CC BY
20«Cl
ilmiy-uslubiy jumaU
T TTVTTTVT TT«TT ATT««TlVfTTlVfTTlVf T IVTIVri RTFI^nT niTTkT YTTSTTSTVATT ART
LINUM USITATISSIMUMUM L. NING BIEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
#
>
j> > :> j>
Omonov M
b.f.n., dotsent
Ismoilova R.R
Termiz davlat universiteti1-kurs magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.7256201
^J^sW^ iW^s J>
Annotatsiya: Maqolada Zig'ir Linum usitatissimumum L. ning tarqalishi va biologik xususiyatlari, uning dorivorligi va xalq xo'jaligidagi ahamiyati hamda qo'llanilishi haqida ma'lumot keltirilgan. Bundan tashqari Zig'ir Linum usitatissimumum L o'simligini o'stirish va yetishtirish bo'yicha olingan tadqiqot natijalariga asoslanib xulosalar berilgan.
Kalit so'zlar: Linum usitatissimumum L, iqlim sharoiti, harorat, yorug 'lik, issiqlik, oziq-ovqat, tibbiyot.
! i> ;>| "H >
Kirish. Dunyoda urbanizatsiyaning jadal rivojlanishi aholi yashash manzillarini ko'kalamzorlashtirish, atrof muhitni obodonlashtirish va mikroiqlimini
»
yaxshilashning intensiv usullarini ishlab chiqishni talab etmoqda. Aholi farovonligini oshirish uchun o'simlik xomashyolaridan oziq ovqat, farmatsevtika, tibbiyotda unumli foydalanish masalalarini hal qilish muhimdir. Shunga ko'ra, ushbu ko'rsatkichlar asosida mahalliy sharoitga chidamli, yuqori manzarali, iqtisodiy
qimmatli xususiyatga ega o'simliklarning individual guruhlarini tanlash va ishlab
...... ...... , . , . ........ .....
chiqarishga joriy etish ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Tabiiy bioxilma xillik
1 o m 1 t rnln 1 n rv in+iorvrli\r al^rv r\m I/- formo+n£»\ /fi t tc\ m o /i n n 1 \ r a hli\ rr\i I on m ri AnHi n o n n i n rr
jamiyatning iqtisodiy, ekologik, farmatsevtik va madaniy ehtiyojlarini qondirishning ulkan manbai bo'lib usiz tabiat va jamiyat barqaror rivojlanmaydi. Hozirgi kunda butun yer yuzida bo'lgani kabi O'zbekistonda ham dolzarb muammolaridan biri bioxilma xillikni asrash, uning kamayib borishi bilan bog'liq muammolarni va mavjud holatni barqaror rivojlanish asosi sifatida saqlab qolish hisoblanadi.
Asosiy qism. Hozirgi vaqtdagi globallashuv jarayonida ma'lum hudud yoki mamlakatning o'simliklari miqyosida tabiiy holda o'suvchi o'simliklar bilan bir J-jt
n n 1 n -t- r\ n n It"/-»! +1 »"11 1 1 n 1 1 m 1 n n f 1 I rv n n ' 1 m 1 11 t~\ n i-n 1
qatorda boshqa geografik mintaqalardan keltirilib iqlimlashtirilgan o'simliklarni ham
ko'rishimiz mumkin.
Qadim zamonlardan beri zig'ir (Linum usitatissimum) O'zbekistonda
4 > ^^ 1 >
yetishtiriladi, undan foydalanish uy xo'jaligi juda xilma-xil edi.
Respublikamizda qadimdan Zig'ir Linum usitatissimumum L o'simligi o'stirib kelinadi. Mo'tadil va subtropik mintaqalarda tarqalgan. Yer yuzida 230 dan ortiq turi mavjud. Qadimdan Shim. Ispaniya, Xitoy, Misr, Rossiyada ma'lum bo'lgan. Poyasi tik o'suvchi, ingichka, silindrsimon, yuqori qismi shoxlagan. Bargi lansetsimon yoki * : j*
ilmiy-uslubiy jum&H
»1 ......
rhiVincimon n'tVir nrVhli fpVic nirrali ho'lih novarla Vpfmíi- 1<rpf himHciv n'rrmcliCTim
chiziqsimon, o'tkir uchli, tekis qirrali bo'lib, poyada ketma- ket, bandsiz o'rnashgan.
Gullar poya va shoxlari uchida bo'ladi. Kosacha bargi, toj bargi hamda changchisi beshtadan, onalik tuguni esa besh xonali, yuqoriga joylashgan. Tojbargi zangori,
Vy ■ ■ Hl I I V I l^l-ill VUW k/VUJLJ ' V vy I I HI I ^ » Vilfc.^ V J XVÍ.U11WW11. JL V/ I k/WX i—l UMilt« VJ. i«
tomiri esa changehi ipiga o'xshab, binafsha rangga bo'yalgan. Mevasi 10 urug'li,
bm j
yumaloq, quruq ko'sakcha. Iyun-avgust oylarida gullaydi. Ekiladigan zig'ir bir necha xil bo'lib, uzun tolali hamda sershoxlisi alohida ahamiyatli hisoblanadi. Uzun tolali zig'ir asosan tola, sershoxlisi esa moy olish uchun ekiladi. Sershox zig'irning
J»
i \m-
balandligi 30-50 sm bo'lib, ko'saklari pishganda ochiladi.
Zig'irning shifobaxsh xususiyatlari. Zig'ir urug'i o'rab oluvchi va ich yumshatuvchi dori sifatida qo'llaniladi. Shilliq eritma tayyorlash uchun urug' butunligicha issiq suvda chayqatiladi. Shilliq moddalar urug'ining epidermis qavatida bo'lganidan tezda suvda erib, ajralib chiqadi. Urug'ning 15-20% li qaynatmasi og'iz chayqash uchun ishlatiladi. Kunjara kukuni (ba'zan butun urug'ni yanchib tayyorlangan kukun-poroshok) tananing og'riyotgan joyiga qizdirib qo'yiladi. Zig'ir moyi tibbiyotda, oziq-ovqat sanoatida va texnikada qo'llaniladi. Zig'ir moyidan
olinadigan linetol preparati (olein, linol, linolen va boshqa yog' kislotalarining etil efirlarining aralashmasi) va uning kompleks preparati - livian ateroskleroz kasalligmi davolash va oldini olishda hamda kuyganni va nur terapiyasi natijasida zararlangan
joy ya'ni davolashda qo'llaniladi. Zig'ir poyasini ivitib, tola olinadi. Bu tola to'qimachilik sanoatida keng ishlatiladi. Dorivor preparatlari. Shilliq eritmasi, 1520% li qaynatma, urug' kukuni - poroshogi (uni), livian preparati. Zig'ir o'simligini yetishtirish texnologiyasi.
Zig'ir O'zbekistonning sug'oriladigan va namlik yetarli bo'lgan lalmikor yerlarida yetishtiriladi. U Afg'oniston, Eron, Xitoy, Turkiya, Kanada, Amerika,
j--------J -- ----------— — - —O---------5 —----5 -----J -> ----------------5 —---—--?
A /TTVLJ \rn O ' rfn r^fi ía ri ot rl o + l a-r 1 ri o lrrv'tAfAn alnl nrii O ' ^Kal/ 1 of Anrl o nrirvcnti rr'imir>rr
MDH va O'rta Osiyo davlatlarida ko'proq ekiladi. O'zbekistonda asosan zig'irning «Baxmal-2» navi ekilib kelinmoqda. Zig'ir uchun unumdor, mexanik tarkibi o'rtacha, sho'rlanmagan, yumshoq va begona o'tlardan toza yerlar ajratilishi lozim. Uni dukkakli va haydab ekiladigan ekinlardan bo'shagan yerlarga ekish tavsiya qilinadi. Zig'ir ekiladigan yerlami kuzda 22-25 santimetr chuqurlikda shudgor qilib qo'yiladi. Erta bahorda yerni tekislash uchun borona qilinib mola bosiladi. o'simlikni ekishdan oldin urug'lari elektromagnit mashinalarida chirmoviq urug'idan tozalanadi. Ekish J-jt uchun bir tekis urug'lar tanlab olinadi. Uning unuvchanligi 80- 85 va tozaligi 95 foizdan kam bo'lmasligi kerak. Zig'irning urug'i ekishdan oldin fuzarium va boshqa kasalliklarga qarshi dorilanadi. Zig'irni mart oyining oxiri yoki aprelning boshlarida sabzavot yoki dukkakli don ekiladigan seyalkalarda tez kun ichida yoppasiga qatorlab 4,5-5 santimetr chuqurlikda ekiladi va gektar hisobida 25-30 kg urug' sarflanadi. Bahorgi yoqqan yomg'irlar natijasida hosil bo'lgan qatqaloqqa qarshi zig-zag borona bilan yumshatiladi. Zig'ir tez yetiladigan o'simlik, vegetatsion davri 70- 95 kun hisoblanadi. Ekilgandan 8-10 kun o'tgach maysalari unib chiqadi. Unib chiqqan j¿ : j*
ilmiy-uslubiy jum&H
.......
тя\/«я1яг /1-S стгяНп« «тлшпя rVhiHavHi 7icr'ir birinrbi Нял/г1ягНя «pVin nVnil armrli
»
maysalar 4-5 gradus sovuqqa chidaydi. Zig'ir birinchi davrlarda sekin rivojlanadi.
с
Shonalash davrida namlikni ko'proq talab qiladi. o'simlikni birinchi oziqlantirishni maysalar unib chiqqandan keyin gektariga 30 kg azot va 20 kg fosfor o'g'iti berish
J J b b b b b
bilan boshlash tavsiya qilinadi. Ikkinchi oziqlantirishni o'simlik g'unchalagandan
аи j
so'ng 40 kg azot va 30 kg kaliy o'g'iti berish bilan tugallash maqsadga muvofiq bo'ladi. o'simlikni oziqlantirish natijasida uning o'sishi va rivojlanishi tezlashadi. Vegetatsiya davomida zig'irni 4-5 marta sug'oriladi. Uni oziqlantirish sug'orishdan
J»
! Ш-
oldin amalga oshiriladi. Har bir sug'orishdan keyin o'simlik oralari kultivatsiya qilinib, begona o'tlardan tez-tez tozalanib turilishi lozim. Zig'irni yaxshi o'sishi va rivojlanishi uchun yerni haydashdan oldin kuzda 10-15 tonna go'ng va 30 kg fosfor o'g'iti berilishi kerak. Vegetatsiya davomida gektariga 70 kg azot, 40 kg fosfor va 30 kg kaliy o'g'iti bilan oziqlantirilishi kerak. Agar zig'ir shonalash davrida yetarli sug'orilmasa, to'satdan bo'ladigan issiqlik o'simlik poyasining yuqoriga o'sishini susaytiradi, shoxlanib ketishiga sababchi bo'ladi, hosildorligi va uning sifati pasayib ketadi.
Mahsulot tayyorlash. Zig'ir to'liq yetilganda poyalari va ko'sakchalari sarg'ayadi, urug'i qo'ng'ir yoki qora rangga kiradi. Shu davrda maxsus moslangan don kombaynlarida o'rib-yig'ib olinadi. Yanchilgan urug'lar don tozalaydigan
»
mashinalarda tozalanadi, keyin qoplarda yoki 50 santimetr balandlikda uyulgan holda saqlanadi. Poyasi tola olish uchun ishlatiladi. Yaxshi parvarish qilingan zig'irpoya maydonlarining har gektaridan 1,3- 1,5 tonna urug' yig'ib olish mumkin bo'ladi.
Tahlil etilgan adabiyotlar va olib borilayotgan tajribalarga asoslanib shuni aytish
nnimlnnVi r»'eim1iVHa nnirr'1 armnrr iirniwr>Vian1iV Vr»'rcQ+Vir>Vii лптг»п V\r»'1iV\ ^irr'ir
mumkinki,o'simlikda urug'larning unuvchanlik ko'rsatkichi yuqori bo'lib, zig'ir Linum usitatissimum L ni Surxondaryo sharoitida o'stirish mumkin.
i : •> > Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Пороховинова Е.А Генетический контроль морфологических признаков проростков, плода исемян у льна (Linum usitatissimum L.) / Е.А. Пороховинова // Вавиловский журнал генетики иселекции. -2012. —Т. 16.
ННЗ
*
2. Пороховинова Е.А. Генетический контроль восстановления фертильности пыльцы у линий льна (Linum usitatissimum L.) с цитоплазматической мужской стерильностью / Е.А. Пороховинова // Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции. - 2017. - Т. 178. - Вып. 1. - С. 6881
Ш 3. Diederichsen А^ Raney J. 2006. Seed шЬш; seed weight and seed
oil content in Linum usitatissimum accessions held by Plant Gene Resources of Canada //Plant Breed. Vol. 125. N 4. P. 372-377
4. Рожмина Т.А. Генетическое разнообразиельна (Linum usitatissimum L.) и его комплексное использование в селекции: дис. ... д-ра биол. наук.-Торжок: ВНИИ льна, 2004. - С. 163.
>q ] i )> >
и>,* ^ «KQs
