Научная статья на тему 'ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ МИСЛЫ САЙИДРИЗО АЛИЗОДЕ САМАРКАНДИ'

ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ МИСЛЫ САЙИДРИЗО АЛИЗОДЕ САМАРКАНДИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
106
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЯЗЫКОВЕД / ТВОРЧЕСТВО / РАЗВИТИЕ / СИНТАКСИС / ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК / ИЗУЧЕНИЕ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Додаров Оятулло Мирзошарифович

В статье рассматривается жизнь и творчество известного таджикского языковеда Саидризо Ализода, который всю свою жизнь отдал развитию школы, просвещения, науки и литературы. По мнению автора, заслуга Садризо Ализода заключается в усовершенствовании синтаксиса таджикского литературного языка. Здесь особое внимание затрагивает его труды, которые стали основой для дальнейшего изучения таджикского языка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUISTIC IDEAS OF SAYIDRIZO ALIZODA SAMARKANDI

The article considers the life and creativity of the famous Tajik linguist Saidrizo Alizoda, who has given his whole life to the development of school, education, science and literature. According to the author, the merit of Sadrizo Alizoda is to improve the syntax of the Tajik literary language. Here, particular attention is paid to his works, which have become the basis for further study of the Tajik language.

Текст научной работы на тему «ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ МИСЛЫ САЙИДРИЗО АЛИЗОДЕ САМАРКАНДИ»

Сведения об авторах:

Жумаев Маъруфжон Тагоймуротович - кандидат химических наук, и.о. доцент кафедры «Общая и неорганическая химия» Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни. Тел. (+992)-904444100, E-mail: jumaev_m@bk.ru Солиева Умеда Лутфуллоевна - соискатель кафедры «Английской филологии» Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни. Тел. +992-985-76-2303, E-mail: umeda.soliyeva@bk.ru

Утаев Маъмурджон Махмадалиевич - кандидат педагогических наук, доцент кафедры «Английской филологии» Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни. Тел. (+992) 934000788, E-mail: mahmadullo67@mail.ru

About the authors:

Jumaev Marufjon Tagoymurotovich - Ph. D. in chemistry, docent department of General and inorganic chemistry Tajik State Pedagogical University. Tel. (+992) 904444-100, E-mail: jumaev_m@bk.ru

Solieva Umeda Lutfulloevna - the applicant department of the English philology Tajik State Pedagogical University. Tel. (+992) 985762303, E-mail: umeda.soliyeva@bk.ru Utaev Ma^murdzhon Makhmadalievich - Ph. D. in pedagogy, docent department of the English philology Tajik State Pedagogical University. Tel. (+992)934000788, E-mail: mahmadullo67@mail.ru

АФКОРИ ЗАБОНШИНОСИИ САЙИДРИЗО АЛИЗОДАИ САМАРКАВДЙ

Додаров О.М.

Коллеги му^андисы техникии н.Нуробод

Пеш аз он ки перомуни афкори забоншиносии Сайидризо Ализодаи Самарканда маълумот дидем, меходем, рочеъ ба таърихи афкори забоншиносии точик дар асрдои миёна андак таваккуф намоем, чаро ки Сайидризо Ализода парвардаи низоми классикии илму таълим буд ва афкори забоншиносии у, асосан, дар заминаи дамон афкори забоншиносии классикй шакл гирифтааст.

Афкори забоншиносии точик яке аз бахшдои нисбатан нави забоншиносии имрузи точик мадсуб меёбад. Ба таъкиди бисёр донишмандон асосгузори тадкики ин бахши илми забоншиносии точик дар Точикистон профессор Д. Хочаев мадсуб мегардад [7, с.128].

Дар даврадои докимияти Шуравй аз чониби баъзе забоншиносон акидае пайдо шуда буд, ки масоили забони точикй дар гузашта омухта ва мудокима намешуд, яъне ондо ба ин фикр буданд, ки забоншиносии точик мадсули Инкилоби Октябр аст. Аммо як чизро ба назар гирифтан зарур аст, ки масъаладои забони точикй аз асри X сар карда, то солдои бистуми садаи XX ба таври пароканда дам бошад, дар осори донишмандони асримиёнагии форсу точик мушодида мешавад.

Аввалин маротиба профессор Д. Хочаев оид ба таърихи афкори забоншиносии точик дар асрдои миёна соли 1994 дар мачаллаи "Садои Шарк" маколаеро бо номи "Аз таърихи илми забоншиносии точик" руйи чоп оварда, паём дод ва исбот намуд, ки илми забоншиносии точик таърихи кадима дорад. Минбаъд, аз чониби ин донишманди варзида маколадои зиёде дар бораи таърихи илми забоншиносии точик руйи чоп омадаанд, ки докй аз ташаккулу тадаввули илми забоншиносии точик мебошанд. Масалан, "Аз таърихи забоншиносии точик", Бадрабардорй аз анъаноти гузашта дар тадкик ва таълими забоншиносй", "Андешадои Ибни Сино дар бораи забон ва забоншиносй", "Илми надв аз назари донишмандони асримиёна", "Бадси забоншиносии точик дар "Чрмеъ-ул-дикматайн", "Носири Хусрав дар бораи хелдои чумлаи сода", "Андешадои Насируддини Тусй дар бораи маънодои калима ва арзиши илмии ондо", 'Хайси Розй ва лафзи шевои дарй", "Хоча Хдсани Нисорй дар боби феъли забони точикй", 'Хайддои сарфии Хоча Хдсани Нисорй", "Вочидалихони Мучмалй ва асари у "Матлаъ-ул-улум ва мачмаъ-ул-фунун", "Сайидризо Ализода дар сари дастгоди забон", "Назари устод Айнй дар бораи афкори забоншиносии гузаштаи точик дар мачаллаю мачмуадои илмй ба табъ расида, баъдтар дар мачмуаи маколадои муаллиф зери унвони "Гуфтори наку кудан нагардад", гирд оварда шудаанд.

Мазмун ва мундаричаи ин маколот ба он далолат мекунад, ки манзараи забоншиносии точик дар гузашта тамоман бедосил набудааст.

Натичаи тадкикоти чандинсолаи профессор Д. Хочаев рочеъ ба таърихи афкори забоншиносии точик дар асрдои миёна дар се асари у: "Ташаккул ва тадаввули илми забоншиносии форсу точик дар асрдои миёна", "Хоча Хдсани Нисорй ва афкори забоншиносии у", дар китоби "Афкори забоншиносии точик дар асрдои X-XVI" чамъбаст гардидааст, ки тадкики наву бунёдие дар тадкикоти забоншиносии точик мебошанд.

Донишмандони гузаштаи мо ин маъниро, ки забон acocитapин рукни шинохти халку миллат ва кавитарин вашлаи мавчудияти он аст, хуб дарк кардаанд. As инчост, ки хамеша бевошта ё ба вocитaи ошри фалгафию мантикй, мycикию накди адабй аз боби аго^ои дастури он ва ycyra таълимиаш cyxбaтxo кардаанд ва ба ин вошта афкори забоншиноши точикро поягузорй намуда, онро рушд додаанд [1, c.48].

Тазаккур додан ба маврид аст, ки ниёгони мо дар афхои миёна акидахои забоншиноши худро дар acocи дастурнигории араб иброз намуда, хамзамон барои рушду такомули он cax^ арзанда гузоштаанд. Ин анъана то шлхои 20-30-юми acpи XX идома меёбад.

Бояд кайд кард, ки баъди Инкилоби Октябр дар тамоми шхахои хаёти чамъият дигаргунихо ба амал омад. Яке аз он дигаргунихо ин таъвизи (тaFЙиpи) алифбо ва жлохоти забон ба шумор мерафт. Дар матбуоти даврии хамонвакта фикру акида ва пешниходоти гуногуне ни^ат ба забон ва адабиёт cypaт мегирифт, чунки забон на танхо вocитaи баёни фикр, балки вашлаи acocии шинохти миллат ва арзиши маънавии хар як халк мебошад. Aз ин py, фарзандони фарзонаи миллат ба воштаи забон барои xyдшинocии миллй ва тахкими давлатдории нави точик бар зидди кашне, ки инкори хастии миллати точикро менамуданд, мубориза мебурданд. Махз дар хамин давраи тaкдиpcoз устод AraS ба чопи "Намунаи адабиёти тоциК" (М., 1926) аз адабиёти кадиму оламшумули точик башорат дод ва нашри "Сарфу нахви тоцики" -и Сайидризо Aлизoдa дар хамон шл муждаи фарахбахш аз таърихи афкори забоншиноши мардуми точик буд [7, c.5].

Яке аз он фарзандони фарзонаи миллат, ки дар маколаю дастур ва китобхои дapcии таълифнамудааш ба анъана ва acoлaти таърихию миллии гузашта арч гузошт Сайидризо Aлизoдaи Самарканда мебошад.

Сайидризо Aлизoдa 11-уми марти шли шли 1887 дар дехаи БoFишaмoли шахри Самарканд ба дунё омада, мактаби ycyли чадидро хатм кapдaacт. (1912). У ба хайш иштирокчии фаъоли корпартоихои шахри Самарканд (1905-1907), коргари корхонаи бофандагй, хуруфчини матбаахои Самарканд (1909-1919), котиби якуми хизби болшевикии ш. Самарканд, мухаррири аввалин нашрияи шуравии точикй "Шуълаи инкилоб" (1919-1921), муаллими забони арабй, фopcй ва точикй (1933-1937) фаъолият нaмyдaacт.

Сайидризо Aлизoдa муаллифи аввалин алифбои точикй "Китоби нахустин", "Дaбиcтoни точик" (1920), "Маданияти истом", "Саодатнома", "Сарфу нахви точикй" (1926), мухаррир ва мураттиби аввалин лyFaти руш-точикй (1933-1934), муаллифи мачмуаи маколахои "Ба хам бипайвандед, эй ранчбарони хамаи чахон!", "Сарватмандон навмед мешаванд", "Инглиcпapвapoн бихонанд", "Имруз навруз аст", "Ба мyнocибaти хабархои Бухоро", "Мотами бузург", (дар бораи ба таври фочиавй кушта шудани Махмудхоча Бехбудй (1918) ва f. мебошад. Шеърхои "Зан ва мулло", "Ба порахур", "Бойамак" ба калами y тааллук доранд.

Сайидризо Aлизoдaи Самаркандй coли 1936 ба габаби забондонияш (гуё гумоштаи империализми чахонй бошад) гирифтори таъкиб ва шиканчаи НКВД-и шуравй мегардад, ки шли 1945 (дар маъхазхои давраи Шуравй шли 1938 нишон дода шyдaacт) баъд аз махрумияти хаш1шла дар зиндонхои Самарканду Тошканду Тoбoлcк, риштаи умраш дар зиндони шахри Владимири Рycия канда мешавад. Дар давоми хашт coли махрумият аз озодй Aлизoдa ба номи capвapoни Шуравй 400 нома менавжад, ки хамааш бечавоб мoндaacт.

Aфкopи забоншиноши Сайидризо Aлизoдaи Самаркандй дар китоби "Сарфу нахви точикй" ва маколахои y баён гардидааст. "Сарфу нахви точикй"-ро Сайидризо Aлизoдa шли 1926 таълиф нaмyдaacт.

"Сарфу нахви точикй"-и С. Aлизoдa аз дебоча ва 11 боб иборат аст. Дар дебоча муаллиф caбaби таълифи acap ва capчaшмaхoи иcтифoдaшyдa дар acappo нишон медихад. У кайд мекунад ки: "^арчи дар забони хар миллате лахча ва шевахои гуногун мавчуд acт, вале забони pacмй ва адабии он ягона мебошад, чамеи кабила ва тоифахои гуногуни он миллат ба он забон китобат, таълим ва тааллум менамоянд.

Хамчунин миллати точик хам назар ба ихтилофи мавкеи чyFpoфй ва шароити махаллй забони точикиро ба чанд лахча ва шева такаллум мекунанд. Хол он ки забони адабй ва умумии эшон хамоно забони форш acт, ки имруза забони pacмии мамлакати Эрон ва AфFOниcтoн ва забони нимpacмии ХинДycтoнpo ташкил медихад. Сарфу нахви ин забони форш ва тарзи китобат ва имлои он дар хар чо якcoн acт. Чунончи хазор шл боз адибон, шоирон ва муаррихони точик (дар Бухоро, Самарканд, Хучанд, Иcтapaвшaн ва дар шахрхои дигар) ба хамин забон ва имлои умумии форш китоб ва адабиёт менавжанд.

Инак, мо хам ба хамин мулохиза capфy нахви точикиро татбикан ба забони адабии форш, вале ба шеваи миёна тартиб додем [7, c.2].

Сайидризо AW^a китоби худро нахустин икдом дар чодаи capфy нахвнигории точик медонад. У кайд мекунад, ки: "Чун ин capфy нахви точикй нахустин бор таълиф мешавад, аз ин py

табиист, ки аз xaтo ва нук^н вopacгa набошад. Инак иcдox ва иxтopи onpo аз xyдoвaн1ди дониш ва apбoби мaopиф дapxocг менамоем" [7, c.22].

Чои зикp аст, ки Caйидpизo Лдизода зaбoнxoи apaбй, гypкй, apмaнй, тoтopй, ибpй, pyrä, фapoнcaвй ва дap мачмуъ 12 зaбoнpo медонист. Дap ин бopa аз адабиёти иcгифoдaкapдaи y !ap таъдифи "Сарфу mxßu mo^uKu" пай бу^ан мумкин аст, чунончи: "Хангоми таъдифи ин capфy нaxви точикй аз acapxoи зайд истифода шудааог: аз "Дocmyрu забот форсй'-и Fyдoмxycaйн Кошиф ва Миpзo Лбдyдaзими Эpoнй, аз "Сарфу нацви орабй"-и Ax^a! Ходим Мaкcyдии Kppom, аз "Сарфу mxßu турки"-и Иcмoил Хркмат ва Лбдyллo Шоики Озapбoйчoнй, аз "Сарфу нов форсй'-и Мyxaммaд Рифъати Иcтoнбyдй, аз "Сарфу нщт руси"-и Cyxopyф, аз capфy нaxви гуногуни фapoнcaвй [7, c.22].

Муаллиф боби aввaлpo сарфу на^в, боби дyюмpo аксоми калима, боби cеюмpo сифат ва боби 4opywpo адад (шyмopa) ном ниxoдaacг. Боби панчум ба мacoили замир (чонишин), боби шашум ба мacъaлaxoи феъл, боби xaфтyм ба мавзуоти пеpoмyни зуруф (зapфxo), боби xaштyм дap бopaи адот (патящ ва петояилдо) бaxшидa тудая^'. Боби нудум |юбита (пайвандак), боби дадум, асвот (?) ва нщоят боби ёздaxyм ба коидадои мух,им дар бораи на^в тааллук дорад.

Хамчунон ки аз нoмгyзopии бoбxoи бодо маъдум мегapдaд, пайдост, ки аввалин мapoтибa Caйидpизo Ллизoдa xиccaxoи нyткpo ба 9 навъ ташиф намудааст.

Муаллиф дap боби якуми китоб xaлли мacъaлaxoи алифбо ва фoнетикapo мaтpax намудааст: 1. Aлифбo; 2. Х^уфи мyттacилa ва мyнфacилa (xapфxoи чacпaндa ва чудогона); З. Хypyфи мycaввaтa ва coi^ma. (caдoк ва xaмcaдo); 4. Хичо; б. Хдоакот (замма, фа^а, кафа); 6. Cyкyн ва ташдид; 7. Хамза ва адиф; 8. "Вов"-и маъдуда ва "ё"-и алифия.

Боби дуюми китоб "Лк^ми кадима" ном дошта, муаллиф дap ин боб дом ва нaвъxoи onpo баён менамояд: 1. Иcм; 2. Ими xoc ва ом (чинc); З. Ими зот ва маънй (кoнкpет); 4. Зиpyx ва öcpyx (ии^ои чoндop ва бечон); б. Мyфpaд ва чамъ; 6. Кридаи чамъ; 7. Иcми чомид ва муштак; 8. Иcми бacит ва мypaккaб; 9. Иcми замон ва макон; 10. Иcми чамъ; 11. Ими тacFиp (иcми xypдй); 12. Мaъpифa ва нaкиpa (муайян ва номуайян); 1З. Ходоти иcм ва f.

Тaвpе аз номгуи иcм бapмеoяд, муаллиф aкcapaн иcIилoxoти apaбии кла(хикии гyзamтapo, ки дap таълифоти Aбyaлй Cинo, Нocиpи Хycpaв, Нacиpyддини Туш, Шaмcи К^ажи Розй, Мaxмyди Омудй, Хоча Хacaни Ниcopй, баъзе дугату фapxaнгxoи гузашта истифода шудаанд, ба rop бypдaacг.

Дap ин боб муаллиф poчеъ ба xиccaxoи нутк маъдумот дода, минбаъд xap як кдоми onpo xaмчyнoн ки rornrap иттилoъ додем ба 6o6xo чудо намуда, чунин мег^яд: "Кадима нyx киcм аст: исм, сифат, адад, замир, феъл, зарф, адот, робита, асвот" [7, 29].

Им калимаест, ки, - менигopaд C. Aлизoдa, ба номи ка<:е, ё чизе далодат кунад. Монанди: Бaxpoм, мapд, acп, xoнa [7, c.29].

Дap боби ююм мaвзyъxoи cифaт ва анвои он мaвpиди тaxлил ^pop гиpифтaaст: 1. Cифaт; 2. Тapкиби тaвcифй (cифaгy мaвcyф); З. Дapaчaxoи cифaт; 4. Cифaти caмoй ва киёш; б. Cифaти фоилй; 6. ^фа^ои муштак аз феъд; 7. Оифати ниcбй; 8. Cифaти таш^й; 9. Cифaти алвония ва xoлaти тapкиби тaвcифй.

Муаллиф cифaгpo чунин тaъpифбaндй кapдaaст: "Cифaт калимаест, ки xoлaт ва чигунагии каге ва чизеpo фaxмoнaд. Хамчун: мapди доно, cyxaни poCT" [7, c.40].

Боби чopyми китоб дap бopaи мавзуоти мутааллики адад, яъне оид ба rny!opa ва нaвъxoи он накд мекунад: 1. Лдaд; 2. Дapaчaxoи адад; З. Нaвъxoи адад; 4. ^о^адои муким дap бopaи адамо; б. Ходоти тapкиби теъдодй ва f.

Лдад калимаест, ки шyмopaи ка<:е ё чизеpo бифaxмoнaд. Хамчун: як мapд, ду 6of, œ гов, - кайд менамояд C. Ллизода (c. 47). Дap давоми xaмин мавзуъ фикpampo идода дода, мег^яд, ки: "Он кac ва ё он чизе, ки шyмypдa шуда бошад, маъдуд гуянд. Магадан, дap тapкибxoи бодо "як", "ду", "œ" адад аст ва "мapд", "6of", "гов" маъдуд. Маъдуд xaмешa пac аз адад ояд ва мyфpaд ояд. Монанди: панч одам, acп, caд дapaxт" [7, c.47].

Муаллиф дap боби панчуми acap ба mapxи мявзуи зам^ (чонишин) ва нaвъxoи он мепapдoзaд: 1. Зaмиp (чонишин); 2. Зами>и тaxcй; З. Зaмиpи мyнфacилa ва мyттacилa; 4. Зaмиpи иmopaтй; б. Ходати зaмиpxo; 6. Зaмиpи мaвcyлй; 7. Зaмиpи истифxoмй; 8. Зaмиpи ибxoмй ва f.

Caйидpизo Aлизoдa дap бopaи чoниmинxo чунин коида медиxaд: "Зaмиp калимаест, ки чойи иcмpo бигиpaд. Чун: Лxмaдpo дидам, ки у ба мaдpaca меpaфт. Дap ин чумла "у" зaмиp аст, зеpo ки чойи œ^po гиpифтaaст, ки Лxмaд мебошад" [7, c^^ap боби шамум мacъaлaxoи мapбyти феъд ва нaвъxoи он мaвpиди тaxлилy бappacй кapop гиpифтaaнд: 1. Феъд; 2. Мacдap; мacдapи додй ва той; 3. Марджи астй ва тaxфифй; 4. Иcми маета^ б. Моддаи феъд; 6. Фек^ои ёвap; 7. Феъли бacит ва мypaккaб; 8. Шaxcxo; 9. Замощо; 10. Феъли мyзopеъ; 11. Ташкили зaмoнxo; 12. Нaвъxoи мoзиxo; 1З. Ташкили зaмoнxoи мозй; 14. Вучущ феълxo; 1б. Феъли иншой; 16. Феъли rnapm; 17. Феъли aHp^ 19. Феъли илтизомй; 20. Феъли вучубй; 21. Феъли иктидopй; 22. Феълxoи ёвap; 2З. Маъдум ва мaчxyл; 24. Лозим ва мутааддй; 2б. Мycбaт ва манфй ва f.

Дар шарху тавзехи феъл низ муаллиф аз иcтилoхoти арабии кла(хикй бештар истифода кapдaacг. Иcтилoхoтe, ки феълан дар дacтypхoи забони арабй роич acx. Чои xyшнyдиcт, ки муаллиф феълро хамчун хиccaи нугк хеле шдаю ихчам таъриф дoдaacт: "Феъл калимаест, ки вукуи кореро дар яке аз замонхои cerorn фахмонад. Монанди: кардам, мекунам, хохам кард" [7, c.57].

Муаллиф боби хафгумро зуруф (зарфхо) номгузорй карда, масталахои зеринро халлу файл нaмyдaacт: 1. Зуруф; 2. Зуруфи замон; 3. Зуруфи макон; 5. Зуруфи замон ва тартиб; 6. Зуруфи хол ва кайфият; 7. Зуруфи га.баб ва мaкcaд; 8. Зуруфи эчоб ва тacдик; 9. Зуруфи нафй ва f.

Сайидризо Aлизoдa зимни тахлилу бappacии мавзуи зарф онро чунин таъриф менамояд: "Зуруф калимахое хacтaнд, ки тaFЙиpнoпaзиp, яъне тафифнашаванда, ки маънои феъл ва шфатро дар чумла тамом менамояд. Ва замон, макон, хол, микдор, га.баб ва мaкcaдpo нишон медиханд" [7, c.74].

Дар боби хаштум мавзуоти зерини адот, яъне пешояндхо, дар боби нухум робита, яъне пайвандакхо, дар боби дахум acвoт, яъне хи<хачахо ва дар боби ёздахум коидахои мухим дар бораи нахв матрах шудаанд.

Ёдовар шудан ба маврид acx, ки бобхои хаштуму нухуму дахум, ки ба хиccaхoи номустакили нугк бахшида шудаанд, муаллиф оид ба он маълумоти мyxтacap дoдaacт.

Macaлaн, муаллиф дар бораи адот ин тавр гyфтaacx: "AДoт кaлимaecт FЙpимyнcapиф, ки ба худии худ маъное надорад ва ба аввали калима омада, мyнocибaти онро ба калимаи дигар мефахмонад. Монанди: Дар Навруз шогирдон ба дашт барои гардиш рафтанд" [7, c.77].

Кайди дигари муаллиф оид ба робита, яъне пайвандакхо мебошад. Macaлaн, y чунин мегуяд: "Робита кaлимaecx гайримужариф, ки барои рабт намудани ду калима ва ё ду чумла ба кор меравад. Macaлaн: ^арчи дер омад, вале хуш омад. Инак, дар ин чумла калимаи агарчи? ва вале робитаанд, зеро ду чумларо ба якдигар рабт намудаанд" [7, c.78].

Дар боби ёздахум бошад, дар бораи таърифи илми нахв ва мавзухои зерин маълумот дoдaacx: 1.Чумла; 2.Чумлаи жмия ва феълия; 3.Мутобикати феъл бо фоил, мубтадо ва хабар; 4. Чумлаи мучаррада ва чумлаи музайяна; 5. Чумлаи мутлака, чумлаи ибтидоия ва мутаммима; 6. Чумлаи шартия ва чазоия; 7. Чумлаи муътариза; 8. Чумлаи мунтазама ва f.

Дар хамин боби ёздахум муаллиф рочеъ ба яке аз мавзуоти мухим ба^ мекунад, ки аз нигохи забоншиноши муошр низ чолиби таваччуханд. У бо номи "Ишороти эъчомия" дар бораи аломатхои китобат маълумот дода, кайд менамояд, ки: "Барои чудо кардани aкcoми иборат ва та(:хили (огонии) фахмидани матлаб дар миёнаи калимахо ва чумлахо бархе ишоратхо мегузоранд. Инак, ин ишоратхоро ишороти эъцомия номанд.

Ишороти эъчомия нух гуна acx: 1) гакта (вергул); 2) нукта; 3) нукта бо caктa (нуктавергул); 4) ду нукта (аломати баён); 5) ишорати иcтифхoм (аломати caвoл); 6) ишорати нидо (аломати хитоб); 7) форика (нимтире); 8) муътариза (кавгайн); 9) муайиза (нохунак)" ва f. (7, 85-86).

Дигар аз кайдхои чолиби таваччухи Сайидризо Aлизoдa ин ac^ ки дар охири китоб намунахои тахлили capфй ва нахвиро меорад.

Тахлили capфй он ac^ ки - мeнaвиcaд С.Aлизoдa, - аз ахволи калимахо ва cyparn тaFЙиpoти онхо бaхc кунад. Тахлили нахвй он acx, ки ахволи чумлахо ва тарики ташкили онхоро баён намояд. Хар чумларо бояд нaxycx ба коидахои capфй ва cHmc ба коидахои нахвй тахлил кард [7, 87]. Aхмaд рузномаро хонд. Тахлили сарфй:

Aхмaд - жм, xoc, зот, бacит, зирух, маърифа, муштак (аз хамди арабй), муфрад

рузнома - иcм, ом, зот, мураккаб, берух, маърифа

ро - адот барои мафъули бевошта (пуркунандаи бeвocитa)

хондан - феъл, башт, ахборй, маълум, мутааддй, мycбaт, мозй, мутлак, FOиб, муфрад, маодараш "хондан" моддааш "хон".

Aхмaд китобро хонд. Тахлили нах;вй:

Aхмaд - фоил (аз барои феъли "хонд") китобро - мафъули бевошта хонд - феъл, фоилаш "Aхмaд" чумлаи феълияи мутлакаи музайяна.

Хамчунон ки мушохида мешавад муаллиф зимни тахлили capфию нахвй мухимтарин категория ва аломатхои грамматикии калимаю чумлахоро мyшaxxacaн номбар кapдaacx [7, c.13].

Чихеле ки аз номи acap "Сарф ва нацв" маълум ac^ Сайидризо Aoroo.^ аз номи худи acap cap карда, то иcтилoхoти забоншинош ба дacтypи забони арабй такя карда, аз он фаровон жтифода нaмyдaacx. Иcтилoхoтe, ки Сайидризо Airaba кopбacx нaмyдaacx, aкcapи он дар дacтypхoи таълимии забони арабй мушохида мешавад.

Харчанд ки истилохоти коидахо арабй ва барои фахмидани хонанда мушкил эчод мекунад, лекин хангоми баёни коидахо ва мисолхо душворие ба назар намерасад.

Махз ба иллати корбурди фаровони истилохоти забони арабй "Сарфу нахви точикй"-и Сайидризо Ализода ба танкиди устод Айнй дучор мешавад. Инак, мехохам маколаи устод Айниро дар бораи "Сарфу нахви точикй"-и Сайидризо Ализода айнан ироа намоям: "Сарфу нахви забони точикй. Ин китоб асари Сайидризо Ализода буда, дар 128 сахифа ду хазор дона аз тарафи Нашриёти давлатии Точикистон дар соли 1926 дар Самарканд чоп шудааст, нархаш 90 тин аст.

Ин китоб (чунончи дар дебоча гуфта шудааст) аввалин кигобесг, ки дар ин мавзуъ ба забони точикй таълиф ва табъ ёфтааст, бинобар ин аз хар гуна камбудй ва кутохихояш чашм пушид.

Дар ин китоб коидахои сарфу нахви точикй ба кадре, ки тамомкунандагони мактаби миёнаро кифоя мекунад, дарч ёфтааст. Чуумлахое, ки ба тарики мисол оварда шудааст, бисёртарашон сода, осон ва пурманфиат аст. Аммо дар мавриди баёни коидахо лугатх,ои арабй бисёр ба кор бурда шудааст. Хусусан истилоххои фанниаш арабист, ки бисёртарини муаллимони хозира хам намефахманд, чй расад ба шогирдон.

Чунончи: исми басит ва мураккаб, исми тасгар, фоилият, мафъулият, татобуи изофат, изофаи маклубй, изофаи ломия ва баёния, мафъули фих, мафъули маъа ва монанди инхо.

Лекин мо аз ин хусус муаллифро бозхост карда наметавонем, зеро то хол дар бораи истилоххо мухаррирони точик ба як карор наомадаанд, хатто на дар рузномахо ва на дар мачлисхои илмй дар ин бобат гуфтушунид хам накардаанд. Истилоххои фаннй ва илмй он кадар чизи гайримухиме нест, ки як мухаррир ба ихтиёри худ вазъу кабул намояд..."

Ногуфта намонад, ки то таълифи дастури таълимии "Сарфу нахви точикй"-и Сайидризо Ализода хар дастуре, ки ба миён омада буд, бо номи дастури форсй ёд мешуд, пас Сайидризо Ализода ин мачроро дигаргун намуда, дар сохаи илми забоншиносии точик инкилоб кард ва барои илми забоншиносии муосири точикй асос гузошт.

Харчанд ки ин китоб хамчун дастури таълимй таълиф шудааст, вале грамматикаи илмй низ нахустин пойдевор ба шумор меравад. Гуфтан ба маврид аст, ки "Сарфу нахви точикй"-и Сайидризо Ализода танхо аз назария иборат набуда, балки баъди баёни хар як коида барои хонанда ба унвони "вазифа" машк пешниход мекунад.

Сайидризо Ализода бо таълифи ин асари арзишманд самтхои инкишофи грамматикаи минбаъдаи точикро муайян намуда, барои рушду такомули он заминаи мухиме гузоштааст.

Профессор Д.Хочаев дар бораи ин китоби таълимии Сайидризо Ализода мегуяд: "Сарфу нахви точикй"-и Сайидризо Ализода агар андаке аз нигохи фарогирии маълумоти назарй содатар ва корбасти истилохоти арабй махдудтар карда шуда, муодили точикии истилохоти забоншиносии он руйи кор оварда мешуд, бехтарин китоби дарсй аз сарфу нахви точикй имруз хам махсуб меёфт" [10, с.89].

Метавон гуфт, ки Сайидризо Ализода бархак яке аз асосгузорони -забоншиносии навини точик махсуб ёфта, тавассути таълифи "Сарфу нахви точикй"-и худ барои маърифатнокии мардуми точик сахми калон гузоштааст.

АДАБИЁТ

1. Додаров О. Лексикологические заметки в «Матлаъ-ул-улум ва мачмаъ-ул-фунун» Воджидали Муджмалй//

Вестник Таджикского национального университета. Серия филология. (научный журнал). - Душанбе, 2016, №4/7.- С. 48

2. Искандарова, М.Н. Взаимовлияние лингвистических школ и традиции в истории мирового язикознания // Забон -

рукни тоат. Китоби дуюм / М.Н. Искандарова. - Душанбе, 2008. - С. 128 - 134.

3. Мачидов, Х. Фразеологияи забони хозираи точик / Х. Мачидов. - Душанбе, 1982. - 102 с.

4. Мухаммад, F. Fиёсу-л-луroт. Дар 2 чилд / F. Мухаммад. -Душанбе: Адиб, 1987. - 896 с.

5. Назарзода, С. Истилохоти забони точикй: таърих, гаройиш ва дурнамо / С.Назарзода. - Душанбе: Бухоро, 2013. -

371с.

6. Низомулмулк, Хоча. Сиёсатнома / Х. Низомулмулк. - Душанбе, 1971. - 62 с.

7. Сайидризо Ализодаи Самарканда. Сарфу нахви точикй. - Душанбе: Мааориф ва фарханг, 2010. - 92 с.

8. Фарханги забони точикй, дар 2 чилд, - М.: Сов. Энцик., 1969. -1900 с.

9. Хочаев, Д. Вочидалии Мучмалй ва асари у «Матлаъ-ул-улум ва мачмаъ-ул-фунун» // Маърифати омузгор, №1,

1992. -С. 8-9.

10. Хочаев Д. Сайидризо Ализода дар сари дастгохи забон. Дар кит: Д. Хочаев. Гуфтори наку кухан нагардад. -Душанбе, 2011. -230 с.

11. Хочаев Д., Додаров О. Шархи баъзе масъалахои марбути феъл дар «Матлаъ-ул-улум ва мачмаъ-ул-фунун» -и Вочидалии Мучмалй// Паёми донишгохи миллии Точикистон. Бахши филологй. (мачаллаи илмй). - Душанбе, 2012, .№4/1. - С. 3-9

ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ МИСЛЫ САЙИДРИЗО АЛИЗОДЕ САМАРКАНДИ

В статье рассматривается жизнь и творчество известного таджикского языковеда Саидризо Ализода, который всю свою жизнь отдал развитию школы, просвещения, науки и литературы. По мнению автора, заслуга Садризо Ализода заключается в усовершенствовании синтаксиса таджикского литературного языка. Здесь особое внимание затрагивает его труды, которые стали основой для дальнейшего изучения таджикского языка.

Ключевые слова: языковед, творчество, развитие, синтаксис, таджикский язык, изучение.

LINGUISTIC IDEAS OF SAYIDRIZO ЛЬИОБА SAMARKANDI

The article considers the life and creativity of the famous Tajik linguist Saidrizo Alizoda, who has given his whole life to the development of school, education, science and literature. According to the author, the merit of Sadrizo Alizodа is to improve the syntax of the Tajik literary language. Here, particular attention is paid to his works, which have become the basis for further study of the Tajik language.

Key words: linguist, creativity, development, syntax, Tajik language, study.

Сведение об авторе:

Додаров Оятулло Мирзошарифович - директор технический и инженерский колледж районаНуробод. Тел.: (+992) 918679441

About the author:

Dodarov Ayatolla Mirzosharipov - Director of technical and engineering College of Nurobod district. Phone: (+992) 918679441

ОБЩИЕ ОСОБЕННОСТИ КОРЕЙСКИХ И ТАДЖИКСКИХ ПОСЛОВИЦ

Чой Михи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таджикский государственный институт языков имени С. Улугзоде

Пословицы изначально серьёзным образом являлись особенностью языковых форм, с повествовательного значения переходили в воспитательную форму дополняя фразеологические единицы вливались в обшественную жизнь и передавались из поколения в поколения. Пословицы переобразовываясь в изречения и поговорки, основываясь на жизненых проблематиках дошли до современности. Все пословицы во всём мире имеют общесемантические точки соприкосновения.

Пословицы имеют широкое значение, природный характер, выбраны из жизни простого народа, являлись наставлением, писатели и просветители включают их в свои художественные произведения. Пословицы живут в народе и являются культурным достоянием народного творчества.

Общие значения пословиц имеют метафорический аспект и как поговорки, понятны и доступны. Они отражают поведение народа, его привычки, образ жизни и конечно же имеют воспитательный характер. Они призывают людей быть осторожными во всех случаях моральных поведений. Основная особенность пословиц это их современность, воспитательный аспект значений, привычность, краткость, постоянство, устойчивость, изменчивость значений при различных условиях.

Периодичная особенность и социальный характер пословиц

Пословица это литературное достояние, которое появилось в процессе развития общества. Хотя пословицы имеют древний характер появления отражают общественную жизнь имеют социальный, культурный и политический характер. Сонг Хёго (2001) говорил: "Из-за того что многие пословицы появились очень давно, отличаются от современного мышления, многие из которых имеют феодальное умозаключение. Из за этого многие пословицы утратили свое значение и отошли на второй план. Развитие современного общества повлияло на значение пословиц и стала выдвигать свои права семантических разнообразий. Пословицы имеют природный характер появления, являются самородками в обществе, но имеют конкретный характер появления в результате исследования жизне - деятельности человека". Например:

(1) Корейский: 7^ £0| - 7^ ВД ВД [kaneunjongi

issoya oneun jongi ittda] - [kaneun maenoga issoya oneun maenoga ittda]

Перевод: Если полюбишь, то взамен получишь любовь. - Поведёшь себя хорошо - поведут с тобой себя также хорошо.

Таджикский: Ба кух овози хуш де; то хуш ояд.

Перевод: Как аукнится, так и откликнется.

К примеру (1) обращаясь к нынешней молодёжи, можно сказать следующее, "7 D^ 1"

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.