Хаткова, А. Га-дагатля, А. Евтыха, М. Паранука и др.» [5: 157]. «Чэтыужъ хьаджэ-ефэнд зызэриш1ыгъэр» зыфи1орэ пшысэм композицие гъэнэфагъэ и1, чэтыужъым Лъабжъэкъо Пак1эр ц1эу феш1ы, ащк1э авторым къы1о ш1оигъор ц1ыф гъэнэфагъэ ык1ыб зэрэдэтыр ары. Лау иобраз лэжьэк1о тхьамык1э пчъагъэмэ ящы1эныгъэ уапашъхьэ къырегъэуцо: Ак1ырыплъэу унагъохэр зэпек1ухъэ,
Лау иуни чэщ зыт1ущэ лъып-лъэу щехъы.
Сыд мощ Лау къышъхъапэнэу к1эрихын?
Ы1эшъхъит1ук1э ежъ къылэ-жъырэ идэшхын. Чэтыужъыр, тхьамык1э псэ-ук1эм щысэ тырихынэу фэмыеу, Хьаджэ ефэндым ищы1ак1э, из-ек1уак1э лъэплъэ, зыфэе шъыпкъэр елъэгъу, хъор-шэрыгъэм ек1ужьы, ефэндыгъор «къызщелъэ». 1оры-1отэ пшысэм хэмытэу усак1ом по-эмэм хегъахьэ ефэндым изытет икъэтхыхьан:
Ышъхъэ инэу хъэдэн фыжъыр ещэк1ыгъ,
Быхъу дэдэу, абэ ра1оу, зы щыгъ. Ц1ыфхэр ехъэшъ, нэр ыгъапл1эу Нэмазщыгъхэр къедзышъ щыс, мэ1ушъашъ.
Пшысэ-поэмэм къыхэфэрэ
цыгъо 1ушит1оу Асрэнрэ Ауджэд-жрэ ямыдэ1ухэу цыгъо хэкур ефэн-ды хъугъэ чэтыужъым дэжь къэ-к1ох, ащ ы1орэр аш1ошъ мэхъу, игунэхьэ ш1агъэхэр фагъэгъу. Мэщытым шъукъыч1ахь, «уазэ къышъуфэсш1ын, зырызэу, шъу1э сыубытзэ, тхьэ шъуфэс1он», - чэты-ужъым къырегъэблагъэх, зырызэу хьакум къик1ырэр ышхызэ, цыгъо хэкур ыдырыгъ.
1оры1уатэм ипшысэ къыхэфэрэ хьакур усак1ом мэщытк1э зэблехъу, поэмэм игухэлъ нахь к1егъэтхъы: ефэндымэ зэрар къахьы, шъуямы-дэ1у. Поэмэм к1эух гъэнэфагъэ и1: чэтыужъым иосыет - хъор-шэрыгъэ зыхэжъугъэлъ, ефэндыгъор зы-дэшъу1ыгъ. Пшысэ-поэмэм къыхэфэрэ образхэр 1упк1эу къэтыгъэх, ятеплъэ, ягущы1ак1э, язек1уак1э-хэр шъхьадж тефэу гъэпсыгъэх, эпитетыр, егъэпшэныр, метафорэр игъэк1отыгъэу щыгъэфедагъэх. Пшысэ-поэмэр ц1ык1умэ апаеп, на-хьыжъмэ афэгъэхьыгъ, сыда п1омэ произведением ч1эгъч1элъыбзэ ин (аллегорие) хэлъ: ефэндым ищы1э-к1э-псэук1э Сталиным иобраз хэ-тэлъагъо, ащ и1умэтхэр чэтыужъ-ымк1э къэгъэлъэгъуагъ. Поэмэр Хьаткъом зитхыгъэр 1937-рэ илъ-эс, партием зыхагъэк1ыгъэ уахът (заштагъэр 1926-рэ илъэс), хэгъэ-гум ихъухьэрэ мыхъо-мыш1агъ-эхэр, ц1ыфхэр зэрык1одхэрэр, зэ-рагъэ1ыстхэрэр ылъэгъущтыгъэ, Сталиным ихэбзэ жъалым зыфэ-дэр къыгуры1ощтыгъэ. Ащ къы-хэк1эу пшысэ-поэмэм къыхэфэгъэ образхэр уахътэм иобразых, бэмэ уарагъэгупшысэ.
Хьаткъо Ахьмэд адыгэ прозэми («Тызэш1ок1одынэп», «Джэджыкъ-опщым икъэбар», «Былым фэк1од»), драматургиеми («Чылэпый», «Къе-жьэгъак1», «Хым радзыжьыгъэхэр») и1ахь ахилъхьагъ. Тхыгъэхэм сюжет гъэнэфагъэ ахэлъ, композицие я1, образхэр нэгум къык1эуцохэу 1упк1эу къащытыгъэх, гущы1эк1э-зек1ок1э шъхьаф зыда1ыгъ, 1эпэ1э-сэныгъэ хэлъэу художественнэ ш1ы-к1э-гъэпсык1эхэр ащигъэфедагъ. Темэу къащы1этыгъэхэр: лэжьэк1о тхьамык1эм икъин мыухыжьхэр, Джэджыкъопщым ижъалым зек1у-ак1, адыгэ бзылъфыгъэ ныбжьы-к1эм инасыпынчъагъ, тетыгъор зы1ыгъымэ язек1уак1. Идееу ахэлъ-ыр: бай-тхьамык1э зэфыщытык1эм, хабзэр зы1ыгъымэ яжъалымыгъэ, ижък1э къыщегъэжьагъэу адыгэ бзылъфыгъэм къинэу телъыгъэхэм уарагъэгупшысэ. Литературоведэу
Къуныжъ Мыхьамэт Хьаткъом ирассказхэр ягъэпсык1эк1э Пушкиным, Чеховым ярассказмэ афегъадэ. «Каждое значительное произведение всегда особого рода обобщение, оно дает свою модель или авторскую картину мира» [6: 200].
1936-рэ илъэсым адыгэ тхак1о-мэ ясъездэу зэхащэгъагъэм Хьат-къо Ахьмэд поэзием изытетк1э доклад къыщиш1ыгъагъ, усак1омэ ятхыгъэмэ хэхъоныгъэу, щык1агъ-эу я1эхэм, ежь итворчестви хэукъ-оныгъэу щиш1ыгъэхэм шъхьа-ихыгъэу къащытегущы1эгъагъ. Къызщыуцугъэ 1офыгъомэ ащы-щыгъ урыс ык1и советскэ литера-турэм ищысэхэм язэдзэк1ын, ады-гэ тхак1омэ ятхэн 1эпэ1эсэныгъэ хагъэхъонымк1э зэдзэк1ын 1офым дэлэжьэнхэу къызэряджэрэр. Ежь Ахьмэди илъэс пчъагъэрэ зыпылъ-ыгъэ А.С. Пушкиным ихэшыпы-к1ыгъэ усэхэр зыдэт тхылъ псэу зэ-ридэк1ыгъэу 1936-1937-рэ илъэсхэм т1огъогогъо къыдигъэк1ыгъагъ. «Полтава» зыфи1орэ поэмэр тхылъ шъхьафэу къыхиутыгъагъ. А 1оф-ш1агъэхэм Ахьмэд итемэхэр, илек-сикэ къагъэбаигъ, урыс поэзием иа-малхэр къыз1эк1игъахьэзэ, сатыр к1эух рифмэр, образнэ къигъэлъэгъ-ук1 амал зэфэшъхьафхэр Хьаткъо Ахьмэд адыгэ поэзием къыхищагъ-эх. Николай Островскэм ироманэу «Как закалялась сталь» зыфи1орэ-ми изэдзэк1ын гъусэхэр и1эу Ахьмэд хэлэжьэгъагъ.
Хьаткъо Ахьмэд иусэхэмк1э, ипоэмэхэмк1э, критическэ статья-хэу ытхыгъэхэмк1э, произведе-ниеу зэридзэк1ыгъэхэмк1э адыгэ литературэм ч1ып1э гъэнэфагъэ щиубытыгъ, усэ тхыным ылъап-сэ ыгъэуцугъ, усэк1о ныбжьык1э-хэм поэтическэ гъогу зэгъэзэфагъэ къафызэ1уихыгъ (Пэрэныкъо Мурат, Еутых Аскэр). Ахьмэд ипоэзие хэхъоныгъэ ыш1ызэ лъык1отагъ, 1920-рэ илъэсхэм щы1эныгъэм к1эу къыхэтаджэрэр зэк1э иусэхэм къащитхыхьэщтыгъэмэ, 1930-рэ илъэсхэм лирическэ героим иобраз 1упк1эу къегъэлъагъо, щы1эныгъэ
къиным, хэгъэгум яхьыл1эгъэ те-мэхэр къе1аты, эпическэ жанрэм илъ поэмэхэр етхых, прозэмк1и расказхэмк1э зеушэты, лирикэмрэ эпикэмрэ зэгъусэхэу ипроизведе-ниехэм ащегъэ1орыш1эх. Хьаткъо Ахьмэд 1оры1уатэм исюжетхэр, имотивхэр, образ къэгъэлъэгъуа-к1эр, усэзэхэлъхьак1эр итворчествэ щигъэфедагъэх. Ау уахътэм къызэ-ригъэлъэгъуагъэмк1э литературэм хэхъоныгъэхэр ыш1ын фэягъ, урыс
классическэ литературэм къытыгъэ сатырэ к1эух рифмэр, къэгъэлъэгъ-уак1эхэр, ек1ол1ак1эхэр адыгэ по-эзием Хьаткъом къыхищагъэх.
Хьаткъо Ахьмэд къыгъэш1агъ-эр мак1эми, дышъэ к1энэу къыт-фигъэнагъэр бэ, къытк1эхъухьэрэмэ гъэсэпэтхыдэ хахынэу гушъхьэлэ-жьыгъэ мылкушху. Усэу «Сырий, ежь зыери сэры» зыфи1орэм къы-щи1уагъ: «Сиорэд сатырмэ сэ спсэ ахэлъ.
Примечания:
1. Хьаткъо А.: ытхыгъэхэмрэ критикэмрэ / зэхэзгъ. М. Хьак1эмыз, Н. Хъу-ажъ, Н. Хьамырзэкъо. Мыекъуапэ: АКъУ, 2010. 236 н. [Ахмед Хатков: творчество и критика: учеб. пособие / сост. М.Н. Хачемизова, Н.Х. Хуажева, Н.А. Хамерзоко-ва. Майкоп: АГУ, 2010. 236 с.].
2. Къуныжъ М. Адыгэ усэм игъогу хэзыхыгъэр // Зэкъошныгъ. 2001. № 4. Н. 15-31. [Кунижев М.Ш. Основоположник адыгейской поэзии // Дружба. 2001. № 4. С. 15-31].
3. Кунижев М.Ш. Ахмед Хатков // История адыгейской литературы: в 2 т. Т. 1. Майкоп: Меоты, 1999. С. 427-464.
4. Шъхьэлэхъо А. Хьаткъо Ахьмэд // Адыгэ литературэм итхыд. Апэрэ тхылъ. Мыекъуапэ: Адыгэ Республикэм итхылъ тедзап1, 2008. Н. 276-314. [Схаляхо А.А. Ахмед Хатков // История адыгейской литературы. Кн. 1. Майкоп: Адыг. респ. кн. изд-во, 2008. С. 276-314].
5. Панеш У.М., Панеш С.Р. Проблемно-тематические и жанровые особенности поэмы в адыгейской литературе 60-х - начала 90-х гг. XX века // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер.: Филология и искусствоведение. Майкоп: Изд-во АГУ, 2017. Вып. 4 (207). С. 157.
6. Douglas A. Myth and Religion in Mircea Eliade. Garland Publishing, 1998. 386 p.
References:
1. Khatkov A.: works and criticism: a manual / comp. by M.N. Khachemizova, N.Kh. Khuazheva, N.A. Khamerzokova. Maikop: ASU, 2010. 236 pp.].
2. Kunizhev M.Sh. The founder of the Adyghe poetry // Druzhba. 2001. No. 4. P. 15-31.
3. Kunizhev M.Sh. Akhmed Khatkov // History of the Adyghe literature: in 2 volumes. Vol. 1. Maikop: Meoty, 1999. P. 427-464.
4. Skhalyakho A.A. Akhmed Khatkov // History of the Adyghe literature. Book 1. Maikop: Adyghe Republican Publishing House, 2008. P. 276-314].
5. Panesh U.M., Panesh S.R. Problematical-thematic and genre features of the poem in the Adyghe literature of the 60s - early 90s of the 20th century // Bulletin of the Adyghe State University. Ser.: Philology and the Arts. Maikop: ASU Publishing House, 2017. Iss. 4 (207). P. 157.
6. Douglas A. Myth and Religion in Mircea Eliade. Garland Publishing, 1998. 386 pp.
Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов.
Статья поступила в редакцию 09.07.2021; одобрена после рецензирования 23.08.2021; принята к публикации 14.09.2021.
The authors declare no conflicts of interests.
The paper was submitted 09.07.2021; approved after reviewing 23.08.2021; accepted for publication 14.09.2021.
© Н. Х. Хуажева, А. А. Хатхе, 2021
