CC BY
43
УДК 372.8
Аилчиева Таалайнур Аилчиевна
соискатель,
Киргизский государственный технический университет
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ СПОСОБЫ ДОСТИЖЕНИЯ КРАТКОСТИ НАУЧНО-ТЕХНИЧЕКОЙ
ТЕРМИНОЛОГИИ
Аннотация: В статье рассматривается лексико-семантические способы обозначения научно-технической терминологии для достижения краткости терминов.
Ключевые слова: лексическая компетентность, инженер-студент, научно-техническая терминология, лексико-семантические способы
LEXICAL-SEMANTIC WAY TO ACHIEVE SHORT
SCIENTIFIC AND TECHNICAL TERMINOLOGY
Ailchieva T.A.
аpplicant,
Kyrgyz State Technical University
Summary: The article discusses the ways lexico-semantic designate scientific and technical terminology in order to achieve short term.
Key words: lexical competence, engineering student, scientific and technical terminology, lexical-semantic methods
Инженер-студенттердин профессионалдык би-лиминин жогорулашы окуу процессинин туура уюш-турулушуна жараша болоору шексиз. Техникалык жо-горку окуу жаларда негизги приоритеттуу маселелер-дин бири - студенттердин лексикалык компетенттулу-гун которуу болуп саналат.
Бул маселенин чечилиши окуу методикасын жакшыртуу маселеси менен байланышкан. Студент-тердин лексикалык компетенттулугун
калыптандырууда окутуунун инновациялык методдо-рун жана рационалдуу ыкмаларын издоо зарыл. Мака-ланын максаты - терминологиялык лексиканын лек-сика-семанти-калык маанисин талдоо болуп эсептели-нет. Терминологиялык лексиканы минимумдаштыруу маеслеси жетиштуу денгээлге жете элек. Терминдин лексикалык маанисин лексикографиялык жактан кыл-дат талдоонун негизги ыкмаларын пайдалануунун жо-лдору берилди. Алар: бир маанилуулук, тактык кыскалык. Бул ыкмаларды техникалык терминологи-янын мисалында карадык.
Мазмуну. Бир маанилуулук [1,с. 172; 3,с.51] илимдин ар кайсы тармактары боюнча ар кандай маа-ниде колдонулган терминология бир тектуу же дал келген тармактарда коп мааниге ээ болбой тур-гандыгын далилдейт;
Тактык [2,3] бир гана маанилуу тушунукту камтыган терминге таандык, эгерде ал тушунук зарыл жана жеткиликтуу физикалык манызды же техникалык идеяны ачып бере алат;
Кыскалык [3, с.59] техникалык тексте термин-дер бир гана соз курамынан тураарын билдирет. Бул учурда мааниге ээ болбогон созду колдонууга мумкун эмес. Техникалык текстерде терминологиялык лекси-каны кыскартуунун томондогудой ыкмалары колдону-лат:
а) термин-соз айкашында бир же бир нече эле-менттердин калтырылышы. Мисалы:
материалдык точканын механикалык системасы - «механикалык система»;
авточырмалыштын тулкусунун башы - «авточырмалыштын башы»;
жармашуу механизми - «жармашуу»; жук ташуучу машине - «жук ташыгыч»; тиштуу донголокчо - «тишче» ж.б.
б) кесуу же кыскартуу. Мисалы: автомобилдик шина (автошина)
электрдик кыймылдаткчтар (электр кыймылдат-
кыч)
пневматикалык машине (пневмомашине) ж.б.
[4].
в) термин-соз айкаштарын, шарттуу белгиле-рин, символдорду пайдалануу.
1. Негизги чондуктарды белгилеш учун ар кан-дай символдор, озгочо терминдин баш тамгасы тигил же бул (латын же грек) тилдерде пайдаланылат.
Мисалы: узундук - L (лат. - longus) температура - T (лат. - temperature) бийиктик - h (гр.- hypsos) ылдамдык - v (лат.- velocitas) колом - V (фр.- volume) ж.б. [4, 5].
2. Алфавитте болгон тамгалардын чектелуу саны чондуктардын санына салыштырмалуу символ-дордун коп маанилуулугуно негизги себеп болуп сана-лат, б.а. бир эле тамга ар кандай чондуктарды белгилоо учун колдонулат.
Мисалы: F тамгасы кучту, аянтты белгилоо учун колдонулат
L - узундукту, жумушту, кубаттуулукту Т-мезгилди, кинематикалык энергияны, абсо-люттук температураны
3. Коп маанилуу белгилоолор менен катар каа-лабаган корунуш - синонимдер да кездешет, б.а. ар кайсы же бир тектуу тармактарда бир эле чондук учун бир нече белгилоолор колдонулат [5].
Мисалы: жумуш - L, W, A кубаттуулук - N, P
куч - P, F, Q, R тамгалары менен белгиленет
4. Бир тектуу чондуктардын айырмалануучу белгилерин корсотуш учун индекстер же башка оз алдынча тамгалык белгилери колдонулат.
Мисалы: куч - F
бир калыпта кыймылдоочу куч - F
инерция кучу - Ф жалпылоочу куч - р
5. Чондуктар баш жана кичинекей тамгалар ме-нен белгиленет.
Мисалы: жалпы узундук - L (баш) озокту кесуунун жалпы аянты - F (баш) айрым озоктордун аянты - ^ (кич) имараттын жалпы аянты - Н (баш) этаждын бийиктиги - Ш, И2 (кич) [5]
6. Экстенсивдуу параметрлер (чондуктар) тийиштуу баш тамга менен белгиленет.
Мисалы: колом - V ички энергия - и энтропия - 8 энтальпия - Н
7. Интенсивдуу параметлер (чондуктар) кичине-кей тамгалар менен белгиленет.
Мисалы: басым - р температура - 1 химиялык потенциал - д
8. Нормалдуу чыналуулар с жана S тамгалары менен, ал эми тийишуу чыъалуулары т жана t там-галары менен белгиленет.
9. Томонку индекстер учун колдонулат: про-цесстин, заттардын, коэффициенттин аталыштарынын баш тамгаларына туура келген орус алфавитинин баш тамгалары. Мисалы:
эруунун температурасы - Тпл диссоциация басымы - Рд инерциянын келтирилген моменти - 1пр жылышуунун чеги - спз пропорционалдуулуктун чеги - Нпц массалык беруунун коэффициенти - Км
10. Координата огун, бурчтарды, окко карата ке-силиштин каршылык моменттерин белгилоо учун латын жана грек алфавитинин тамгаларын алабыз.
Мисалы: X, ^ Ъ - Wх, Wу, Wz
11. Иреттуу сандарды белгилоо учун араб циф-ралары колдонулат. Мисалы:
биринчи газдын басымы - Р1 звеного таасир эткен кучтор - р1 биринчи жана экинчи агым участкаларынын узундугу - ¡1, ¡2
биринчи звеного салыштырмалуу экинчи
звенонун бурчтук ылдамдыгы - ю21
Теориялык механика боюнча терминдин атайын мунозу
- термин атайын техникалык маанисинде колдо-
нулат.
Теориялык механика боюнча терминдин жалпы техникалык мааниси
- илимдин жана техниканын бир нече тармакта-рында колдонулган терминдер жалпы техникалык ма-аниде болот.
Теориялык механика боюнча терминологиялык системага тиешелуулугу
- озунун терминологиялык чойросуно гана тийиштуу маанини берет.
Тушунукменен так дал келиши [3, с.87]
- бул учурда создун мааниси терминдин маани-сине дал келет, б.а. соз атайын тушунукту билдириш учун кызмат кылат же термин болуп эсептелет.
Жыйынтыгы. Демек, техникалык профилдеги студенттердин лексика-лык компетенциясын калыптандырууда дидактикалык материалдын негизги компоненттеринин бири катары - терминологиялык лексиканын минимумдуу-лугуна, бир маанилуулу-гуно, тактыгына жана кыскалыгына жетишуудо техни-калык терминдердин лексика-семантикалык мунозун ачып бергенге арает кылдык.
Адабияттардын тизмеси:
1. Аилчиева Т.А. Лексико-семантические основы создания словаря-минимума по механике машин // Инженер: научно-образов. и произв. журнал. - Б., 2007. №9. - С. 171-173с.
2. Борисова М.Б. Термин и слово: Предметная относительность и функционирование терминов. - Горький: ГГУ. 1993. -
С.304-312.
3. Монолдорова Т.А. Лингводидактические основы создания тематического словаря-минимума для студентов первого курса технического вуза. дис. ... канд. пед. наук. - Б., 2000. - С. 71-111с.
4. Усубакунов Р. Механика боюнча терминдердин орусча-кыргызча создугу. -Ф.: Илим, 1981. - 303б.
5. Шварц В.В. Иллюстративный словарь по машиностроению. -М., 1993. -236с.
