CC BY
23ВО^ИД^ОИ ЛУГАВИИ МАРБУТ БА АНВОИ ^АШАРОТ ВА ХАЗАНДА ДАР ШЕВА^ОИ ЧАНУБИ ВА ЧАНУБИ ШАРЦИИ ЗАБОНИ ТОНИКИ
Сахидод Хоркашев
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Хазандагон ва хашарот дар шевахои чанубй ва чануби шаркй яке аз кабатхои калони таркиби лугавй буда, чихати гановати он мусоидат намудаанд. Барои ифодаи анвои гуногуни ин кабати лугавй аз як тараф калимахои умумихалкй аз тарафи дигар маводи шевагй гуногунрангии онро таъмин менамояд. Дар баёни онхо калимахои сода кабати асосии лексикй бошад хам, тавассути пасвандхо ба вучуд омадани вожахои сохта ва дар заминаи аломату хусусиятхои гуногуни хазанда ва хашарот бо пайванди морфемахои гуногуни лугавй пайдо шудани калимахои мураккаб амри вокей шудааст. Калимахои умумихалкй шакли шевагии худро нигох доранд хам, чудо кардани онхо аз байни анбухи калимахои ифодакунандаи ин гурух кори сангине нест: гушдъройак; кирм // кърм // киръм // къръм; мурчък; х,азорпо; гурков; мушкана; чилпо; кайк; нунхърак // нунхърък; овсофкунак; сузанак; шакарак; мълах; мор; гумном; курмор; офимор; паша; хомушак; миримушон//миримъшон; каламуш; курмуш // кърмуш; замбур; говзамбур // говзамбър; замбъри ало // ило; замбури асал; курвака // курбака // кървака; кавлезак; шавзод // шавзот; говорачумбонак; кана; качдъмб; калтакелас // калтакеласк; моркелас; санчов; самбака //санбака, сангбака; ширмайи?; загорамайи?; гьлмайи?//гьлмойи?//гьлмох,и?; хорпъштак; чайра// чайран.
Истилохоти ин гурухро вобаста ба сарсилсилаи номи хашарот ва хазанда табакабандй кардан мумкин аст: номи анвои кирм; мурча; малах; паша; замбур; кана; гамбуск; шуллук; шапалак; хашарот; мор; курбока; мохй; муш.
I. Номи анвои кирм. Анвои кирмро ба ду гурух таксим кардан мумкин аст. Калимаи кирм бо илхоки пасванди -ак шакли "кирмак"-ро гирифта ифодакунандаи навъи кирме мебошад, ки аз он пилла хосил мешавад. Ин навъро парвариш карда, мардум барои манфиати худ истифода мебарад. Дар шева шакли умумиистеъмолии кирмък//кърмък кърмак-ро дорад: кърмък-а мебара-въ ва халко мета (Х,ич.); тут-а кърмък-ънда медан (Лан.).
Зимни нигохубин "кармак" холатхои гуногунро мегирад, бемор мешавад ва ё мемирад. Бинобар ин, чихати нишон додани холатхои мухталифи хаёти "кирмак" вожахои гуногуни мутобики хосиятхои ашё мутобик ва мантикй сохта шудааст, ки барои такмили таркиби лугавии шевахо мусоидат намудаанд ва асосан хоси шева мебошанд: дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб вожахои хървич "кирмаке, ки баъд аз танидани пилла дар дохили он мурда бошад"; дъгърма "пиллае, ки дар дохилаш ду кирмак дошта бошад"; дар лахчахои каротегинй зардбука "кирми даруни пилла"; сийахдав "кирмаке, ки дар натичаи касалй сиёх шуда мемирад". Гунаи гъндалак дар лахчахои каротегинй ва гъндалак дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ба маънои "кирми даруни пила" дида шавад, худуди интишори вожаи кусик//кусък ба маънои (В;., ^к.) "донаи пилла" васеътар аст. Вай дар дар лахчахои каротегинй, вахиёй-каротегинй ва дар чануби Кулоб пахн шудааст: ай кусък ръшта мересан-ъ гъл медузан, къртай чакан мекънан (Ёл). Калимаи кусик//кусък яке аз вожахои полисемй мебошад ва гайр аз маънии донаи пилла боз маънохои зерин истифода мешавад: хубоби руйи об; кафки собун; обилаи пуст; варами милки дандон.
Навъи дигари кирмхо аз онхое иборатанд, ки дар табиат зиндагй мегунанд ва, асосан, дар дарахтони мевадору бемева, зироат, хайвонот ва гайра хаёт ба сар мебаранд ва зараровар мебошанд. Ин аст, ки истилохоти камкърм, кърмчигар, зардолуйи къръмхурда, кърм задан, кърм кардан ва м.инхо ба вучуд омадааст: исол себ-а х,ама-ш-а киръм хърд (Нуш.).
Истилохоти ин гурух на танхо бо вожахои сода, балки бо калимахои сохта тавассути пасванди -ак ва асосхои гуногун, калимахои мураккабу ибора-истилохот
ибоpатанд. Баъзе аз аз вохидхои лyFавй сеpмаъно шyда, худуди интишоpи васеъ доpад. Масалан, калимаи отaшaк баpои ифодаи ду маънй меояд, ки ин маънихо даp даp як лахча нестанд, балки ба маънои "касалии мева ва сабзавот даp натичаи офати табий" даp лахчахои к;аpотегинй ва бо семантикаи "киpми шабтоб, шабчаpоF" даp гypyхи лахчахои куло6ии Xисоp мустамал аст: имсол гелосо^а оташак зад, хама-ш pехт (Ог.). Хамчунин, на танхо интишоpи калима васеъ аст, балки баpхе аз онхо аз ваpиантхои гуногуни савтй ибоpатанд. ба ин маънй вохиди лyFавии митa ба маънии "киpми Fалладона" даp гypyхи лахчахои вахиёй-к;аpотегинй pоич буда, даp лахчахои Ванч гунаи метa, вале даp лахчаи точикони Бадахшон шакли мътък бо пасавнди ък ва ихтисоpи овози "а" даp охиpи калима мустаъмал аст. Даp лахчахои шимолии куло6 бошад, ба гунахои метaк // метък бо каме таFЙиpи маъной: "куя, x,ашаpоте, ки пашм ва либосх,ои мyинаpо мехypад" истифода мешавад ва бо хамин маънй даp лахчахои к;аpотегинй вохиди лyFавии кaфa даp муомилот мебошад. Fайp аз ин даp лахчахои к;аpотегинй калимаи содаи икра "киpми зеpи пусти гов, ки даp натичаи газидани Fypмагас пайдо мешавад" ва шуг "як навъи киpм" низ мутадовил аст. Вохидхои pехтаи гapък "шабушак, шабушкча" даp гypyхи лахчахои чанубии Кулоб ва мъFлесък//мaFлесък "тухми шабуш" даp шевахои чанубй ва чануби шаpк;й мyштаpак мебошад. Даp байни калимахои мypаккаб вохидхои лyFавии баpои шевахои чанубй ва чануби шаpк;й мyштакаp вожаи гyшдъpойaк "гyшдаpояк, x^^pro; лойхъpaк "киpми лойхypак" бошад, вожаи зapдбyкa "киpми даpyни пила" хоси лахчахои к;аpотегинй; сотил^м "гичча (киpми pyдаи одам ва хайвоноти шиpхоp)" хоси лахчахои кулобии X^œp ва Fаpбии Кулоб мебошад. Калимаи чyчaлa ба маънои "киpми меъда" хоси лахчахои к;аpотегинй аст, ки даp лахчахои вахиёй-к;аpотегинй ва Ванч ба маънои "пасмондаи хypоки чоpво" истифода мешавад.
Даp шакли ибоpа-истилох низ анвои киpмхо ба мушохида меpасад. Даp байни онхои кърми хоки? "киpми лойхypак"; кърми медa "гичча" баpои шевахои чанубй ва чануби шаpк;й мyштаpаканд, вале кърми кyчa "киpми сафеди саpзаpд, ки даp анбухд саpгини хдйвонот пайдо мешавад" даp лахчахои шимолии Кулоб; кърми ови? даp гypyхи лахчахои чанубии Кулоб ва сaлaй морак "як навъи киpм" даp гypyхи лахчахои вахиёй-к;аpотегинй ба мушохида меpасад.
II. Номи анвои Myp4a. Навъхои мypча зиёд нест. Асосан, бо се ибоpа-истилох баён мешаванд, ки хоси шеваанд. Аз вожаи умумиистеъмолии мурча // мурък // мурчък // мърчък истифода мешавад: мypчък py зааст лаp хуна, ай амун доpийо иза бийоp та бъпъpешем (Ванч, Р.); мypчъко мъpда хийол мекаpдаст-ъ мебъpyмааст (Лш.). Ин вожа чун муайяншаванда даp ибоpахо баpои муайян каpдани навъи онхо меояд: мурчайи лесак "навъи мypчаи чисман хypд" даp гypyхи лахчахои вахиёй-к;аpотегинй ва шимолии Кулоб; мурчайи пардор (Ч,к.) ба маънои "мypчаи болдоp" даp гypyхи лахчахои чанубии Кулоб ва мурча мурък " навъи мypча" даp гypyхи лахчахои вахиёй-к;аpотегинй истифода мешаванд.
Баpои баёни маънии "мyлчаp" низ аз калимаи мурча (Шк., К^., Вк;.) истифода мешавад, ки ба ходисахои савтиёт вобаста аст: боби? мypча-т чи?-йай, чан дъpyмади? (Х,ич.). Калимаи мypаккаби мурчагардони? (В;., Шк.) мyлчаpгаpдонй низ аз хамин асос аст. Вожаи "мypча" даp сохтани дигаp калимахо низ иштиpок каpда чихати так;вияти таpкиби лyFавй мусоидат каpдааст. Баpои намуна чанд мисол меоpем: мурчакамол (Шк.), мърчакасол (К.) як навъ pастании хушбуйи шифобахш (ба даpди ваpами шуш ва чашм даво аст), ки ба pов монанд аст; мурчамийон (Шк.) мавзункомат; мурчара//мучара (Сч.) мypчаpоx,.
III. Номи анвои малах. Даp шевахои чанубй ва чануби шаpк;й шакли умумихалк;ии малах даp шакли мълах pоич аст: йаке почо мехеза, ки мълах мепаpа (Мум.). Бо ин калима чанд истилох мавчуд аст, ки бо вожахои мypаккаби тобеъ ва даp шакли ибоpа -истилох сохта шудаанд. Унсypхои лyFавии гов, мурча ва гуспан, ки даp таpкиби вохидхои лyFавии ифодакунандаи навъи малах истифода мешаванд, аломати зохиpии хашаpотpо pавшан нишон медиханд. Калимахои гов ва мурча баpои ифодаи "бyзypгй"
299
ва "хypди"-и ашёxои гуногун даp шеваxо ва забони меъёp низ Tyë чун антоними xамдигаpанд. Даp мавpиди зеpин xамин xодиса мyшоxида мешавад: говмалах (Вк., Ч,к.) малахи калони сабзтоб; мyрчамалах (Ч,к.) малахи хypд. Бо ин маъни вожаи гуспан синоними гов шудааст: гyспанмалах (Ч,к.) малахи калончусса, ки саpаш ба ^сфанд шабохдт доpад. Хамчунин, анвои малах бо калимаxои сохта ва мypаккаби дигаp низ баён мегаpдад: чъздък (Вк.,К.,Шк.), чъзнък (Ч,к.) чиpчиpак, як навъи xашаpот аз чинси малах; чъстак (Fк., Шк.)// чъстък (К.) бузак, xашаpотест аз чинси малах: xами чъстък да xама чо-нда xастай (Хм.); кабyтлав (Ч,к.) малах. Бо ибоpа: мълахи парвози? (Дч.) малахе, ки дyp паpвоз мекунад ва баpои зиpоат заpаpи зиёд меpасонад; мълахи кабyт (Ст.) як навъ малахи калони сабзтоб. Даp шеваи чануби шаpкй таpкиби мълах чиндан истифода мешавад, ки мачозан ба маънои малах доштан аст: ума-м гуфт, ки бъpа бай кавгбачо-pа мълах бъчин, ай шахч (Ванч, Р.).
IV. Номи анвои паша. Баpои ифодаи анвои паша даp шеваxои чанубй ва чануби шаpкй калимаxои зиёде вомехypанд, ки хазинаи лексикаpо такмил мекунанд. Воxиди лyFавии паша ифодакунандаи номи умумии xамаи анвоъ шудаааст. Даp баpобаpи ин калимаи хомyшак (К., Ванч) ва курпаша (Шк., Вк., Даpв.) аxамияти койне шyданpо со^б шуда истодааст, зеpо на тащо xомилони шеваи чанубй, балки даp ш.Душанбе, ки намояндагони шеваxои гуногун ба xам омадаанд, ин калимаxо умумиистеъмол шудаанд.
Анвои дигаpи паша тавассути вожаxои сохтаю мypаккаб омадааст. Даp калимаxои мypаккаб бyзypгию pанг ва дигаp алоими онxо pавшан маълум мегаpдад: тезак (Ч,к.) як навъи пашшаи хypди заxpнок; бyбанак (Шк.)// бyбалак (Даpв.) Fypмагас, хаpмагас, як хел магаси ба занбypи асал монанд, ки x,айвонотpо сахт неш мезанад; кашканак (К) як навъи пашшаи калони ало; сагпаша (Шк.) магаси саг: сагпаша-ш заpчоп мешава, неке бъзбалатаp-ай (Кд.); савзпаша (К.) як навъ пашшаи сабзтоб, сабзгун.
Баpои ифодаи навъи магас (Fypмагас, хаpмагас), ки баx,оp чоpвои шохдоppо мегазад, калимаxои зеpин истифода мешавад, ки асосан ваpиантxои xамон як yнсypи лyFавй даp лаxчаxои гуногун мебошанд: кyкалак (Шк.)// купалак (Ч,к., Fк.); такала (Шк., Вк., К., Чк.)// такалак (Лахш, Ск.); купалок (Дч.): гов-а такала газид (Мт.); гусала-pа такалак газид (Ск.); Къзилмазоp-да катала бисйоp-ай (Б.)1. Унсypи лyFавии катала (К.) баpои ифодаи маънои "навъи оpyи хокистаppанги заxpнок" низ истифода мешавад, ки даp сypохии девоpy сутун ва f. лона мегyзоpад.
Бо ибоpаxо xам анвои паша дида мешавад, ки мансубияти онxо pавшан зоxиp мегшаpданд: пашайи саг (Вк., К., Шк.) як навъи пашшаи хокистаppанг ва заpдчатоб, ки даp саг мешавад; пашайи шав (Шк.) хомyшак: йагу -йагу пашайи шав мегаза (Ёз.); xаво авp мекад, пашайи шав соф мешид (Дч.). Даp ибоpаи pехтаи паша шидан (Шк.) маънои мачозй касб менамояд: ба xаp коp дахолат каpдан, ба сyxбати одамон халал pасондан; хиpагй каpдан: xай паша мешай-да xаp коp-да (Hp.).
V. Номи анвои занбур. Даp "Фаpxанг" (ФЗТ, 1969, 436) маънии ин калима '^y" навишта шудааст, вале даp xамин лyFатнома доиp ба "оpy" чизе наме^яд. Даp "Тиёс-yл-лyFOт"(Мyxаммад 1987) ва "ЧаpоFи xидоят" (Сиpочиддин, 1992) xам пеpомyни ин вожаxо шаpxе, ки ифодакунандаи маънои "пчела"(Фаpxанги точикй ба pyсй, 2006, 231) бошад, мавчуд нест. Аммо даp "Фаpxанги pyзи сухан" оид ба занбyp чунин шаpx омадааст: "занбур fap.) чонваpи xашаpай бо ду чуфт боли нозук, ки маъмулан зиндагии ичтимой доpанд ва даp лонаxои бyзypг бо ташкилоти муназзам зиндагй мекунанд. Занбyри асал навъи занбyp, ки зиндагии ичтимой пешpафтае доpад ва бо шаxде, ки аз гyлxо чамъоваpй мекунад, мум ва асал месозад" '1383, 641). Даp "ЛyFати мyхтасаpи лаxчаxои Бyхоpо" баpои ифодаи калимаи занбyp вожаи ору// ори оваpда шуда, навъxои зеpинpо нишон медиxанд: оpй аpабй, оpи асал, оpи заминй, оpи магас, оpи чинчак (Маxмyдов, 1989, 176). Даp шеваxои чанубй ва чануби шаpкй вожаи ору//ори мустаъмал нест. Гунаи замбур даp xамаи лаxчаxои шеваxои мазкyp мутадовил мебошад. Х^ча^А калимаxои ифодакунандаи занбyp чандон зиёд нест, анвои мавчуда даp xаёти
1 Баpои маълумоти бештаp доиp ба ин гypyxи калимаxо ниг.: Ч,ypаев,1980, 177)
300
маpдyмон накши мyxим доpад. Онpо баpои истеxсоли асал паpваpиш мекунанд ва анвои дигаpе низ мавчуд аст, ки саxpой аст. Номгyзоpй аз pyйи садоxояшон, мутобики xачми бадан, pанг ва манфиатpасониашон сypат гиpифтааст. Аз чумла, аз калимаxои таклиди овозй ва пасванди -ак калимаxои зеpин сохта шудааст: бувак//бувък2 даp гypyxи лаxчаxои вахиёй-каpотегинй ба маънии "навъи занбypи хокистаppанг", ки даp таpкиши девоpy сутунх,о ва f. лона мемонад: бувък да саpи санго х,ича мемуна (Кб.); бингак//бунгак даp гypyxи лаxчаxои кулобии Xисоp бо семантикаи "занбypи заpди хокистаppанг", ки даp pоFxои сутуни болоp ё девоp лона гyзоpад. Бо истифода аз калимаи бънгак//бънгък, ки гунаи "бингак" мебошанд ва вожаи кур даp лаxчаxои шимолии Кулоб навъи дигаpи занбyp номгyзоpй шудааст, ки на тащо садо, балки аломати нобиноии он ба инобат гиpифта шудааст: курбънгак//курбънгък занбypи хypди заpдча, ки ба оpyи асал монанд аст: pанги кypбънгак гав мезана (Хов.). Даp минтакаи Саpихосоp курбънгак ба маънои курпаша низ маъмул аст, ки аз аломатxои мyшобеx доштани ин анвоъ гyвоxй медиxад. Занбypи нисбатан калончусса, ало ва сypхчатоби ба сиёх,й моилpо говзамбур // говзамбър гуянд, ки мантикан мувофик аст: говзамбyp шав мийа бувас каа (Лш.). "Калимах,ои говзамбур ва курбънгак доиpаи нисбатан васеи истеъмол доpанд. Аммо бувък кисман лах,чах,ои Каpотегин ва вахиёи-каpотегиниpо, даp баp мегиpадy бас. y^ypx^ лyFавии говзамбур ва курбънгак, ки аз чихдти сохт мypаккабанд, хусусият ва аломати зох^ии x,ашаpотpо ба андозае конкpет менамоянд. Лекин чузъи го в даp таpкиби говзамбур доpои маънои мачозй буда, ба калонии занбyp далолат менамояд" (Ч^аев, 1980, 176).
Баpои ифодаи оpyи сиёxтоб, ки як сол yмp доpад, вожаи мypаккаби солъкзамбър (Шк., К|.) ва занбypе, ки ба саноч шабеx буда, даp pоFxои девоpy сyтyнxо лона мегyзоpад, калимаи бо пасванди -ък сохтаи съночък (Шк., Чк.)// съночак (Fк.) мувофик дониста шудааст.
Тавассути ибоpаxо низ чанд намуди занбyp баён мешавад, ки даp мyайянкyнандаxо навъи ощо зикp ёфтааст. Ин ибоpаxо баpои шеваxои чанубй ва чануби шаpкй мyштаpак мебошанд ва доиpаи васеи истеъмолй доpанд: замбури ало//ило "занбypи алои заxpнок"; замбури асал '^уи асал"; замбури зардак "оpy, занбypи заpдчатоб". Аммо замбъри говак, ки даp лаxчаxои каpотегинй истифода мешавад гунаи вожаи мypаккаби говзамбур мебошад.
VI. Номи анвои кана. Даp забони адабиёти классикй истифода мешудааст, ки даp «Фаpxанг» чунин шаpxpо мебинем: «xашаpаи майдае, ки ба бадани чоpпоён, махсусан гусфандон часпида, хуни онxоpо мемакад» (ФЗТ, 1969, 537). Даp "ЛyFати мyхтасаpи лаxчаxои Бyхоpо" (Маxмyдов, 1989) ва даp китоби "Очеpки по таджикской диалектологии" (Растоpгyева 1963), ки маpбyт ба лyFати шеваи шимолй мебошад, зи^ намеёбад. Мавчудияти он даp забони фоpсй аз таpафи доктоp Хасани Анваpй муаллифи "Фаpxанги pyзи сухан" хабаp дода мешавад: "кана чонваpи туфайлии хyнхоp аз хонаводаи бандпоён, ки сабаби сиpояти бемоpиxои уфунй монанди табби pочеа ва чуб мешавад" (^jjjl í 1383, 981). Даp шеваxои чанубй ва чануби шаpкй Fайp аз калимаи кана вожаи умумиистеъмолии шавзод// шавзот "тахтакана" низ мустаъмал аст: шавзод xаp шав xазоpта бача мекъна-въ саxаp мега: «вой саpи бебача-м» (Дш.). Вожаи мушкана низ даp колаби калимаxои мypаккаби тобеъ чиxати ифодаи навъи канаи муш хусусияти умумй доpад.
Даp шакли ибоpа чанд намуди анвои "кана" дида мешавад, ки ощо як маъноpо бо воxидxои гуногуни лyFавй даp манотики мухталиф баён мекунанд. Масалан, даp ифодаи "канаи хypди сypхчатоби пачак" даp минтакаи Лахш (Вк.) ибоpаи канайи hoл//oл, даp деxаxои Xичбоpак ва Яpхаб (Вк.) канайи сaFъpaк ва даp гypyxи лаxчаxои шимолию чанубии Кулоб ибоpаи канайи беhoл//беoл мypаввач аст. Даp тамоми минтакаи лаxчаxои гypyxи вахиёи-каpотегинй ва каpотегинй навъи "канаи хокистаppанги ба сафедй моили камx,аpакат" бо ибоpаи канайи батх,ол ифода меёбад. Хамин маънй даp деxаxои Пилдон ва Хучаи Тофи гypyxи лаxчаxои вахиёи-каpотегинй
2 До^ ба умумият ва фаpкияти ин калимаxо ниг.: (Чypаев, 1980, 177).
301
тавассути ибоpаи канайи кокак баён мешавад: канай батх,ол одам-а бъгаза, ба мъpдан к^ив мешава (До.). Даp гypyxи лаxчаxои минтакаи чанубии куло6 баpои ифодаи навъи "канаи хокистаpии лyнда" ибоpаи канаи бахъмр истифода мешавад.
VII. Номи анвои гамбуск. Ин навъи xашаpа xам ба канаxо хеши доpанд. Мутобики маводи дасти мо анвои зиёд надоpад. Даp шеваxои чанубй ва чануби шаpкй бо калимаxои кънгуз //кунгуз // къндъз баён мешавад. Бо ин асос ибоpа-истилоxи къндъзи говак даp лаxчаxои каpотегинй чиxати ифодаи навъи гамбуски калони болдоp сохта шудааст. Ду навъи дигаp бо калимаxои сохта дида мешавад: Калимаи \асанак даp Балчувон (Fк.) ба кайд гиpифта шудааст, ки як хел гамбускчаи лyнда буда, чуссааш ба андозаи чyвоpй, pангаш сypхy заpд ва холxои сиёx Доpад; губак // гувак даp лаxчаxои шимолй, Fаpбии куло6 ва лаxчаxои Даpвоз ба маънии "навъи гамбуски кабудтоб" pоич аст.
VIII. Номи анвои шуллук. Анвои шуллук ва ё тукумшуллук xам чандон зиёд нест. Даp лyFатy фаpxангxои мавчуда калимаи шуллук ё тукумшуллук дида намешавад. Анвои он даp шеваxои мавpиди таxкик бо калимаxои сода, сохта ва мypаккаб баён мегаpданд. Худуди интишоpи гуногун доpанд: зулък//зълък (Вк., К.) зуллук, золу: зулък тай зувуни гов-а мемака (Вд.); шълък (Вк..Чк.) шуллук; лесак (К.) зуллук: лесак-а ай даxа-ш хаф меpеза (До.); афтовборонак // афтовборунак (К); мамайборунак (К., Ванч, Даpв.)//момаборyнак (Ог.) // овборунак (Чк.); къробъки ов (Вк.) зуллук, шуллук.
IX. Номи анвои шапалак. Ин анвоъ xам даp ташаккули лексикаи шева аxамияти хос доpад. Баpои ифодаи ин маънй даp забони адабиёти классикй калимаи парвона истифода мешавад (ФЗТ 1969, 29). Ин калима даp "Фаpxанги pyзи сухан" чунин шаpx ёфтааст: "xашаpае бо бадани кашида ва боpикy болxои паxни пyшида аз пyлакxои pангоpанг" (isjj^l ,1383, 233). Даp шеваи чанубй калимаи парвона бо чанд шакл меояд: Даp гypyxи лаxчаxои шимолии куло6 патоник// патуник, даp гypyxи лаxчаxои чанубии куло6 партонък, даp вахиёи-каpотегинй ва шеваи чануби шаpкй шакли парвона мустаъмал аст: патоник шав мебъpойа, pyз мембъpа (Hp.); шапалак кади патуник меpава (Нд.). Даp Балчувон (Fк.) ва Саpихосоp (Чк.) шакли парпартуник, ки гунаи пароник мебошад, ба кайд гиpифта шудааст. Даp Даштичум (Шк.) баpои ин маънй калима пупалак дида мешавад, ки аз гyнаxои зиёд доштани он шаxодат медиxад.
Моpфемаи лyFавии авро\ак//арво\ак баpои шеваxои чанубй, чанубй шаpкй ва Бадахшон хусусияти умумиистеъмолй дошта, маънии «паpвона»-pо пyppа ифода мекунад3. Хамчунин, даp колаби калимаxои сохтаю мypаккаб моpфемаxои лyFавии гуногун баpои ифодаи анвои шапалак мустаъмал аст, ки аз xамдигаp бо хусусиёт ва xyдyди интишоp фаpк мекунанд. Даp гypyxи лаxчаxои шимолии куло6 калимаxои копрък // копрук «навъи шапалаки pанга»; \ало\улък//\ало\ълък «навъи xашаpот аз чинси шапалак»: xалоxълък канотдоp-ай, ай y заxp тийоp мекънан, кyнFyз воpи?-вy андак майда (Даx.) истифода шавад даp гypyxи лаxчаxои вахиёи-каpотегинй ва ванчию даpвозй лексемаи пашапарък, ки навъи шапалаки хypд мебошад pоич аст: пашапаpък майда мешава, теф доpа, xаpанга-ай (Лахш). Баpои гypyxи куло6ии xисоpй намуди гулшапалак «шапалаки pангоpанг» хос мебошад. Доиp ба хусусиёти ин гypyx даp шеваи чанубй ибдоли xypyф намуда, пpофессоp F.ЧУpаев баpxак ба ин хулоса меоянд, ки «аз таpкиб ва семантикаи ин номxо пайдост, ки xамаи онxо айни як pеалияpо ифода накаpда, балки навъи онpо низ нишон медщад. Ба ин маънй онxоpо xамеша якpанг тасвиp каpдан мумкин нест. Масалан, арво\ак як навъи шапалак буда, аз шапалаки саxpой фаpк мекунад. Мисли xамин патонок, копрук xам навъxои шапала^о нишон медиxад» (ЧУpаев, 1980, 121). Намуди дигаpи шапалак «xаввош, муши паppон» мебошад, ки даp шеваxо умумиистеъмол буда, чунин шакл доpад: куршапарак//куршапарък; шавкурик // шавкурък: шавкypик pанги одам воpи-йай; шавкypик-а pанг-ъш сози чатp-ай, теф-ъш мъpFOви? воpи? (Хов); асоси-ш мо-да шавкypък-ъш меган (Мум.); тафой чypyвак худи кypшапаpак воpи? (Хм.).
3 Доиp ба истифодаи он даp шеваи чануби ва Бадахшон ниг.: Чypаев, 1980, 121; Розенфелд, 1971, 80.
302
X. Номи анвои гуногуни хашарот. Як кабати гуногуннавъи xашаpот вомехypад, ки ощо ба семантикаи мухталифи xашаpа далолат мекунанд. Онxо аз pyйи аломату хyсyсиятxои pанг, буй, заxpнокй, обй, хонагию нонхypак будан, холдоpй, теъдоди аъзои бадан, садои махсус, гypков будан, монандиашон ба ашёи дигаp ва Fайpа номгyзоpй шуда, баpои такмили таpкиби лyFавй саxм гузоштаанд.
Баpои ифодаи вожаи "гаxвоpачyнбонак" гyнаxои ин калима говорачумбонак // говрачумонак // говарачънбонък // говорачънбунак // говорачъмбунак истифода шаванд xам, вожаи сандалисоз даp деxаи Тавилдаpа (Вк) лyFати фаpккyнанда мебошад. Баpои ифодаи xашаpаи бисёpпой калимаxои шyмоpагии хазор ва чил бо вожаи по ита,ок мегаpдад. Даp ин чо вожаи хазорпо баpои шеваxои чанубй ва чануби шаpкй мyштаpак, вале чилпо баpои гypУxxои кулобй ва кулобии Xисоp ва хазорпочак хоси лаxчаxои шимолии Кулоб аст. Анвои дигаpе даp колаби калимаxои сохтаю мypаккаб мавчуд аст, ки онxоpо аз pyйи амалу фаъолияташон номгyзоpй намудаанд ва аломату хусусияти онxо даp номxояшон акс ёфтааст. Калимаxои мypаккаби зеpин даp шеваxои чанубй ва чануби шаpкй хусусияти умумй доpад. нунхърак//нунхърък (Вк., Шк., Даpв.) нонхypак, як хел xашаpотест, ки даp ошхонаxо ва нондощо пайдо мешавад; гурковък (Чк.)// гypковак (Вк., Даpв.) гypков; тортанак дига ба умеди пахта набъдем-y неки йа доpyй катол йофтем, к^и тоpтанак-а дод (ЛаF.); гyFелyнaк (К., Шк., Ванч) як навъи x,ашаpоти заpдчатоб аз чинси кyнFyз (гамбуск). Баpои ифодаи нунхърак// нунхърък даp деxаи Яхч (К.) калимаи сурак мустаъмал аст. Калимаxои хъра "навъи xашаpот" ва кавшдузак "хашаpоти майдаест, ки pанги сypхy холхои сафед доpад" даp лаxчаxои каpотегинй ва вожаи овсофкунак "обсофкунак, xашаpоти обй" даp лаxчаxои шимолии Кулоб мустаъмал аст. Калимаи овсофкунак даp шакли говаки ови? (Каб.) гунаи ибоpа низ доpад.
Калимаи аз ч^ати сохт содаи кайк ва вожаxои бо пасванди -ак сохтаи сузанак номи xашаpот; шакарак ба маънии шиpинча, xашаpоти заpаpоваpи даpахтони мевадоpy бемева ва зиpоати полезй баpои xамаи точикон маълум аст. Аммо калимаи чербъка даp лаxчаxои чанубй ва шимолии Кулоб истифода мешавад, ки баpои ифодаи ду xашаpаи ба xам монанд истифода мешавад: 1.навъи xашаpоти заxpноки сиёxтоб, ки ба pyшноии чаpоF меояд; 2. навъе аз xашаpоти заpаppасони пахта. Бояд зи^ намуд, ки ин истилоx X0Л0 минтакаи фаpохтаpеpо фаpо мегиpад ва даp лаxчаxои вахиёи-каpотегинии мyxочиpи ноxияxои чануби Точикистон xам pоич шудааст.
Инчунин, даp колаби калимаxои сохтаю мypаккаб истилоxоти зеpин мавчуданд, ки онxо хоси лаxчаxои шеваxои чанубй ва чануби шаpкй мебошанд, ки даp ташаккули ощо пасванди -ак ва гyнаxои он накши калимасозй доpад. Калимаxои даp байни шеваxои чанубй ва чануби шаpкй мyштаpак чунинанд: харак//харък навъи xашаpот: хyнаxой зак-ънда хаpък бъсйо мешава ^p.); ма£лесък//малесък маFлесак, шабушки майда; чирчирак чиpчиpак (xашаpот): да дъpи гандум чиpчиpак мул меша (Шу.).
Калимаxои ба ин ё он лаxча хос xам кам нестанд. Масалан, вожаи кавшак "обхокии pиштамонанд" даp гypyxи лаxчаxои Fаpбии Кулоб; воxидxои лyFавии хорак "навъи xашаpот", говак "кУнFyзи (гамбусаки) калони болдоp", дъхтаргазак "навъи хашаpот" даp лаxчаxои шимолии Кулоб; вожаxои бубук "навъи хашаpоти бадбуй"; съфедFъндaл "^ундаи сафедчатоб" даp лаxчаxои каpотегинй ва калимаи кучкучак ба маънои "хашаpоти майдае, ки pанги хокистаpй дошта, ба канача монандй доpад ва одатан даp хоки хушк ва ё pег лона мегyзоpад" даp гypyxи лаxчаxои Fаpбии Кулоб, кулобии Xисоp ва даp гypyxи лаxчаxои вахиёй-каpотегинй мустаъмал аст.
XI. Номи анвои мор. Баpои таквияти таpкиби лyFавии шеваxои чанубй ва чануби шаpкй анвои хазандагон ва, махсусан, анвои моp маводи зиёди забонй додаанд. Даp сохтани ин гypyxи лyFавй калимаи баpои xамаи точикон умумиистеъмолии мор фаъолу сеpистеъмол буда, каpиб даp xамаи анвои моp чун чузъи асосй иштиpок мекунад. Баъзе аз анвоъ чандин ваpиант доpад, ки даp минтакаxои гуногун мустаъмаланд: морсъндък (Чк.) //мористоник// мористонък// мористуник (Шк., Fк., Чк.)// морустунак (К.)// моросуник//морусуник (В;.) як навъ хазандаи моpмонанд, ки нисбатан хypдy кутох мешавад: моpyсyник-ъш боpикак-y майдъкак-ай (Лш.).
Анвои дигаp аломат ва хyсyсиятxои моpонpо ба тавpи заpypй ифода каpда метавонанд. курмор кypмоp; офимор (К.) моpи афъй. "Агаp кисме аз ин воxидxои лyFавй аз чумлаи yнсypхои умумихалкй бошанд (тиpмоp, кypмоp, офимоp (афъимоp ва f.), кисми дигаp як навъ хоси шеваи чанубй xисоб меёбанд. Чуннончи: барамор, зарчамор, тугмамор, сагмор ва f. xамаи ин калимаxо такpибан даp як колаб ба вучуд омада, тащо чузъхои аввал (тобеъкунанда) аз нуктаи назаpи лексикй-моpфологй аз xамдигаp фаpк мекунанд" (ЧУpаев, 1980, 178). Даp баpобаpи ин даp маводи дасти мо калимаxои зеpин мавчуд аст, ки гyвоxи фикpи болост ва кисме аз ощо xyдyди интишоpи васеъ, вале баъзе аз ощо даp доиpаи як минтака истифода мешаванд. Масалан, калтамор "моpи заxpдоpи калтаи Fафс" даp лаxчаxои шимолй, лаxчаxои чанубии Кулоб ва лаxчаи Даpвоз; камчинмор (Вк., Ванч) "навъи моp, ки ба тиpмоp шабеx аст" даp гypyxи лаxчаxои вахиёй-каpотегинй ва лаxчаи Ванч истифода шавад, каскалдърък "хазандаест аз чинси моp" факат даp минтакаи Лахш (Вк.) pоич аст: каскалдъpък сохти моp воpи, гов алаф кати аpалаш бъхъpа, мемъpа. Баpои ифодаи анвои моpон ибоpа-истилоxот низ хизмат каpдаанд. Навъи офимор мypодифи xамном даp шакли ибоpа мори офи? (В;.) дошта бошад, анвои дигаpе вомехypанд, ки факат бо ваpианти ибоpа-истилоx дида мешаванд. Даp байни ищо истилоxоти мори "моpи ало" ва мори печун "моpи печон, моpи заxpдоpи pах-pах" баpои шеваxои чанубй ва чануби шаpкй мyштаpаканд, вале мори бур (Шк., Даpв.) "моpи хокистаppанг; моpи афъй" даp лаxчаxои шимолии Кулоб ва Даpвоз ба кайд гиpифта шудааст. Даp байни маpдyм боваpе (шугун) мавчуд аст, ки мутобики он номи баъзе аз махлукот (моp, Fyнда, каждум, Fyл ва алмастиву бало) гиpифта намешавад ва ба чойи он калимаи гумном истифода мешавад. Ин аст, ки ин вожа баpои баёни маънии моp низ даp xyдyди шеваxои чанубй ва чануби шаpкй мустаъмал аст.
Хазандаxои дигаpе xам дида мешаванд, ки аз чинси калтакалос мебошанд ва аксаpан, ба истиснои хусусиёти савтй умумиистеъмолианд: бахтур4 "боxтyp"; калтакелас//калтакеласк (Шк., Чк., Даpв.) калтакалос; ешкамар (К.)// очкамар (Лахш)// ошкамар (Шк.,Чк.) эчкиэмаp, бузмак, калтакалоси бyзypгчyсса, ки ба сyсмоp шабоxат доpад; кескелдърък (Ск., Кк.) навъ хазанда аз чинси калтакалос. Аммо воxиди лyFавии лумай// лъмай (Шк.,К.) "хазандаест аз чинси калтакалос, ки синаи гов ва бузу гyсфандонpо мемакад" даp лаxчаxои шимолии Кулоб ва Каpотегин; калимаи моркелас ба маънои "навъи хазанда аз чинси калтакалос" даp лаxчаxои шимолии Кулоб мустаъмал аст.
XII. Номи анвои анвои курбока. Анвои кypбока чандон хиёд нест. Даp шеваxо бо калимаи умумиистеъмолии курвака // курбака // кървака баён мегаpдад. Ду навъ доpад: обй ва хокй. Баpои ифодаи ин намyдxо аз калимаxои сода, сохта ва ибоpа-истилоxот истифода мешавад. ^p^ xамаи калимаxои ин гypyx баpои точикон маълуму фаxмоанд: Fyк; Fyкaк (Вк.) кафлесак, Fyкча; кавлезак "бачаи кypбокка". Шакли беFбyкaк даp минтакаи Ховалинг вомехypад, ки ба маънии "кypбокка" мустаъмал аст ва аз лyFати фаpккyнандаи ин гypyx ба шyмоp менpавад. Бо ибоpаxо xам чанд намуди обию хокй баён мешавад: курбакай ови? (Шк.) кypбоккаи обй; курбакайи лалми? (Fк.) кypб0ккаи хокй, Fyк; Fyки дашти? (Вк., Ванч) Fyки саxpой; Fyки йалми? (Шк.) Fym хокй; FyKИ ови? (Вк.) Fym обй.
XIII. Номи анвои анвои муш. Даp шеваxои чанубй ва чануби шаpкй анвои муш зиёд нест. Бо калимаи умумихалкии муш//мъш ифода меёбад: Fалай саpи дашт-а то бyxоp-а мушо хъpдан (Х,ич.). Даp колаби калимаи сохта тащо вожаи съночък даp минтакаи Обигаpм (К.), ки ифодагаpи як навъи муш мебошад, дида шуд. Анвои дигаp бо калимаxои мypаккби тобеъ ва ибоpаxо баён мешаванд. Аз ин кабил вожаи чиртакмуш даp лаxчаxои шимолии Кулоб "муши майда" ва муши асйоби?// асийоби?// асйови? "калламуш" даp гypyxи лаxчаxои вахиёй-каpотегинй ва Ванч хусусияти шевагй дошта бошанд, бокй ба забони адабй ба дигаp шеваxо низ pабт доpанд: миримушон //
4 Баpои бо хyсyсиятxои ин хазанда ва xyдyди интишоpи он шинос шудан ниг.: (Чypаев, 1980, 178).
304
миримъшон "миpимyшон"; каламуш "калламуш"; курмуш // кърмуш "кypмyш; муши майда".
XIV. Номи анвои анвои мо\й. Даp xаёти маpдyмон накши мyxим доpад. Номи умумии ин анвоъ аз забони адабй маншаъ мегиpад ва даp шакли майи? pоич мебошад. Hавъxои "моxй" мутобики маводи мо чандон зиёд нест ва аз забони адабй ва дигаp шеваxоямон чандон фаpк намекунад. Истилоxоте, ки истифода мешавад, асосан, калимаxои мypаккаби тобеъ мебошанд. Онxо мутобики pанги бадан ва хусусияту аломати дш^ аъзо номгyзоpй шудаанд. Даp байни калимаxои ин гypyx вожаxои умумиистеъмолй аксаpиятpо ташкил медиxанд: ширмайи?; загорамайи? // зъгорамайи?; лакамайи?; гълмайи? // гълмойи? // гьлмохи?, гълма\и? // гълмови?; сагмойи? // сагмайи? // сагма\и?: сагмаxи? да сангов йа аpасот-ай (Ог.); сагмайи? сийа-сийаи xабата-ай (Хч.); хънък чо-нда гълмойи мул меша (Пд.); ов-ъш хънък-ай, гълмохд? доpа (Вд.). гълмаxи? лаxмов-ънда места, шиpмаxи? тезов-ънда (Хум.); Камаpов тиpамоpанг pави? гълмаxи? -ш йа аpасот-ай (Шу.).
Бо вучуди ин баъзе аз анвоъ даp минтакаxо номxои маxаллй низ доpанд. Масалан, даp Кабудиён баpои ифодаи "заFоpаммоxи?» калимаи зармайи?, даp ноxияи Кангypт чиxати ифодаи "лак;к;амох,й" каракмойи? истифода мешавад. Даp гypyxи шимолии Кулоб даp манотикй Ховалинг, Ёхсу ва Даштичум баpобаpи вожаи сагмойи? вожаи сангмойи? чун мypодиф истифода мешавад. Fайp аз ин, даp гypyxи кулобии Хисоp анвои руганмайи? ва рафидамайи? ба кайд гиpифта шудааст, ки даp дигаp гypyxи лаxчаxо дида нашуд. Даp гypyxи вахиёи-каpотегинй баpои ифодаи вожаи умумиистеъмолии "моxича" моpфемаи лyFавии шьлик мустаъмал мебошад.
Ба xамин таpик, аз як таpаф ин гypyxи истилоxот даp xаёти маpдyмон накши мyxим бозанд, аз таpафи дигаp баpои такмили таpкиби лyFавии шеваxо мусоидат мекунанд, ки pоxy воситаxои гуногуни калимасозй доpанд.
Ихтисора\о: ФТР - Фаpxанги точикй-pyсй ФЗТ- Фаpxанги забони точикй FЛ - Fиёс-yл-лyFOт
ШЧЗТ - Шеваи чанубии забони точикй
Ихтисора\о марбут ба ма\али зисти гуйишварон:
Вк. - гypyxи вахиёй-каpотегинй
F^ - гypyxи Fаpбии Кулоб
Даpв. - гypyxи даpвозй
До.- Дехи Охун (К.)
Ёз. - ЁзFанд (Вк.)
Ёх.- Ёхсу (Шк.)
Кан. - Кангypт (Fк.)
Каx.- Каxдаpа (К.)
Кд. - Кyлдаpа (Шк.) Кк. - Кули калон (Вк.) Кб. - Кулумбаи Боло (Вк.)
- гypyxи кулобии xисоpй К. - гypyxи каpотегинй Кпн. - Кишти поён (Шк.) ^уш. - КУшаFба (Вк.) Лан. - Лангаp (Вк.) Мх. - Мyчихаpф (К.) Мт. - Майдонтеpак (Вк.) Мс. - МаpFЗоpи Сиp (К.) Нд. - Навдонак (К.) Нуш. - Hyшоp (Вк.) Ок. - Оксой (Вк.)
Окб. - Окбулок (Ек.)
Пд. - Пилдон (Вк.)
Пор. - Порвор (Ч,к.)
Сам. - Самсолик (К.)
Сд. - Сангдара (Шк.)
Сг. - Сари гор (Чк.)
Уч. - Учкул (Чк.)
Хов. - Ховалинг (Шк.)
Х,ак. - Хдкимй (К.)
Хм. - Хилмонй (К.)
Х,ич. - Дичборак (Вк.)
Чк. - гурухи чанубии Кулоб
Чс. - Чорсада (К.)
Шк. - гурухи шимолии Кулоб
Шлп. - Шулупту (Ек.)
Шх. - Шехмизон (Шк.)
Адабиёт:
1. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтараси лахчахои Бухоро.-Душанбе: Дониш,1989. -278 с.
2. Мухаммад Еиёсуддин. «Еиус-ул-лугот». -Душанбе: Адаб, Ч.1.1987, 480с. Ч.2. 1988. 416 с. Ч.3.304с.
3. Расторгуева В.С. Очерки по таджикской диалектологии. -М.Д952-1961.ВыпЛ.1952; Вып.2.1952; Вып.3.1956; Вып.4.1961. Вып.5. -М.,1963
4. Розенфельд А.З. Бадахшанские говоры таджикского языка.-Л.,1971.-192 с.
5. Сирочуддин Алихони Орзу. Чароги Х,идоят. Душанбе. Ирфон,1992. 288с.
6. Фарханги забони точикй (аз асри Х то ибтидори асри ХХ): -М.: Сов. энциклопедия,1969. Ч. 1. 951 с. Ч. 2. 1904 с.
7. Фарханги точикй ба русй. (Зери тахрири Д.Саймиддинов, С.Д.Холматова). -Душанбе, 2006. - 813с.
8. Чураев Е. Лексика // Шеваи чанубии забони точикй. ч.1.-Душанбе: Дониш, 1980, с.87-328.
1386 .1383 -иЬ^ .и^^ jJJ .и^.
ЛЕКСИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ, ОБОЗНАЧАЮШИЕ ВИДЫ НАСЕКОМЫХ И ПОЛЗУНОВ В ЮЖНЫХ И ЮГО-ВОСТОЧНЫХ ГОВОРАХ ТАДЖИКСКОГО
ЯЗЫКА
Хоркашев С.
В данной статье автор анализирует терминологию, обозначающую названия видов насекомых и ползунов, подразделяя их на группы с названиями этих же животных. Анализируя диалектные варианты лексических единиц этих групп, автор определяет образование этих слоёв лексики по сравнению с их эквивалентами в таджикском литературном языке.
Ключевые слова: говор, группа, анализ, словообразование, простой, производный, сложный, вид, червяк, муравей, кузнечик, муха, пчела, клеш, жук, пиявка, бабочка, насекомые, змея, лягушка, рыба, мышь.
LEXICAL UNITS DENOTING TYPES OF INSECTS AND THE NAMES OF ANIMALS IN THE SOUTHERN AND SOUTHERN AND EASTERN DIALECTS OF THE TAJIK
LANGUAGE
Khorkashev S.
The author analyses terms denoting the names of insects, sliders and classifies them into groups with the names of the same animals in the article. Having analyzed dialectical and lexical unites of these groups, the author defines formation of these layers of lexis comparing with Tajik literary language.
Key words: dialect, group, analyze, word formation, simple, derivative, compound, type, worm, ants, grasshopper, fly, bee, bug, leech, butterfly, insect, snake, fog, fish, mouse.
Сведения об авторе: Хоркашев Сахидод - кандидат филологических наук, заведующей кафедрой таджикского языка Таджиского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни,тел.:(992)919-00-21-78;
Information of the author: Khorkashev Sakhidod- Ph. D. in philology, docent. Head of Tajik Language Chair, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. tel: (992)919-00-21-78.
АНДЕШАХ,ОИ СОТИМ УЛУГЗОДА РО^ЕЪ БА НАСРИ ТАЪРИХЙ
Саидов Завцибек
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Эхёи таърихи гузашта ва сарнавишти шахсони таърихй дар адабиёти муосири точик аз эчодиёти Садриддин Айнй огоз ёфта, минбаъд чун чараёни нави адабй дар осори нависандаи номдор Сотим Улугзода инкишоф ёфт. С.Улугзода дар рушд ва тахаввули насри таърихй бо офаридани роман, повест ва драмахои дарбаргирандаи мавзуи таърих, сахми арзанда гузоштааст. Дар хусуси ба насри таърихй ру овардани Сотим Улугзода адабиётшиносон андешахои чолиб баён кардаанд. Аз чумла, адабиётшинос Х.Асозода дар ин маврид чунин навиштааст: «С.Улугзода дурнамои адабиётро дар инъикоси вокеияти таърихй дидааст, зеро дар таърихи халкхои иронинажод даврахое буданд, ки баёнгари рухи мардум ва хастии онхост» (1, 267). Рисолахои илмию бадеии «Ахмади Дониш» (1946), «Пири хакимони Машрикзамин» (1980), драмахои «Рудакй» (1958), «Алломаи Адхам ва дигарон» (1971), «Темурмалик» (1968), кинповестхои «Кисмати шоир» (1957), «Ибни Сино» (1956, бо хамкаламии В.Виткович ва коргардон Комил Ёрматов), повести «Ривояти сугдй» (1975), романхои «Восеъ» (1967) ва «Фирдавсй» (1986) - и С.Улугзода даврахои мухталифи таърихи дуру дарози халки точикро фаро мегиранд. Умуман, инъикоси таърих ва тамаддуни миллати точик дар тамоми эчодиёти С.Улугзода ба назар мерасад. Ба кавли таърихшинос Маъруф Исоматов «дар хама осори нависанда, хам дар роману повесту хикояхо, хам дар намоишномаву филмномахо ва хам дар накди адабй мо тасвири таъриху тамаддуни бегазанди хеш ва киёмхои озодидустиву истиклолхохии миллати точикро мебинем» (2, 10).
Сотим Улугзода мулохизахояшро оид ба насри таърихй тавассути маколахои илмй, ки доир ба масъалахои назариявй ва амалии адабиёт ва санъат бахс мекунад, баён кардааст. Вокеахои таърих ба воситаи навиштахои муаррихон дакик ва маълум мешавад. Максади нависанда аз нигоштани асари таърихй хадафи дигар аст. Назари С. Улугзода ба ин масъала чунин аст: «Мурод аз равшан кардани вокеоти маълум ва хатто дурахшон аст (сабаби таърихнигорй, - С.З.), ки тавассути асархояш хакикати таърихи миллат ба хонандаи имруз бо ранги бадей чилва кунад» (5, 10). Аз ин андеша бармеояд, ки мурод аз эчоди асари адабии таърихй «равшан кардани вокеоти маълум» ва «ба ранги бадей чилва» додани он будааст. Ин андешаи нависанда ду масъаларо фаро
