Научная статья на тему 'ӘЛЕМДЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРЕК-ҚАНТАМЫРЛАРЫ АУРУЛАРЫНАН БОЛАТЫН АУРУШАҢДЫЛЫҚ ПЕН ӨЛІМ-ЖІТІМНІҢ ТАРАЛУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР'

ӘЛЕМДЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРЕК-ҚАНТАМЫРЛАРЫ АУРУЛАРЫНАН БОЛАТЫН АУРУШАҢДЫЛЫҚ ПЕН ӨЛІМ-ЖІТІМНІҢ ТАРАЛУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР Текст научной статьи по специальности «Медицинские науки и общественное здравоохранение»

CC BY
38
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жүрек-қан тамырлары аурулары / қауіп факторлары / сырқаттанушылық / өлім-жітім. / сердечно-сосудистые заболевания / факторы риска / заболеваемость / смертность.

Аннотация научной статьи по медицинским наукам и общественному здравоохранению, автор научной работы — А. Куанышкалиева, А. Темиргалиева

Әдеби шолуда жүрек қантамыр ауруларының (бұдан әрі ЖҚА ) таралуына әсер ететін негізгі факторлар бойынша әлемде және Қазақстанда жүргізілген зерттеу деректері көрсетілген. Көптеген зерттеулер ЖҚА дамуы мен өршуінің негізгі қауіп факторларын: модифицирленетін және модифицирленбейтін (оған әсер ету мүмкін емес факторлар)деп қарастырады. Модифицирленбейтін қауіп факторларына жынысы мен жасы, тұқым қуалаушылық, жүректің ишемиялық ауруының ерте басталуы, отбасылық гиперлипидемия жатады. Модифицирленетін қауіп факторларына мыналар жатады: дислипидемия (май алмасуының бұзылуы); артериялық гипертензия (қан қысымы ≥ 140/90 мм сын.бағ. көмірсулар алмасуының бұзылуы: глюкозаға төзімділіктің бұзылуы), темекі шегу, гиподинамия (төмен физикалық белсенділік), дұрыс тамақтанбау.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА РАСПРОСТРАНЕНИЕ ЗАБОЛЕВАЕМОСТИ И СМЕРТНОСТИ ОТ СЕРДЕЧНО-СОСУДИСТЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ В МИРЕ И В КАЗАХСТАНЕ

В литературном обзоре отражены данные исследований, проведенных в мире и Казахстане по основным факторам, влияющие на распространенность сердечно – сосудистых заболеваний. Многие исследования считают, что основными факторами риска развития и прогрессирования сердечно-сосудистых заболеваний являются: модифицируемые и немодифицируемые факторы (факторы, на которые невозможно повлиять). Немодифицированные факторы риска включают пол и возраст, наследственность, раннее начало ишемической болезни сердца, семейную гиперлипидемию. Модифицируемые факторы риска включают: дислипидемию (нарушение жирового обмена); артериальную гипертензию (артериальное давление ≥ 140/90 мм рт.гр. нарушения углеводного обмена: нарушение толерантности к глюкозе), курение, гиподинамия (низкая физическая активность), нерациональное питание.

Текст научной работы на тему «ӘЛЕМДЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРЕК-ҚАНТАМЫРЛАРЫ АУРУЛАРЫНАН БОЛАТЫН АУРУШАҢДЫЛЫҚ ПЕН ӨЛІМ-ЖІТІМНІҢ ТАРАЛУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР»

«MEDICINE, SCIENCE AND EDUCATION», № 2, 2023

ЭОЖ: 616.12-008 (574) ЭО!: 10.24412/1609-8692-2023-2-51-57

ГТАХА: 76.75.02.

ЭЛЕМДЕ ЖЭНЕ КАЗАКСТАНДА ЖYРЕК-KАНТАМЫРЛАРЫ АУРУЛАРЫНАН БОЛАТЫН АУРУШАЦДЫЛЫК, ПЕН ©Л1М-Ж1Т1МН1Н ТАРАЛУЫНА ЭСЕР ЕТЕТ1Н НЕГ1ЗГ1 ФАКТОРЛАР

*А. Куанышкалиева1, А. Темиргалиева2

1«КДСЖМ» Казакстандык медициналык университет ЖШС, Алматы, Казахстан 2«С.Ж. Асфендияров атындагы Каз¥МУ» КеАК, Алматы, Казакстан

Туй1ндеме

Эдеби шолуда жYрек - кантамыр ауруларыныц (будан эрi - Ж^А ) таралуына эсер ететш негiзгi факторлар бойынша элемде жэне ^азакстанда жYргiзiлген зерттеу деректерi керсетш-ген. Кептеген зерттеулер Ж^А дамуы мен ершушщ негiзгi кауiп факторларын: модифицир-ленетiн жэне модифицирленбейтiн (оган эсер ету мYмкiн емес факторлар)деп карастырады. Модифицирленбейтiн кауiп факторларына - жынысы мен жасы, тукым куалаушылык, жYрек-тщ ишемиялык ауруыныц ерте басталуы, отбасылык гиперлипидемия жатады. Модифицир-ленетiн кауiп факторларына мыналар жатады: дислипидемия (май алмасуыньщ бузылуы); ар-териялык гипертензия (кан кысымы > 140/90 мм сын.баг. кемiрсулар алмасуыныц бузылуы: глюкозага тезiмдiлiктщ бузылуы), темею шегу, гиподинамия (темен физикалык белсендшк), дурыс тамактанбау.

ТYШндi свздер: журек-цан тамырлары аурулары, цаут факторлары,сырцатта-нушылыц, влгм-жгтгм.

Kipicne. ДД¥-ньщ статистикалык мэлiметтерiне келетiн болсак, элем бойынша 2019 жылы 17,9 млн адам Ж^А-нан кайтыс болган, бул барлык eлiмнiц 31% -ын кураган, ал 2000 жылы бул пайыздык керсетюш 16% -га дейiн тYCкен. Ж^А бо-латын eлiм-жiтiм ДYниежYзiндегi жалпы eлiм курылымында бiрiншi орынга ие. ДД¥ мэлiметтерi бойынша eлiм-жiтiм мен мYге-декпктщ 50% - дан астамы Ж^А-нан бола-ды [1, 2].

Соцгы онжылдыктарда жYргiзiлген кептеген медициналык зерттеулер Ж^А себептерi мен механизмдерш зерттедi. По-пуляциялардыц эртYрлi топтарындагы эпи-демиологиялык зерттеулер, жануарларга арналган биохимиялык зерттеулер, клини-калык сынактар жэне кец аукымды популя-циялык зерттеулер Ж^А дамуыныц негiзi зиянды eмiр салты немесе терю физикалык жэне элеуметтiк орта екенш дэлелдедi. Ягни,

бул Ж^А пайда болуы мен дамуын тудыра-тын негiзгi кауiп факторларын аныктауга мYмкiндiк бердi. DALYs керсеткiшi бойынша аурулардыц жалпы ауыртпалыгыныц 60% дешн жетi негiзгi кауiп факторына бай-ланысты: жогары кан кысымы - 12,8%, те-мекi шегу-12,3%, алкогольдi тутыну-10,1%, кандагы холестерин децгешнщ жогарылауы - 8,7%, артык дене салмагы - 7,8%, кекень стер мен жемiстердi азык-тYлiкке жет-кiлiксiз тутыну - 4,4%, темен дене белсен-дiлiгi - 3,5%. Сондай-ак, кант диабет Ж^А дамуыныц негiзгi кауш факторларыныц бiрi ретiнде танылды [3, 4].

Ж^А дамуыныц элеуметпк-гигиена-лык мацыздылыгы бiркатар себептерге бай-ланысты. Элемнiц дамыган елдерiнде кан айналымы аурулары халыктыц елiмi мен мY-гедектiгiнiц басты себебi болып табылады. Ж^А ауыратын наукастар контингентiнiц жасаруы ерекше алацдаушылык тудырады.

ЭДЕБИЕТТ1К ШОЛУЛАР

Ерте eлiм, мYгедектiк жэне кан айналымы жYЙесi ауруларынан ецбекке кабшеттшпн жогалту нэтижесiнде когамга келтсршетш елеулi шыгындарды ескерсек, Ж^А ал-дын-алу денсаулык сактаудыц мацызды мш-деттершщ бiрi болып табылады [5].

^азакстан Еуропалык Одак, Орталык жэне ДД¥ елдерi арасында кан айналымы жYЙесi ауруларынан болатын eлiм-жiтiм децгей бойынша бiрiншi орында тур, кан айналымы жYЙесi ауруларынан ^азакстан халкыньщ eлiмiнiц стандартталган децгей Еуропа елдерiмен салыстырганда екi есе жогары [6].

Нетп бел1м. Азия-Тынык мухиты елдершде жукпалы емес созылмалы ауру-лардыц таралуын жэне онымен байланы-сты кауiп факторларын зерттеу терт непзп мiнез-к¥лык факторларын аныктады, олар: темею шегу, шамадан тыс iшiмдiк шу, темен физикалык белсендiлiк жэне дурыс тамактанбау. Аталган факторлардыц эсерi урбанизация, жаhандану, дене белсендшь пнщ азаюы, семiздiк жэне гипертония си-якты процестердщ эсерiнен кYшейедi. Мь нез-кулык кауiп факторлары жэне Ж^А таралу мэселес А^Ш — тыц ересек тургын-дары арасында зерттелiнген болатын жэне оныц Ж^А болатын eлiм кeрсеткiшiне эсерi элеуметтiк-демографиялык, мшез-кулык жэне медициналык сипаттамаларды ескере отырып зерделенген. Зерттеу нэтижелерi жогарыда аталган мшез-кулык факторларыныц Ж^А таралуына т1келей байланысын аныктаган [7].

Ж^А болатын eлiм жагдайлары А^Ш-тагы eлiмнiц негiзгi себебi болып табылады, сонымен катар 1 миллионнан астам ересек адам коронарлык аурудан зардап шегедi жэне жыл сайын 800 000-нан астам ересек адам инсульттан зардап шегедi. Балалар арасында Ж^А сирек кездеседi, алайда ересек жаста болатын Ж^А-мен байланысты окигалар, соныц iшiнде миокард инфарктiсi жэне инсульт- бул жас кезiнен басталатын атеросклеротикалык процестщ eнiмi деп карастырылады. Сондыктанда ерте жастан балаларда кауш факторларыныц алдын алу жэне емдеу жэне жYрек-кан тамырлары денсаулыгын сактау педиатрия саласыныц

басым багыттары болып табылады. ^аз1рп кезде Ж^А каутнщ ерте пайда болуын мой-ындай отырып, гылыми зерттеулер тэуекел-дi дамудыц кYPделi процестерiн карастыра бастады. Ересектердегi Ж^А дамуы бала-лык шактагы Ж^А дамуына кауiп факторларыныц болуымен тыгыз байланысты екеш аныкталган [8].

Ресей елiнде жYргiзiлген зерттеулерде жYрек-кан тамырлары ауруларыныц непз-гi кауiп факторлары - дурыс тамактанбау, жеткiлiксiз дене белсендiлiгi, темею мен iшiмдiктi тутыну болып табылган. Медицина кауымдастыгыныц мазасыздыгын туды-ратын мацызды кубылыс аурудыц eсу тен-денциясы гана емес, сонымен катар таралу арасында патологияныц дамуына сезiмтал халык. Бул жагдай Ж^А кауiп факторларын есепке алу кажеттшшн нускайды. Осылай-ша, казiргi когамда Ж^А алдын алу мэселе-сшщ eзектiлiгi мацызды болып кала береди Бул мэселенi шешу Yшiн ец алдымен Ж^А дамуына эсер ететш негiзгi себептердi тал-дау кажет. ^азiрri уакытта, статистикага сэйкес, Ресейде Ж^А жиiлiгi шамамен 3 есе eстi. Мамандар муны коршаган орта-ныц ластануымен, стресстiк жагдайлардыц жшлшнщ артуымен, алкогольдi тутыну-мен, темею шегумен байланыстырады [9]. Темекi шегу Ж^А дамуыныц негiзгi кауiп факторларыныц бiрi болып табылады. Ресейде бул мшез-кулык факторы ерлер арасында журек ишемиялык ауруынан болатын eлiмнiц 40% жэне эйелдер арасындагы инсульттан болатын eлiмнiц 10% темеюмен байланысты болган. Темекi тутшшде 4000-нан астам зиянды заттар бар, олардыц кeпшiлiгi жYрек-кантамырлары жYЙесi Yшiн улы, олар: кeмiртегi тотыгы, нитроза-миндер, полициклдi хош шсп кeмiрсутек-тер жэне т.б. [10].

2019 жылы Эзбекстанныц Андижан каласыныц тургындары, оныц iшiнде ер адамдары арасында Ж^А таралуы бойынша жYргiзiлген зерттеулерде Ж^А пайда болуыныц негiзгi болжамды факторлары - жас, отбасы тарихы, артериялык гипер-тензия, iшiмдiк iшу, сол жак карыншаныц гипертрофиясы екендiгi аныкталган. Ж^А пайда болуыныц ец Yлкен болжамдык пай-

да болу мYмкiндiгi бiр адамда бiрнеше ка-уiп факторларыныц жиынтыгыныц болуы екендiгi аныкталган. Зерттеу жалпы тэуекел дэрежесшщ жогарылауы Ж^А даму жшль гiнiц жогарлайтынын керсеткен [11].

Шет елдерде 2018 жылы жYргiзiлген зерттеулерде Ж^А ер адамдарда жэне эй-елдерде де кеп жагдайда 65 жастан аскан кезде пайда болатыны аныкталган. Жэне осы жас аралыгындагы адамдар арасында елiмнiц 85% кураган. Даму каупi эйелдерге караганда ер адамдарда едэуiр жогары (ер-лерде - 49%, 40 жастагы эйелдер - 32%). Сонымен катар Ж^А дамуына тукымку-алаушылык факторыныц эсерi айкын аныкталган, мысалы жакын туысында Ж^А болуы аурудыц дамуын Yш есеге жогарлата-тыны аныкталган [12].

ЖYрек-кантамыры ауруларыныц шш-де ец кеп таралганы жэне кауiптiсi артери-ялык гипертензия болып табылады, артери-ялык гипертензия (будан эрi - АГ) дегенiмiз бул систолалык кан кысымыныц жогары-лау синдромы. Халыкаралык статистикага сэйкес, бул аурудан элемде 1 миллиардтан астам адам зардап шегедi екен. Артериялык гипертензия инфаркт жэне инсульттщ непз-гi себебi болып табылады. Зерттеушiлердiц бакылауы бойынша АГ-дан жылына элем-де тогыз миллион адам кайтыс болды. 2019 жылы ^азакстан Республикасында 70 жаска дешнп тургындар арасындагы елiм жагдай-лары негiзгi 4 инфекциялык емес аурулардан болды, олар:Ж^А, онкологиялык аурулар, кант диабет^ екпенiц созылмалы обструк-тивт аурулары жэне бул жалпы елiмнiц 19,6% курады. Ж^А арасында жYректiц ишемиялык ауруы жетекшi орын алады, одан ^азакстанда жыл сайын 11,3 мыц адам кай-тыс болады, сондай-ак ми канайналымыныц жедел бузылуынан жыл сайын 11,1 мыц на-укас кайтыс болады. ^азакстанда халыктыц шамамен 20-30% - ы артериялык гипертен-зиядан зардап шегед^ ал 65 жастан аскан адамдар арасында бул сан одан да жогары жэне 50-ден 65% - га дешн. АГ профилакти-касында халыктыц АГ бойынша сауаттылык децгейiн арттыру жэне мшез-кулык фактор-ларымен белсендi кYресу шешушi рел атка-рады [13]. Елiмiзде жYрек-кантамыр ауру-

ларымен сыркаттанушылыктыц керсеткiшi жылдан жылга есуде, ол ец алдымен про-филактикалык iс-шаралардыц ягни скри-нингтiк тексерiстердiц ез децгешнде жYр-гiзiлуiмен тYсiндiрiлсе, екiншi бiр жагынан медициналык кемектiц колжетiмдiлiгi жэне сапасыныц темендеу салдарынан да болуы мYмкiн екендiгiн керсетедi [14]. ^азакстан жэне элем Yшiн Ж^А денсаулык сактау са-ласыныц езектi проблемасы болып отыр. ДД¥ сарапшылары алдагы уакытта дамыган жэне дамушы елдерде демографиялык кер-сеткiштердiц езгеруi, оныц iшiнде табиги есiм керсеткiшi азайып, халыктыц картаю салдарынан жэне емiр салты ерекшелштерь не байланысты жукпалы емес аурулар дыц есуiнен, ягни терю мшез-кулык факторларыныц эсерiнен Ж^А-ныц болатын елiм-жiтiмнiц одан эрi есуiн болжайды [15].

К^рп денсаулык сактаудагы профилак-тикалык жYЙенiц моделi кептеген кауiп фак-торларымен кYрес негiзiнде Ж^А-ныц даму каупiн азайтуга багытталган. Мысал ретiнде емхана децгешнде карасгырылган денсаулык мектептерiн алуга болады. Денсаулык мектебi дегенiмiз пациенттер мен тургындардыц ауру туралы хабардарлыгын аныктау жэне оларды жеке жэне топтык окыту аркылы аурудыц да-муына непз болатын мшез-кулыктык фактор-лардыц алдын алу, денсаулыкты ныгайту мен сактау бойынша тэжрибелк дагдылар дэреже-сiн арттыруга багытталган медициналык про-филактиканыц тYрi болып табылады. Денсаулык мектептервде АГ мектебi карастырылган. Денсаулык сактау мектебi кызмет ЖКА бар наукастар Yшiн: кан кысымыныц максатты децгешне жету жэне темендету бойынша жY-мыстанады жэне мшез-кулык факторларымен ^ресу оныц iшiнде шылым шегудi шегудi токтату, iшiмдiктi жэне тузды тагамдарды пай-даланбау болып табылады [16].

^азакстанда инсульттан болатын ауру-шацдылык пен елiм керсеткiшi жогары дец-гейде. Кептеген зерттеулер кауiп факторла-рын азайту немесе жою аркылы аурудыц алдын алуга болатынын дэлелдедь Бiрак ^азакстанда инсульгтiц пайда болу жагдай-лары толык зерттелмеген, сондыктан негiзгi кауiп факторын накты айту киын[17, 18, 19]. ^орытынды. ^аз1рп тацда элемнiц

кептеген елдершде, оныц iшiнде ^азакстан-да да Ж^А-нан жогары сыркаттанушылык жэне елiм-жiтiм, мYгедектiктщ жогары децгей тсркелш отыр. Аталмыш аурудан дамитын мYгедектер саныныц артуы, узак мерзiмдi, кебшесе eMip бойы дэрi-дэрмекпен емдеу жэне ол дэршердщ кымбаттыгы жал-пымемлекетпк мацызга ие. Сондыктан да Ж^А-ныц дамуына эсер ететiн негiзгi кауш

факторларын болдырмау аурудыц алдын-а-луда оц нэтижелерге алып келмек.

Сондай-ак, гылыми дэлелденген де-ректерге сэйкес, елдеп халыктыц аурушац-дылыгы мен eлiм - жiтiм кeрсеткiштерiн темендеу нэтижелерш жалпы улттык децгей-де халык арасында салауатты eмiр салтын на-сихаттау жeнiндегi 5 жылдык тиiмдi Yздiксiз жумыстан кейiн гана кутуге болады [20].

ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА РАСПРОСТРАНЕНИЕ

ЗАБОЛЕВАЕМОСТИ И СМЕРТНОСТИ ОТ СЕРДЕЧНО-СОСУДИСТЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ В МИРЕ И В КАЗАХСТАНЕ

*А. Куанышкалиева1, А. Темиргалиева2

:ТОО Казахстанский медицинский университет «ВШОЗ», г. Алматы, Казахстан 2НАО «КазНМУ им. С.Д. Асфендиярова», г. Алматы, Казахстан

Аннотация

В литературном обзоре отражены данные исследований, проведенных в мире и Казахстане по основным факторам, влияющие на распространенность сердечно - сосудистых заболеваний. Многие исследования считают, что основными факторами риска развития и прогрессирования сердечно-сосудистых заболеваний являются: модифицируемые и немоди-фицируемые факторы (факторы, на которые невозможно повлиять). Немодифицированные факторы риска включают пол и возраст, наследственность, раннее начало ишемической болезни сердца, семейную гиперлипидемию. Модифицируемые факторы риска включают: дис-липидемию (нарушение жирового обмена); артериальную гипертензию (артериальное давление > 140/90 мм рт.гр. нарушения углеводного обмена: нарушение толерантности к глюкозе), курение, гиподинамия (низкая физическая активность), нерациональное питание.

Ключевые слова: сердечно-сосудистые заболевания,факторы риска, заболеваемость, смертность.

THE MAIN FACTORS INFLUENCING THE SPREAD OF MORBIDITY AND MORTALITY FROM CARDIOVASCULAR DISEASES IN THE WORLD AND IN KAZAKHSTAN

*А. Kuanyshkalieva1, А. Temirgalieva2

1LLP Kazakhstan's Medical University «KSPH», Almaty, Kazakhstan 2«KazNMU named after S.D. Asfendiyarov», Almaty, Kazakhstan

Summary

The literature review reflects the data of studies conducted in the world and Kazakhstan on the main factors affecting the prevalence of cardiovascular diseases. Many studies believe that the main risk factors for the development and progression of cardiovascular diseases are: modifiable and unmodified (factors that cannot be influenced). Unmodified risk factors include gender and age, heredity, early onset of coronary heart disease, familial hyperlipidemia. Modifiable risk factors include: dyslipidemia (violation of fat metabolism); arterial hypertension (blood pressure = 140/90 mmHg.g. disorders of carbohydrate metabolism: violation of glucose tolerance), smoking, physical inactivity (low physical activity), irrational nutrition.

Key words: cardiovascular diseases,risk factors, morbidity, mortality.

Эдебиеттер tÍ3Ímí:

1. ВОЗ/Сердечно-сосyдистые заболевания. https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/ detail/cardiovascular-diseases-(cvds) (дата обращения: 27.12.2022). {VOZ/Serdechno-sosudistye zabolevanija. https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/cardiovascular-diseases-(cvds) (data obrashhenija: 27.12.2022)}.

2. Бермагамбетова Г.Н.. Смертность от сердечно-сосyдистых заболеваний среди жителей стран СНГ // Вестник КАЗНМУ.2013. - №1. - с.71. {Bermagambetova G. N. Smertnost' ot serdechno-sosudistyh zabolevanij sredi zhitelej stran SNG // Vestnik KAZNMU.2013.- №1.- s.71}.

3. Профилактика хронических заболеваний: жизненно важное вложение средств. Женева, Всемирная организация здравоохранения. - 2005. (дата обращения: 27.12.2022). {Profilaktika hronicheskih zabolevanij: zhiznenno vazhnoe vlozhenie sredstv. Zheneva, Vsemirnaja organizacija zdravoohranenija.- 2005. (data obrashhenija: 27.12.2022)}.

4.Колпакова Е.В. Качество жизни и артериальная гипертония: роль оценки качества жизни в клинических исследованиях практической деятельности врача. //Терапевтический архив. 2012. №4. с.71-74. {Kolpakova E.V. Kachestvo zhizni i arterial'naja gipertonija: rol' ocenki kachestva zhizni v klinicheskih issledovanijah prakticheskoj dejatel'nosti vracha. // Terapevticheskij arhiv.2012. №4. s.71-74}.

5. Кодасбаев Ä.T., Каyсова Г.К. Организация экстренной кардиологической службы (обзор литературы) // Вестник КазНМУ 2016. №1. с.74-75. URL: https://cyberleninka.ru/ article/n/organizatsiya-ekstrennoy-kardiologicheskoy-sluzhby-obzor-literatury (дата обращения: 22.11.2022). {Kodasbaev A.T., Kausova G.K. Organizacija jekstrennoj kardiologicheskoj sluzhby (obzor literatury) // Vestnik KazNMU.2016. №1. s.74-75. URL: https://cyberleninka.ru/ article/n/organizatsiya-ekstrennoy-kardiologicheskoy-sluzhby-obzor-literatury (data obrashhenija: 22.11.2022)}.

6. ^асымалиева Ф.Б., Утеулиев Е.С., Нурбаев Ä.С.Эпидемиология и профилактика болезней системы кровообращения // Вестник КазНМУ. 2019. №1.с.43-48. URL: https://cyberleninka. ru/article/n/epidemiologiya-i-profilaktika-bolezney-sistemy-krovoobrascheniya (дата обращения: 22.11.2022) {Kasymalieva F.B., Uteuliev E.S., Nurbaev A.S. Jepidemiologija i profilaktika boleznej sistemy krovoobrashhenija // Vestnik KazNMU. 2019. №1.s.43-48. URL: https://cyberleninka.ru/ article/n/epidemiologiya-i-profilaktika-bolezney-sistemy-krovoobrascheniya (data obrashhenija: 22.11.2022)}.

7. Изуткин ДА. Поведенческие факторы риска и проблемы сердечно-сосудистых заболеваний. // Медицинский альманах. 2022. №3. с. 72. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ povedencheskie-faktory-riska-i-problema-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy (дата обращения: 27.12.2022). {Izutkin D.A. Povedencheskie faktory riska i problemy serdechno-sosudistyh zabolevanij. // Medicinskij al'manah.2022. №3. s.72. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ povedencheskie-faktory-riska-i-problema-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy (data obrashhenija: 27.12.2022)}.

8. Pool L.R., Aguayo L., Brzezinski M., Perak A.M., Davis M.M., Greenland P., Hou L., Marino B.S., Van Horn L., Wakschlag L., Labarthe D., Lloyd-Jones D., Allen N.B. Childhood Risk Factors and Adulthood Cardiovascular Disease: A Systematic Review. // J Pediatr.2021. р.118-126. e23. doi: 10.1016/j.jpeds.2021.01.053. Epub 2021 Jan 29. PMID: 33516680.

9. Фролова E.Ä., Максинёв Д.В., Фролов СА.Ранняя диагностика и профилактика сердечно-сосудистых заьолеваний среди лиц молодого возраста. // МНИЖ.2021. №12-2. с.114. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/rannyaya-diagnostika-i-rofilaktika-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy-sredi-lits-molodogo-vozrasta (дата обращения: 28.12.2022). {Frolova E.A., Maksinjov D.V., Frolov S.A.Rannjaja diagnostika i profilaktika serdechno-sosudistyh za'olevanij sredi lic molodogo vozrasta. // MNIZh.2021. №12-2. s.114. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ rannyaya-diagnostika-i-rofilaktika-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy-sredi-lits-molodogo-vozrasta (data obrashhenija: 28.12.2022}.

10. Вихирева О.В. Курение как фактор риска сердечно-сосудистых заболеваний: актуальность проблемы и возможности ее контроля путем лечения никотиновой зависимости (обзор литературы) // Профилактика заболеваний и укрепеление здоровья.2003. №4. с. 21-27{Vihireva O.V. Kurenie kak faktor riska serdechno-sosudistyh zabolevanij: aktual'nost' problemy i vozmozhnosti ee kontrolja putem lechenija nikotinovoj zavisimosti (obzor literatury) // Profilaktika zabolevanij i ukrepelenie zdorov'ja.2003. №4. s. 21-27}

11. Валиева М.Ю., Ганиева И.У. Прогностическая значимость суммарного риска развития сердечно-сосудистых заболеваний и факторов,его определяющих, у мужского населения г.Андижана // ЕКЖ.2019. №S1. с.64-65. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ prognosticheskaya-znachimost-summarnogo-riska-razvitiya-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy-i-faktorov-ego-opredelyayuschih-u (дата обращения: 27.12.2022). {Valieva M.Ju., Ganieva I.U. Prognosticheskaja znachimost' summarnogo riska razvitija serdechno-sosudistyh zabolevanij i faktorov,ego opredeljajushhih, u muzhskogo naselenija g.Andizhana // EKZh.2019. №S1. s.64-65. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/prognosticheskaya-znachimost-summarnogo-riska-razvitiya-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy-i-faktorov-ego-opredelyayuschih-u (data obrashhenija: 27.12.2022)}.

12. Jousilahti P., Vartiainen E., Tuomilehto J., Puska P. Sex, age, cardiovascular risk factors and coronary heart disease: a prospective follow-up study of 14786 middle-aged men and women in Finland // Circulation.2019. №99. р.1465-1472.

13. Муханова Г. Т., Имамбаев Н.И., Бакирова М., Саханова Л.Х. Новый взгляд на роль поведенческих факторов риска в развитии хронических неинфекционных заболеваний на примере артериальной гипертензии.// Журнал развития здравоохранения.2020.№3 (38). с.45-47. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/novyy-vzglyad-na-rol-povedencheskih-faktorov-riska-v-razvitii-hronicheskih-neinfektsionnyh-zabolevaniy-na-primere-arterialnoy (дата обращения: 27.12.2022). {Muhanova G.T., Imambaev N.I., Bakirova M., Sahanova L.H. Novyj vzgljad na rol' povedencheskih faktorov riska v razvitii hronicheskih neinfekcionnyh zabolevanij na primere arterial'noj gipertenzii // Zhurnal razvitija zdravoohranenija.2020.№3 (38). s.45-47. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/novyy-vzglyad-na-rol-povedencheskih-faktorov-riska-v-razvitii-hronicheskih-neinfektsionnyh-zabolevaniy-na-primere-arterialnoy (data obrashhenija: 27.12.2022}.

14. Мусаханова А.К., Байбусинова А.Ж., Елемесова Н.М. и др. Распространенность и структура ССЗ в г. Семей //Наука и здравоохранение.2014. №5. с. 7-9. {Musahanova A.K., Bajbusinova A.Zh., Elemesova N.M. i dr. Rasprostranennost' i struktura SSZ v g. Semej // Nauka i zdravoohranenie.2014. №5. s. 7-9}.

15. Искаков Е.Б. Эпидемиология сердечно-сосудистых заболеваний // Медицина и экология.2017. №2 (83). с.45-47. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/epidemiologiya-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy (дата обращения: 16.11.2022). {Iskakov E.B. Jepidemiologija serdechno-sosudistyh zabolevanij // Medicina i jekologija. 2017. №2 (83). s.45-47. URL: https:// cyberleninka.ru/article/n/epidemiologiya-serdechno-sosudistyh-zabolevaniy (data obrashhenija: 16.11.2022)}.

16. Аманов Т.И. Особенности организации работы школ здоровья на уровне ПМСП // Вестник АГИУВ. 2013. №2. с.100-101. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-organizatsii-raboty-shkol-zdorovya-na-urovne-pmsp (дата обращения: 27.12.2022). {Amanov T.I. Osobennosti organizacii raboty shkol zdorov'ja na urovne PMSP // Vestnik AGIUV. 2013. №2. s.100-101. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osobennosti-organizatsii-raboty-shkol-zdorovya-na-urovne-pmsp (data obrashhenija: 27.12.2022)}.

17. Шамрай В.Ю., Махмутова А.М., Ерубаева Б.Б. Сравнительный анализ основных факторов риска инсульта // Нейрохирургия и неврология Казахстана.2019. №2. с.85-89. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/sravnitelnyy-analizosnovnyh-faktorov-riska-insulta (дата обращения: 12.11.2022). {Shamraj V.Ju., Mahmutova A.M., Erubaeva B.B. Sravnitel'nyj analiz

osnovnyh faktorov riska insul'ta // Nejrohirurgija i nevrologija Kazahstana. 2019. №2. s.85-89. URL: https://cyberleninka.rU/article/n/sravnitelnyy-analizosnovnyh-faktorov-riska-insulta (data obrashhenija: 12.11.2022)}.

18. Appelros P., Stegmire B., Terent A. Sex differences in the epidemiology of stroke: a systematicreview. // Stroke.2019. №4. р.1082- 1090. URL:http:doi.org/10.1161/strokeaha.

19. Arnao V., Acciaresi M., Cittadini E., Caso V. Incidence, prevalence, and mortality from stroke in women worldwide // International Journal of Stroke. 216. №3. р.287-301. doi: 10.1177/1747493016632245. PMID: 26984193.

20. Ахметжанова З.Б., Медуханова С.Г., Жумабаева Г.К., Адильбеков Е.Б. Инсульт в Казахстане. // Нейрохирургия и неврология Казахстана. 2019. с.10-11. №S2. URL: https:// cyberleninka.ru/article/n/insult-v-kazahstane (дата обращения: 27.02.2023). {Ahmetzhanova Z.B., Meduhanova S.G., Zhumabaeva G.K., Adil'bekov E.B. Insul't v Kazahstane. // Nejrohirurgija i nevrologija Kazahstana. 2019. s.10-11. №S2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/insult-v-kazahstane (data obrashhenija: 27.02.2023)}.

Конфликт интересов. Все авторы заявляют об отсутствии потенциального конфликта интересов, требующего раскрытия в данной статье.

Вклад авторов. Все авторы внесли равноценный вклад в разработку концепции, выполнение, обработку результатов и написание статьи. Заявляем, что данный материал ранее не публиковался и не находится на рассмотрении в других издательствах.

Финансирование. Отсутствует.

Сведения об авторах

Корреспондирующий автор. Куанышкалиева Асылжан Сериковна - магистрант 2 курса по специальности «Общественное здравоохранение», ТОО Казахстанский медицинский университет «ВШОЗ» Казахстан, г. Алматы, E-mail: asyljan90@mail.ru, ORCID https:// orcid.org/0000-0003-3857-7473.

Темиргалиева Асем Алибиевна - магистрант 2 курса по специальности «Общественное здравоохранение», НАО «Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Ас-фендиярова», г. Алматы, Казахстан, E-mail: asem94@mail.ru, ORCID https://orcid.org/0000-0002-4614-9690.

Статья поступила: 13.04.2023.

Статья принята: 23.05.2023.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.