CC BY
0LAVANDA O'SIMLIGINI TARQALISHI VA DORIVORLIK XUSUSIYATI
1Haydarov Mavlonjon Mashrabovich, 2Yo 'Ichiyeva Nargiza Bahromjon qizi,
3Ma'murjonova Iroda Isroiljon qizi, 4Ma'murjonova Dilfuza Mahmudjon qizi
1FarDU, ATSF va DO' kafedrasi mudiri, b.f.f.d. (PhD) 2,3,4FarDU, Agrar qo'shma fakulteti talabalari, Loyiha ishtirokchilari https://doi.org/10.5281/zenodo.11214688
Annotatsiya. Maqolada lavanda o'simligini tarqalishi hamda dorivorligi, ajoyib hidga ega bo'lgan shifobaxshligi o'ziga xos xususiyatlari, oziq-ovqat sanoatida, kosmetalogiya va parfumeriya hamda tibbiyot sohalarida ishlatilishi haqida yoritilgan.
Kalit so'z: Lavanda, gul, dorivor, tarqalish, kosmetalogiya, parfumeriya, tibbiyot.
Аннотация. В статье описаны распространение и лечебные свойства растения лаванды, его лечебные свойства с чудесным запахом, применение в пищевой промышленности, косметологии и парфюмерии, медицине.
Ключевые слова: Лаванда, цветок, лекарственный, распространение, косметология, парфюмерия, медицина.
Abstract. The article describes the spread and medicinal properties of lavender plant, its medicinal properties with a wonderful smell, its use in the food industry, cosmetology and perfumery, and medicine.
Keyword: Lavender, flower, medicinal, distribution, cosmetology, perfumery, medicine.
Mamlakatimizda dorivor o'simliklarni yetishtirish va farmokologiya sanoatimizni mahalliy hom-ashyo bilan ta'minlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Ushbu muammoni hal etish uchun so'ngi yillarda bir qator qarorlar qabul qilindi va amalga oshirilmoqda. Respublikamizning tuproq iqlim sharoiti dorivor lavanda yetishtirish uchun juda qulay hisoblanadi.
Lavanda (Lavandula) — labguldoshlilar oilasiga mansub buta yoki doim yashil chala butalar shaklidagi, efir moyli o'simlik hisoblanadi. Yer yuzasining O'rta Dengiz sohillarida 25 dan ortiq turi uchratish mumkin. Fransiya, Italiya, Ispaniya, Vengriya, Moldaviya, Qrim, Rossiyaning Krasnodar o'lkasida asosan, ensiz bargli Lavanda. (Lavanda. angustifolia) turi yetishtiriladi. Lavanda Angustifolia Lavandaning yangi to'pgulida 1,2 — 2,3% efir moyi mavjud. U parfyumeriya, oziq-ovqat sanoati, tibbiyotda keng qo'llaniladi. Lavanda yorug'sevar hamda issiqsevar, qurg'oqchilikka chidamli manzarali dorivor o'simlik, 30°S sovuqqa bardosh bera oladi. Asosan qalamchasidan ko'paytiriladi. Ildizi 40—50 ta uzun ipsimon ildizchalardan iborat. Tuproqqa 2 m chuqur kirib boradi. Sershox, bir tupida 400—800 ta poya hosil qiladi hususiyatiga ega. Mevasi qo'shaloq, 4 ta yong'oqchadan iborat bo'lib, rangi sariq — jigarrang. Ekilgan ko'chatlardan 2-yildan boshlab 20—25 yilgacha hosil olish mumkin. Har 6—7 yilda lavandazorlardagi ko'chatlarni yoshartirish samarali natija beradi.
Lavandaning kelib chish markazi O'rta yer dengizidir. G'arbiy Hindistonga cho'zilgan tor chiziqda tabiiy holda ko'proq o'sadi. Lavanda deyarli barcha Yevropada, Janubiy va Shimoliy Afrikada, tropiklarida katta maydonlada, Avstraliya, Osiyo va Amerika mamlakatlarining tog'li hududlarida yetishtiriladi.
Lavandaning ko'p yillik butasimon shakllari Lamiaceae oilasining vakillari hisoblanadi. Uning ildiz tizimi juda kuchli rivojlangan. Yuqori qismida kuchli tarvaqaylab ketgan. Asosiy skelet ildizlari ikki metr chuqurlikka kiradi.Voyaga yetgan o'simliklarda magistral yerga yaqin
joyda shoxlana boshlaydi va deyarli sezilmaydi. Yog'ochli pastki shoxlari, bir necha marta shoxlangan va kamarli, kulrang-jigarrang po'stlog'iga ega (1-rasm).
1-rasm. Lavanda morfologiyasi
Buta yarim sharsimon shaklga ega va balandligi 50-70 santimetrga etadi, diametri 60-80 sm. Barglarining uzunligi 2,5-6,5 santimetr, kengligi esa 1,1 dan 5,0 mm gacha. To'p gullari boshoqsimon. Bitta o'simlikda pedunkullar soni 40 dan 1000 tagacha etadi.
Gullash, o'z navbatida, qarama-qarshi joylashgan burmalardan (4-12 dona) iborat. Ularning har birida 7-20 ta kichik biseksual gullar mavjud. Naychali kosa ko'p sonli tuklar bilan qoplangan. Ikki labli quvurli gultoji to'q binafsha yoki oq rangga ega. Ular to'liq ochilishidan oldin lavandaning gullarini yig'ib olinadi va ular bir necha oy davomida mahkam yopiq va xushbo'y qoladi. Lavanda gulining uzoq vaqt saqlanadigan xushbo'y hidi va parvarish qilish qobiliyatidan foydalaniladi, barcha navlarni va gullarni lavanda ustunlar yoki o't pashshalarini tayyorlash uchun kesib olinadi. Mevasi silliq va mayda bir urug'li yong'oq, oval shaklda.
2-rasm. Lavandadan foydalanish
Lavandadan - Farmakologiya, kosmetologiya, parfyumeriya hamda pazandachilik sanoat ekini sifatida yetishtiriladi. Xalq tabobatida terapevtik maqsadlarda lavanda gullari, barglari hamda novdalarining tepa qismlaridan foydalaniladi 2-rasm. Gullash davrida boshoqdagi gullarning yarmiga yaqini, ba'zan barglari hamda shoxlari ham yig'ib olinadi. Lavanda o'zida ko'p miqdorda efir moyi saqlashi bilan qadrlanadi. Efir moyining tarkibi linalool spirti va kislotalarning ester (sirka, butirik, valerik va kaproik)larini o'z ichiga oladi. Lavanda moyi butun dunyoda ishlab chiqariladi, bunda Bolgariya, Fransiya va Xitoy ishlab chiqarishda yetakchilik qiladi.
Oila Tarkibi Lavande officinale % Lavanda aspik %
Terpenlar Monoterpenoll ar Linalool 28,92 49,47
a-terpineol 0,90 1,08
g-terpineol 0,09
Borneol 1,43
Izoborneol 0,82
Terpinen-4-ol 4,32
Nerol 0,20
Lavandulol 0,78
Lavanda gullari tarkibida esa kumarinlar, gerniarin va ursolik kislotasi mavjud. O'simlikning yer ustki qismi organizmga tinchlantiruvchi, stressga chidamlilikni oshirishuvchi, ruhiy holatni me'yorlashtiruvchi, teri holatini yaxshilovchi ta'sir etadi. Lavanda gullari diuretik, antikonvulsant va tinchlantiruvchi xususiyatga, moyi esa antiseptik va bakteritsid ta'sirga ega. Bundan tashqari, lavanda moyi epidermal hujayralarni to'liq qayta tiklash xususiyati bilan faol yaralarni davolashda (ayniqsa, kimyoviy kuyishlarni) ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Chandiqlarni kichraytirish va bo'rtmalarni so'rilishiga yordam beradi.
Lavanda gullari kumarinlar saqlaganligi sababli sodda organizmlar va hasharotlar rivojlanishiga yo'l qo'ymaydi. Shu tufayli lavanda pedikulyoz, parazitlar va kuyaga qarshi kurashda yaxshi samara beradi. Spirtli ichimliklar bilan suyultirilgan lavanda moyi migren paytida, kuchli yurak urishi bilan, asabiylashish kuchaygan davrda, revmatizmning o'tkir xurujlarida ichiladi. Lavanda gripp bilan og'rigan bemorlarga foydali ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek ushbu o'simlik tarkibida vitamin va minerallarni ham ko'rishimiz mumkin. Lavanda ichga qabul qilish va tashqi foydalanish uchun mo'ljallangan.
REFERENCES
1. Холмуратов У. К., Рустамова Ш. А., Ярмухаммедова Н. А. Клиникоэпидемиологические аспекты течения бруцеллеза за последние годы по Самаркандской области //Вопросы науки и образования. - 2019. - №. 33 (83). -С. 60- 73.
2. Saminov A., Ismoiljonova D., Rahmataliyeva M. DORIVOR SUT QUSHQO'NMAS OSIMLIGINING FOYDALI XUSUSIYATLARI VA UNDAN OQILONA FOYALANISH //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D4. - С. 155-159.
3. Anvarjonovich D. Q., O'g'li S. A. A., O'g'li X. The importance of fungicides and stimulants in preparing seed grains //Asian journal of multidimensional research. - 2021. - Т. 10. - №. 4. - С. 415-419.
4. O'G'Li S. A. A., Qizi A. A. D. O. K., Qizi N. B. H. DOLLAR DARAXTINING YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D3. - С. 297-300.
5. Saminovich M. B., Gulomatovna X. N., O'G'Li S. A. A. Petrushka o 'simligini yetishtirish va undan oqilona foydalanish //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D3. - С. 259262.
6. Yusupova Z., Saminov A., Sayramov F. SALVIA-L MARMARAK TURKUMI VAKILLARINING O'ZBEKISTONDA TARQALISHI, HAYOTIY SHAKLLARI VA ISHLATILISHI //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D6. - С. 13-19.
7. Mukhtarovna N. R., Alimardonugli S. A., Botiraliyevich U. N. Features of treatment of winter wheat seeds by different processors //International Engineering Journal For Research & Development. - 2021. - T. 6. - C. 3-3.
8. O'G'Li S. A. A., Qizi I. D. E., Qizi K. I. T. Dorivor momordika yetishtirish va o 'simlikning o'ziga xos xususiyatlari //Science and innovation. - 2022. - T. 1. - №. D4. - C. 14-18.
9. Saminov A., Ne'Matova D., Aliyeva M. DORIVOR ROZMARIN O 'SIMLIGINI KO 'PAYTIRISH VA UNDAN SOHALARDA SAMARALI FOYDALANISH //Science and innovation. - 2022. - T. 1. - №. D6. - C. 79-82.
10. Saminov A., Ne'Matova D., Aliyeva M. TIRNOQGUL O 'SIMLIGINING DORIVORLIK XUSUSIYATLARI VA DORI TAYYORLASH USULLARI //Science and innovation. -2022. - T. 1. - №. D6. - C. 75-78.
11. O'G'Li S. A. A., Qizi N. D. K. Zanjabil o 'simligini ochiq maydonlarda yetishtirish texnologiyasi //Science and innovation. - 2022. - T. 1. - №. D3. - C. 26-30.
12. Saminov A., Komilov H., Nasriddinova D. NA'MATAK (ROSA) NING SIZ VA BIZ BILMAGAN DORIVORLIK XUSUSIYATLARI //Science and innovation. - 2022. - T. 1. -№. D6. - C. 7-12.
13. Saminov A., Sodiqova M., Rahmataliyeva M. DORIVOR TOPINAMBUR O 'SIMLIGINI YETISHTIRISH VA UNING O 'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //Science and innovation. - 2022. - T. 1. - №. D6. - C. 116-119.
