CC BY
154
dr hab. Ryszard SZCZYGIEL, prof. nadzw.
Instytut Badawczy Lesnictwa
WIELKOOBSZAROWE POZARY LASOW W POLSCE Large-area Forest Fires in Poland
Streszczenie
Pozary lasow s^. jedn^. z glownych przyczyn szkod ekologicznych. Szczegolnie pozary katastrofalne, ktorych powierzchnia przekracza 500 ha powoduj^. silne zaburzenia w srodowisku naturalnym, powoduj^c dlugotrwale i szkodliwe zmiany, przyczyniaj^c si§ takze do powstawania efektu cieplarnianego. Srednio w roku, na swiecie powstaje kilkaset tysi^cy pozarow lasu, w wyniku ktorych niszczone s^. zasoby lesne na powierzchni 10 mln ha. Polska na tle panstw europejskich odznacza si§ srednim ryzykiem zagrozenia pozarowego, ale cech^. charakterystyczn^. jest dla niej duza liczba powstaj^cych pozarow lasu na stosunkowo malej powierzchni. Zdarzaj^. si§ jednak lata (rok 1992), kiedy Polsk§ n^kaly pozary katastrofalne i sluzby ratownicze stawaly przed trudnymi zadaniami opanowania zywiolu. W artykule przedstawiono charakterystyk^ zagrozenia lasow Polski i wyst^powania pozarow w latach 1990-2009, z omowieniem problematyki wielkoobszarowych pozarow, przyczyn ich powstawania oraz zasad przeciwdzialania im.
Summary
Forest fires are one of the main causes of ecological damage. Especially catastrophic fires, the area of which exceeds 500ha cause strong disturbances in the natural environment, resulting in long-term and detrimental changes and contributing to the greenhouse effect. On average, several thousand forest fires occur annually all over the world, as a result of which forest resources are destroyed in the area of 10 million ha. Among European countries, Poland is characterised by medium forest fire risk, but also by a high number of forest fires in a relatively small area. However, there are years (1992), when Poland is plagued by catastrophic fires and emergency services have to face the difficult task of suppressing the fire. The article describes fire danger characteristics concerning Polish forests and occurrence of fires in the years 1990-2009, discussing the issue of large-area fires, their causes and principles of fire prevention.
Slowa kluczowe: pozar lasu, pozary katastrofalne, zagrozenie pozarowe lasu, przyczyny, profilaktyka;
Keywords: forest fire, catastrophic fires, forest fire risk, causes, prevention
Wst^p
Pozary lasu s^. jedn^. z glownych przyczyn szkod wyrz^dzanych w srodowisku lesnym. Ze wzgl?du na obserwowan^. od wielu lat tendencj? wzrostow^. liczby pozarow oraz rozmiar strat powodowanych zwlaszcza przez pozary wielkoobszarowe uznaje si? je coraz cz?sciej za kl?sk? ekologiczn^. Kl?sk?, ktora nie tylko powoduje dlugotrwale, szkodliwe zmiany w ekosystemie lesnym, ale rowniez powoduje pogorszenie jakosci zycia spoleczenstwa (w tym szczegolnie zdrowia) wokol spalonych terenow.
W skali globalnej pozary lasow powoduje zmiany w atmosferze wskutek emisji produktow spalania, przyczyniaj^c si? do powstawania efektu cieplarnianego. Srednio w roku powstaje kilkaset tysi?cy pozarow lasu, w wyniku ktorych niszczone s^. w roznym stopniu zasoby lesne swiata na powierzchni 10 mln ha. Bywaly tez lata, ze powierzchnia ta byla zdecydowanie wi?ksza mi?dzy innymi wskutek trudno wyobrazalnych dla polskich lesnikow pojedynczych pozarow wielkoobszarowych obejmuj^cych powierzchni? kilkuset tysi?cy ha i wi?cej. Najwi?kszym odnotowanym pozarem byl pozar na przelomie lat 1982/83 na wyspie Borneo (Indonezja), ktory strawil lasy na powierzchni 3,5 mln ha. W 1987 roku w Chinach pozar obj^l powierzchni? 1,33 mln ha lasow. W ostatnich latach, w zasadzie co roku, tylko w roznych cz?sciach naszego globu dochodzi wr?cz do masowych pozarow o powierzchniach kilkuset ha, w wyniku ktorych spaleniu ulegaj^. obszary lesne, zabudowania, gin^. ludzie, niszczona jest cala infrastruktura na drodze rozprzestrzeniaj^cego si? ognia. Latem 2010 roku doszlo do pozarow lasow w Rosji na ogromnych powierzchniach, w wyniku ktorych zgin?lo kilkadziesi^t osob, a spaleniu uleglo okolo 2000 domow, w tym niejednokrotnie zniszczeniu ulegly cale wsie. Z zagrozonych terenow ewakuowano 86 tysi?cy osob. Podobne zdarzenia rozgrywaly si? w latach 2003 i 2005 w Portugalii i Hiszpanii, a pozniej w Grecji.
Polska w Unii Europejskiej zaliczana jest do krajow o srednim ryzyku zagrozenia pozarowego lasu, chociaz wedlug danych Europejskiego Systemu Informacji o Pozarach Lasu (European Forest Fire Information System - prowadzonego przez Wspolnotowe Centrum Badawcze w Isprze [2009, Report No 10, Forest Fires in Europe] plasuje si? na trzecim miejscu (po Portugalii i Hiszpanii) pod wzgl?dem sredniej rocznej liczby pozarow, a na osmym miejscu, bior^c pod uwag? powierzchni? nim obj?t^. - ryc. 1. Polsk^ specyfik^. jest stosunkowo duza liczba pozarow na zdecydowanie mniejszej powierzchni. W najbardziej zagrozonych pozarami panstwach basenu Morza Srodziemnego przeci?tnie rocznie powstaje 50 tysi?cy pozarow, powoduj^cych zniszczenie blisko 0,5 mln ha lasu.
a
O
m
^3
c
"s
a
c
w
a
S3
o
Cu
U,
_0
Eo
Kraj
] Roczna liczba pozarow [tys.] —♦-
Powierzchnia spalona [tys. ha]
c
©
£
©
a
Ryc. 1. Srednia roczna liczba pozarow lasu i powierzchnia spalona w wybranych krajach
Europy
Fig. 1. Annual average number of forest fires and burned area in selected European
countries
Wedlug klasyfikacji pozarow pod wzgl?dem ich wielkosci, za pozary katastrofalne uznaje si? te, ktorych powierzchnia przekracza 500 ha. Te wlasnie pozary dla prowadzenia dzialan ratowniczo-gasniczych s^. najbardziej skomplikowane i angazuj^ duze ilosci sil i srodkow.
1. Czynniki wplywaj^ce na zagrozenie pozarowe lasow w Polsce i wyst^powanie pozarow
Zagrozenie pozarowe lasow Polski wynika glownie z geograficznego polozenia, znajduj^cej si? na terenie scieraj^cych si? klimatow morskiego i kontynentalnego. Oddzialuj^ tez na nie stale czynniki ksztaltuj^ce bilans wodny, takie jak deficyt opadow czy powtarzaj3.ce si? dlugotrwale susze, prowadz^ce do obnizenia wod gruntowych. Efektem tego jest wyst?powanie niskiej wilgotnosci na rozleglych obszarach kraju, prowadz^ce mi?dzy innymi do stepowania. Wi?kszosc polskich lasow rosnie na ubogich, piaszczystych glebach charakteryzuj^cych si? wysok^. przepuszczalnosci^ wod opadowych. Szczegolnie niekorzystne warunki rozwoju oraz wszelkich zagrozen dotycz^. drzewostanow, powstalych
w wyniku zalesien na najubozszych gruntach porolnych na powierzchni okolo 1,5 mln ha. Nieuksztaltowane w pelni warunki biocenotyczne wlasciwe dla lasu wraz z jednolit^ struktur^. wiekow^. i gatunkow^. w tych drzewostanach, powoduj^, ze s^. one w sposob szczegolnie narazone na pozary. Dominuj^cy kierunek wiatru z zachodu powoduje zwi?kszony naplyw zanieczyszczen powietrza, przyczyniaj^c si? do pogorszenia zdrowotnosci lasow.
Potencjalnie duze i srednie zagrozenie pod wzgl?dem pozarowym dotyczy okolo 83% polskich obszarow lesnych (w Europie 65% zasobow). Zagrozenie tak duzej powierzchni lasow Polski wynika przede wszystkim z:
• przewazaj^cego udzialu gatunkow iglastych (76,2%,), w tym szczegolnie zagrozonej pozarami sosny (68,3%);
• duzego udzialu najubozszych siedlisk borowych (62%) cz?sto z jednowiekowymi monokulturami sosnowymi sprzyjaj^cymi nagromadzeniu si? znacznej ilosci suchej biomasy i latwemu tworzeniu si? martwej pokrywy gleby;
• znacznego udzialu drzewostanow mlodszych klas wieku do 60 lat (56,7%);
• oddzialywania zanieczyszczen przemyslowych, ktorych skala co prawda ulegla zahamowaniu w porownaniu do tej z pocz^tku lat 90., ale w dalszym ci^gu wywieraj^cych wplyw na stan sanitarny drzewostanow i ich przeswietlenie, co doprowadza do zachwaszczenia, zwi?kszania si? masy posuszu, wzrostu ilosci traw i wrzosu, co wplywa na wydluzenie si? sezonu palnosci oraz wyst?powania pozarow lasu praktycznie przez caly rok. Doprowadzilo to tez w powi^zaniu ze zmianami klimatycznymi do zwi?kszenia si? liczby siedliskowych typow lasu szczegolnie podatnych na pozary o siedlisko boru wilgotnego, boru mieszanego wilgotnego i lasu l?gowego;
• zmian klimatycznych, charakteryzuj^cych si? anomaliami pogodowymi (rekordowe temperatury powietrza, dlugotrwale okresy suszy, silne wiatry, bezsniezne zimy) sprzyjaj^cych powstawaniu pozarow kl?skowych;
• rosn^cej dost?pnosci i penetracji lasow przez spoleczenstwo w celach rekreacyjnych i zarobkowych. Nadal charakterystyczne dla naszego kraju jest zbieranie plodow runa lesnego. Zawsze bylo ono tradyj a obecnie cz?sto stanowi form? zarobkowania, zwlaszcza w rejonach o duzej lesistosci i o znacznym bezrobociu. Z drugiej strony wzrost zamoznosci spoleczenstwa i powszechniejsza mozliwosc zakupu samochodu wplywa na zwi?kszenie mobilnosci ludzi i liczniejsze odwiedzanie lasow, co w konsekwencji wplywa na
wzrost zagrozenia pozarowego, gdyz to czlowiek jest sprawc^. prawie wszystkich pozarow.
1.2. Klasyfikacja lasow pod wzglgdem zagrozenia pozarowego
Klasyfikacji obszarow lesnych pod wzgl?dem zagrozenia pozarowego dokonuje si? zgodnie z rozporz^dzeniem Ministra Srodowiska z dnia 9 lipca 2010 r., zmieniaj^cego rozporz^dzenie w sprawie szczegolowych zasad zabezpieczenia przeciwpozarowego lasow (Dz. U. Nr 137, poz. 923). Opracowana przez Instytut Badawczy Lesnictwa [Szczygiel R. i in. 2008] nowa metoda zaliczania lasow do kategorii zagrozenia pozarowego umozliwia klasyfikacj? nadlesnictw, regionalnych dyrekcji Lasow Panstwowych, parkow narodowych, gmin, powiatow, podregionow (grupa powiatow) i wojewodztw. Zaliczenia do kategorii zagrozenia pozarowego lasu dokonuje si? na podstawie nast?puj^cych kryteriow:
• sredniej rocznej liczby pozarow lasu w okresie ostatnich 10 lat przypadaj^cych na 10 km2 powierzchni lesnej;
• udzialu procentowego powierzchni drzewostanow rosn^cych na siedliskach boru suchego, boru swiezego, boru mieszanego swiezego, boru wilgotnego, boru mieszanego wilgotnego i lasu l?gowego;
• sredniej wilgotnosci wzgl?dnej powietrza i procentowego udzialu dni z wilgotnosci^. sciolki mniejszej niz 15% mierzonej o godz. 900 w punktach prognostycznych;
• sredniej liczby mieszkancow przypadaj^cych na 0,01 km2 powierzchni lesnej.
Na rycinie 2 przedstawiono wyniki klasyfikacji zagrozenia pozarowego nadlesnictw, a na rycinie 3 regionalnych dyrekcji Lasow Panstwowych.
Ryc. 2. Klasyfikacja zagrozenia pozarowego lasu wedlug nadlesnictw. [Szczygiel R., Ubysz B., Kwiatkowski M., Piwnicki J. 2008. Kategoryzacja zagrozenia pozarowego lasow Polski.
Raport IBL (III etap), S?kocin Stary]
Fig. 2. Classification of forest fire risk (Forest District level) [Szczygiel R., Ubysz B., Kwiatkowski M., Piwnicki J. 2008. Classification of forest area in Poland according to the fire risk of forest fires. FRI Report (III stage), S?kocin Stary]
Ryc. 3. Klasyfikacja zagrozenia pozarowego lasu wedlug regionalnych dyrekcji Lasow Panstwowych [Szczygiel R., Ubysz B., Kwiatkowski M., Piwnicki J. 2008. Kategoryzacja zagrozenia pozarowego lasow Polski. Raport IBL (III etap), S?kocin Stary]
Fig. 3. Classification of forest fire risk (Regional Directorate level) [Szczygiel R., Ubysz B. Kwiatkowski M., Piwnicki J. 2008. Classification of forest area in Poland according to the fire risk of forest fires. FRI Report (III stage), S?kocin Stary]
Pierwszej klasyfikacji lasow Polski pod wzgl?dem zagrozenia pozarowego dokonano w 1975 roku [Karlikowski T., Lonkiewicz B. 1975], uwzgl?dniaj^c tylko nadlesnictwa. W ci^gu ponad 30 lat, procent nadlesnictw zaliczonych do I (najwyzszej) kategorii zagrozenia pozarowego wzrosl z 21 do 40. Bior^c pod uwag? klasyfikacj? regionalnych dyrekcji LP mozna zaobserwowac, ze s^ one tylko w I i II kategorii zagrozenia pozarowego lasu,
a znikn?la III kategoria, do ktorej (wedlug wczesniejszej metody) zaliczone byly jeszcze kilka lat temu dwie regionalne dyrekcje. Te dwa fakty potwierdzaj^. rosn^c^ tendencj? potencjalnego zagrozenia pozarowego lasow Polski.
1.3. Wystgpowanie pozarow lasu w latach 1990-2009
W ostatnim dwudziestoleciu w polskich lasach powstalo 178634 pozary na powierzchni 172194 ha. W lasach b?d^cych pod zarz^dem Lasow Panstwowych odnotowano 87565 pozarow, w wyniku ktorych spaleniu uleglo 72572 ha. Pozary te stanowily 49% wszystkich powstalych w tym czasie w kraju i obj?ly 42% l^cznej powierzchni spalonej. Na rycinie 4 przedstawiono liczb? pozarow lasu i powierzchni? spalon^ w Polsce w analizowanym okresie, a na rycinie 5 sredni^. powierzchni? pojedynczego pozaru.
Liczba pozarow
Rok
Ryc. 4. Wyst?powanie pozarow lasow w Polsce w latach 1990-2009 [wg danych Dyrekcji Generalnej Lasow Panstwowych]
Fig. 4. Total number of fires on high forest and area burned in Poland in the period 1990-2009[Source: General Directorate of State Forest National
Forest Holding]
Powierzchnia spalona [ha]
Srednia powierzchnia pozaru [ha] .
4.0 t
3.5 -
3.0
2.5 -
2.0 -
1.5
1,0 — n
0,5 n n n n n n n
0,0 LI | I_1 | I_1 | I_1 | I_1 | I_1 , I_1 , I_1 , I_1 , U , I_1 , U , U , U , U , I_1 , U , U , U , —
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Lata
□ Srednia powierzchnia pozaru [ha]
Ryc. 5. Srednia powierzchnia pozaru lasow w Polsce w latach 1990-2009 Fig. 5. Average area of forest fire in Poland in the period 1990-2009
Najwiecej pozarow lasow odnotowano w 2003 roku, kiedy wybuchlo 17088 pozarow, a nastepnie: w 2000 (12428), 2005 (12169), 1992 (11858) i 2006 (11828). Srednio rocznie powstawaly 8932 pozary. Srednia ta byla przekroczona dziesieciokrotnie w latach 1990-2009. Pod wzgledem wielkosci powierzchni objetej ogniem dominowal rok 1992, kiedy spaleniu uleglo 43755 ha lasu. Ponad polowe mniej lasow zywiol obj^l w 2003 roku (21500 ha). Srednio rocznie pozary trawily powierzchnie 8610 ha i byla ona przekroczona czterokrotnie (lata: 1992, 1994, 1996 i 2003). Srednia powierzchnia przypadaj^ca na jeden pozar wynosila
0,96 ha i byla ona wyzsza w latach: 1990, 1992, 1996, 1997 i 2003. Najwyzsz^. (3,69 ha) odnotowano w 1992 roku, a najnizsz^. (0,33 ha) w roku 2008. Bior^c pod uwage forme wlasnosci lasu, srednia pojedynczego pozaru w lasach Panstwowych byla okolo dwukrotnie mniejsza niz w lasach innych wlascicieli. Na rycinie 6 przedstawiono procentowy rozklad wystepowania pozarow wedlug ich wielkosci. Z ryciny wynika, ze przewazaj^. pozary zarodkowe (do 0,05 ha) i male (do 1 ha), ktore stanowi^. az 93% wszystkich. Pozary srednie (do 10 ha) stanowi^. nieco ponad 6%, a pozary katastrofalne to tylko okolo 0,01 % ogolu.
< 0,06 0,06 - 1 1,01- 10 10,01- 100 Powierzchnia pozaru [ha]
100,01- 500
> 500
Ryc. 6. Wystepowanie pozarow lasow w Polsce w latach 1990-2009 wedlug wielkosci [wg danych Dyrekcji Generalnej Lasow Panstwowych]
Fig. 6 Occurrence of forest fires in Poland in the period 1990-2009 in terms of burned area (source: General Directorate of State Forest National Forest Holding)
Zdecydowana wiekszosc pozarow lasu w Polsce powstaje od marca do wrzesnia. W zaleznosci od warunkow meteorologicznych w danym roku nasilenie wystepowania
pozarow przypada na miesi3.ce wczesnowiosenne (kwiecien-maj) oraz w okresach suszy letniej (lipiec - sierpien). Na przyklad w 2000 roku pozary wiosenne stanowily az 70% ogolu. W maju tego roku miesieczna liczba pozarow osi^gnela rekordowa wartosc (5296). W miesi^cach letnich liczba ta osi^gala zblizone wartosci w roku 1994 i 2006 (okolo 5000). Ogolne ocieplenie klimatu i zwi^zane z tym wystepowanie cieplych oraz coraz czesciej bezsnieznych zim powoduje wydluzanie sie okresu wystepowania pozarow w czasie dawniej uwazanym za niepalny, tj miesi^ce jesienne i zimowe. Przykladem moze byc sytuacja z roku 1999, w ktorym maksimum wystepowania pozarow przypadlo na wrzesien (2106). W porownaniu do lat 1990 - 2009 byl to ponad dziesieciokrotny wzrost liczby pozarow powstaj^cych w tym miesi^cu. W ostatnim dziesiecioleciu pozary powstaj^ praktycznie przez caly rok, a pozary zim^ stanowi^ okolo 7% ogolu.
2. Opis przykladowych wielkoobszarowych pozarow lasow
Pozary wielkoobszarowe obejmuj^ce powierzchnia ponad 500 ha lasu byly notowane po zakonczeniu dzialan wojennych w latach 1946-48. Brak jest jednak dokladnych danych
o ich rozmiarach i miejscach powstania. Pierwszy pozar kleskowy, o ktorym istniej^ dokladne dane, wybuchl na powierzchni 1162 ha w Nadlesnictwie Lubsko 3 sierpnia 1982 roku. Dziesiec lat pozniej zdarzyly sie w Polsce najbardziej tragiczne, jak do tej pory, pozary katastrofalne. Dlugotrwala susza panuj^ca w 1992 roku objela swoim zasiegiem 80% powierzchni kraju i spowodowala obnizenie poziomu wod gruntowych, co wplynelo negatywnie na kondycje lasow i wysuszenie roslinnosci. Ten fakt, oraz ekstremalne warunki meteorologiczne (wysokie temperatury i niskie wilgotnosci wzgledne powietrza, silne wiatry
o zmiennych kierunkach) wyj^tkowo sprzyjaly rozprzestrzenianiu sie pozarow z niespotykan^ dot^d w warunkach polskich intensywnosci^. Sygnalem nadchodz^cej czarnej serii pozarow byl pozar 2 czerwca w Nadlesnictwach Wronki i Potrzebowice, ktory obj^l powierzchnie 573 ha. W dniach 9 i 10 sierpnia powstaly pozary: w Nadlesnictwie Szprotawa(2260 ha), w Nadlesnictwie Potrzebowice (5130 ha) i nadlesnictwach: Gniewkowo, Cierpiszewo i Solec Kujawski (3000 ha). 26 sierpnia doszlo do najwiekszego pozaru lasu w powojennej historii Polski w nadlesnictwach: Rudy Raciborskie, Kedzierzyn i Rudziniec trwaj^cego 18 dni, ktory obj^l swoim zasiegiem 9060 ha. Ze wzgledu na warunki powstania tego pozaru, charakterystyke jego rozprzestrzeniania sie, czas trwania, zlozonosc dzialan ratowniczo-gasniczych, a nade wszystko na wielkosc jego powierzchni omowiono go szczegolowo w odrebnym rozdziale. Pozar ten nalezy uznac takze za reprezentatywny w wiekszosci jego
faz przebiegu, dla pozostalych pozarow wielkoobszarowych, jak i ze wzgl?du na warunki pogodowe, ktore panowaly w tym czasie na terenie kraju.
Oprocz tych najwi?kszych pozarow powstaly jeszcze pozary kl?skowe w nadlesnictwach: Lubsko (565 ha), Herby (443 ha), Olkusz (822 ha) i na terenie Biebrzanskiego Parku Narodowego (okolo 1000 ha), gdzie pozar strawil oprocz powierzchni lesnej, setki hektarow lqk i torfowisk.
W sierpniu 1992 roku powstalo lqcznie 1744 pozary na powierzchni 29460 ha. Tylko cztery z nich obj?ly powierzchni? 19450 ha. Odnotowano takze 75 pozarow sredniej wielkosci (powyzej 10 ha) na lqcznej powierzchni 2732 ha. Rok 1992 nie powtorzyl si? jak do tej pory. W zasadzie nie wystqpily do 2010 roku pozary kl?skowe, z wyjqtkiem jednego w Nadlesnictwie Chrzanow (rok 1996), ktory objql powierzchni? okolo 540 ha, w tym okolo 350 ha lasow panstwowych.
2.1. Analiza rozprzestrzeniania si§ pozaru w Rudach Raciborskich
W dniu powstania pozaru (26 sierpnia 1992 r.) do chwili zatrzymania pozaru (30 sierpnia) temperatura powietrza wahala si? od 31,3 do 38°C w ciqgu dnia. Wilgotnosc wzgl?dna powietrza dochodzila do poziomu dwudziestukilku procent. Zachmurzenie bylo male (do trzech w dziesi?ciostopniowej skali) i wial wiatr poludniowo-zachodni, skr?cajqcy na poludniowy i poludniowo-wschodni z pr?dkosci^. od 6m/s do 18m/s. Byly to warunki ekstremalnie sprzyjaj3.ce powstaniu pozaru i jego rozprzestrzenianiu.
Drzewostany, w ktorych powstal pozar i si? rozprzestrzenial, stanowily zdegradowane wskutek szkod przemyslowych bory, charakteryzujqce si? duzq ilosciq. posuszu i zdziczalq pokrywq dna lasu (trawy), wyst?puj3cq az na 92% calej powierzchni. Warstwa murszowa dochodzila miejscami nawet do ok. 20 cm i w duzej mierze decydowala o calkowitym obciqzeniu ogniowym (ilosci palnej biomasy), ktore wedlug szacunkow (zaleznie od klasy wieku i typu siedliskowego) wahalo si? od 52 do 85 ton masy ulegajqcej spaleniu w przeliczeniu na 1 hektar. Obciqzenie to decydowalo o bilansie energetycznym pozaru, zadymieniu, wartosci temperatur spalania plomieniowego i bezplomieniowego, czasie trwania tych temperatur, jak rowniez o ilosci srodkow gasniczych potrzebnych do ugaszenia ognia. Obciqzenia te byly zdecydowanie wyzsze od wyst?pujqcych w podobnych warunkach w innych rejonach Polski i skrajnie mogly je przewyzszac nawet 2-3 krotnie.
Pozar, b?dqcy przedmiotem analizy byl bardzo rzadkim z rodzajow lesnych pozarow calkowitych, okreslanym w literaturze jako pozar „plamisty” lub „c?tkowy”. Pozary takie
wystepuj^ w okresie dlugotrwalych susz i w skrajnie ekstremalnych warunkach meteorologicznych. S3 one intensyfikowane przez silne podmuchy powietrza (wiatry lub powstaj^ce pr^dy konwekcyjne), ktore powoduj^ duze ilosci przerzutow ognia z pierwotnego ogniska pozaru, tworz^c tym samym nowe punkty zapalen na obszarze lesnym. W tabeli 1. przedstawiono analize rozprzestrzeniania sie pozaru, w ktorej wykorzystano model matematyczny pozaru lasu [Szczygiel R. 1991].
Tabela 1.
Analiza rozprzestrzeniania si§ pozaru w Kuzni Raciborskiej (powstanie pozaru 26.08.1992 r. - godz. 1345)
Table 1.
Analysis of fire spreading in Kuznia Raciborska ( fire broke at 1345, 26th of August 1992)
Data Godz. Czas trwania pozaru fazy Powierzchnia calkowita pozaru Powierzchnia pozaru w fazach Obwod pozaru w fazach calkowity Srednia pr^dkosc frontu pozaru w fazach Przyrost powierz- chni pozaru Przyrost obwodu pozaru
min min ha ha m m m/min km/h ha/min m/min
26.08 1450 65 65 40 40 2331 2331 14.7 0.882 0.615 35.881
26.08 1545 120 55 80 40 2415 4746 18.0 1.080 0.727 43.909
26.08 1608 143 23 180 100 3647 8393 65.0 3.9 4.347 158.565
26.08 1758 253 110 600 420 7685 16078 31.5 1.89 3.818 69.863
26.08 2200 495 242 2200 1600 14937 31015 25.3 1.518 6.611 61.723
27.08 100 675 180 3500 1900 16379 47394 37.3 2.238 10.555 90.994
27.08 900 1155 480 5500 2000 16745 64139 14.3 0.858 4.166 34.885
27.08 1900 1755 600 5700 200 5269 69408 3.6 0.216 0.333 8.782
28.08 800 2535 780 6000 300 6470 75978 3.4 0.204 0.385 8.295
28.08 1500 2955 420 6100 100 3586 79464 3.5 0.210 0.238 8.538
28.08 2350 3485 530 7100 1000 11895 91359 9.2 0.552 1.886 22.443
29.08 800 3975 490 74 300 6504 97863 6.2 0.372 0.612 13.273
30.08 1000 5535 1560 8978 1578 14842 112705 3.9 0.234 1.011 9.514
Pozar w Kuzni Raciborskiej, wchodzec do lasu od strony torow kolejowych frontem kilkuset metrow objel powierzchni? okolo 180 ha (po 143 minutach od powstania) i byl pozarem juz rozbudowanym, mogecym samoistnie ksztaltowac warunki swojego rozprzestrzeniania ( np. wzrost pr?dkosci i zmiany kierunku wiatru w srodowisku pozaru, wzrost temperatury powietrza, spadek jego wilgotnosci itp.). Sprzyjaly temu warunki drzewostanowe: duzy udzial (33%) drzewostanow w wieku do 40 lat, pi?tro podrostow i podszytow oraz lany wysokich traw. Czynniki te decydowaly o dynamice pozaru i pionowym zasi?gu plomieniowej strefy spalania. Duze rol? w rozprzestrzenianiu si? ognia odegral udzial sosny, ktorej igliwie zawiera olejki eteryczne odznaczajece si? temperature zapalenia okolo 50°C, gdy pozostale materialy lesne maje temperatur? zapalenia 260-300°C. Wydzielajece si? olejki tworzyly swego rodzaju „mieszaniny wybuchowe” i powodowaly tak zwane „fukni?cia”, mogece pulsacyjnie i raptownie przyspieszac pr?dkosc frontu pozaru, a towarzyszece im wst?pujece predy konwekcyjne (ich szybkosc przewyzszala pr?dkosc panujecego wiatru i mogla dochodzic do 30-40m/s) zdolne byly przerzucac palace si? materialy na odleglosc 600-800 metrow. W skrajnych sytuacjach odleglosc ta mogla dochodzic nawet do 1 kilometra. W takich przypadkach pr?dkosc frontu pozaru, jak wykazaly analizy modelowe, si?gala maksymalnie do 3,9 km/h, co mialo miejsce okolo godziny 1608 w dniu 26 sierpnia. Wtedy ogien zaskoczyl interweniujece jednostki gasnicze i zgin?li ludzie. Takich pr?dkosci pozniej nie notowano i wahaly si? one maksymalnie od 0,858 do 2,238 km/h. Najbardziej intensywne rozprzestrzenianie si? pozaru mialo miejsce od godziny 1600 (26 sierpnia) do godziny 100 (27 sierpnia), kiedy pr?dkosci frontu, przyrosty powierzchni i obwodu pozaru byly najwi?ksze. Nast?pny wzrost, lecz o zdecydowanie mniejszej intensywnosci, zanotowano w momencie zmiany kierunku wiatru na poludniowy, kiedy nastepilo przejscie pozaru na kompleksy Nadlesnictwa Rudziniec, obr?b Rachowice. Pr?dkosc frontu wynosila wtedy okolo 0,372 -0,552 km/h. Temperatura pozaru w strefie plomieni dochodzila do 900-1000° C, a przy spalaniu bezplomieniowym maksymalnie wynosila okolo 400 °C. Sredni czas oddzialywania temperatur na gleb? wynosil od kilku godzin (przy dzialaniu srodkow gasniczych) do kilkunastu dni w przypadku spalania pokladow torfu. Gruba warstwa murszu wplywala na „uporczywosc” pozaru i powstawanie ponownych zarzewi ognia na obszarach gdzie wydawalo si?, ze ogien zostal zlokalizowany i ugaszony. Biorec pod uwag? obciezenie pokrywy dna lasu, wartosc opalowe materialow lesnych oraz cieplo parowania wody, w skrajnych warunkach do calkowitego przerwania procesu spalania nalezaloby podac okolo 30 litrow wody na 1m2, co przekraczalo mozliwosci organizacyjno-operacyjne, takiego podawania srodkow gasniczych. Akcja dogaszenia
i zabezpieczenia pozarzyska przed wtornymi rozgorzeniami trwala do 12 wrzesnia. W akcji ratowniczej uczestniczylo 567 pojazdow strazy pozarnej, 30 samolotow i smiglowcow, 25 czolgow i spychaczy. Lecznie uczestniczylo w niej okolo 11 tysi?cy osob, rannych zostalo 159, a lzejszych obrazen doznalo 1858 osob.
Z analiz przeprowadzonych przez Fraszewskiego [Fraszewski D. 1994] wynika, ze cztery wymienione pozary wielkoobszarowe obj?ly drzewostany przede wszystkim na najbardziej podatnych na pozary siedliskach borowych, w tym boru swiezego (od 64% udzialu w spalonej powierzchni w Szprotawie do 99% w lasach soleckich). Natomiast w Rudach Raciborskich byl to bor mieszany wilgotny - 51% i bor mieszany swiezy - 25%. Ogien zniszczyl glownie drzewostany sosnowe, w ktorych gatunek ten stanowil od 90% udzialu do 100% (lasy soleckie). Uwzgl?dniajec wiek lasu, plon?ly w zdecydowanej wi?kszosci drzewostany I-II klasy.
3. Przyczyny pozarow lasu
Przyczyne zdecydowanej wi?kszosci pozarow lesnych jest bezposrednia dzialalnosc czlowieka. Wsrod przyczyn dominuje podpalenia (43%), ktorych udzial wsrod ogolu przyczyn w ostatniej dekadzie lat ma wyrazne tendencj? wzrostowe. Nieostroznosc osob doroslych i pozary, ktorych przyczyn nie ustalono stanowie po okolo dwudziestukilku procent. Nast?pne w kolejnosci przerzuty z gruntow nielesnych stanowie okolo 8% przyczyn z tym, ze wskutek nich w latach 2000-2009 wzrosla blisko dwukrotnie powierzchnia spalona.
3.1. Przyczyny powstawania katastrofalnych pozarow lasu
Pozarem katastrofalnym moze stac si? kazdy pozar lasu z winy czlowieka oraz sprzyjajecych warunkow pogodowych i terenowych. Analizujec okolicznosci powstania pozarow wielkoobszarowych mozemy wyodr?bnic rozne rodzaje przyczyn, ktore tworze zwiezek przyczynowo-skutkowy, ktorych nast?pstwem jest katastrofalny pozar lasu. Z reguly jest tez tak, ze o tym, jakie rozmiary przybierze pozar nie decyduje tylko jedna przyczyna, ale wiele roznych okolicznosci ze sobe powiezanych, cz?sto okreslanych jako splot zdarzen. Do najistotniejszych przyczyn wplywajecych na powstanie pozaru wielkoobszarowego lasu naleze:
3.1.1. Warunki meteorologiczne
Wyst?powanie pozarow lasu jest scisle zwiezane z warunkami pogodowymi, ktore wplywaje na stan wilgotnosci lesnych materialow palnych, szczegolnie jej martwych skladnikow (pokrywa sciolkowa i trawiasta). Stan tzw. pogody pozarowej, kiedy powstaje okolo 60% pozarow lasu, charakteryzuje: wilgotnosc sciolki wynoszeca < 12% , temperatura powietrza > 24 ° C, wilgotnosc wzgl?dna powietrza < 40%, male zachmurzenie i brak opadu atmosferycznego. Im bardziej przekroczone se te wartosci i im dluzszy jest okres bez opadu tym rosnie prawdopodobienstwo powstania pozarow wielkoobszarowych. Wszystkie pozary katastrofalne, ktore odnotowano w ostatnim dwudziestoleciu powstaly, kiedy temperatura powietrza przekraczala 30°C (osiegala maksymalne wartosci 37-38°C), wilgotnosc wzgl?dna powietrza spadala do poziomu 25-30%, utrzymywana si? dlugotrwala susza, zachmurzenie bylo male, a wilgotnosc sciolki byla mniejsza niz 10%, osiegajec w niektorych przypadkach wartosci minimalne rz?du 6-8%.
Czynnikiem, ktory ma zasadniczy wplyw na rozprzestrzenianie si? pozaru lasu jest pr?dkosc wiatru i jego kierunek. Pozary katastrofalne wyst?puje przy silnych, porywistych wiatrach o pr?dkosciach cz?sto przekraczajecych 10 m/s i wiejecych ze zmiennych kierunkow. Wplywa to na cz?ste zmiany kierunkow rozprzestrzeniania si? ognia i powoduje tworzenie si? predow konwekcyjnych rozgrzanego powietrza, co sprzyja powstawaniu tzw. burz ogniowych i przerzutom zarzewi ognia na znaczne odleglosci. Jest to charakterystyczne do zmian frontow atmosferycznych, kiedy okres upalnej pogody dobiega konca i nadchodzi front burzowy. W wielu przypadkach pozarow wielkoobszarowych ta zmiana pogody przyczynia si? w jakims stopniu do wystepienia pozaru i pozniej przy wystepieniu opadu do jego opanowania (np. pozary w Potrzebowicach i Rudach Raciborskich). Oczywiscie czas tych zmian frontalnych moze byc rozny.
3.1.2. Warunki siedliskowo - drzewostanowe
Warunki siedliskowo - drzewostanowe w miejscu powstania pozaru wplywaje istotnie na rodzaj pozaru lasu i decyduje czy z w miar? „bezpiecznego pozaru pokrywy gleby” (wszystkie pozary lesne w swoim poczetkowym stadium se takim rodzajem pozaru) moze dojsc do przeksztalcenia w pozar calkowity drzewostanu. Pozary wielkoobszarowe se wlasnie takim rodzajem, a o tym decyduje przede wszystkim siedliskowy typ lasu, sklad gatunkowy i wiek drzewostanu.
Drzewostany rosnece na siedliskach boru suchego, boru swiezego, boru mieszanego swiezego, boru wilgotnego, boru mieszanego wilgotnego se najcz?sciej nawiedzane przez pozary (78% pozarow) i te siedliska pale si? przede wszystkim wskutek pozarow wielkoobszarowych. Analizy podatnosci siedliskowych typow lasu na wyst?powanie pozarow [Szczygiel R. i in. 2007], ktorych miernikiem byl wyliczany wskaznik palnosci, b?decy ilorazem procentowej liczby pozarow na danym siedlisku do powierzchni drzewostanow rosnecych na nim. Dla ogolnej liczby pozarow i siedlisk wartosc tego wskaznika wynosi 1. Zatem odchylenie od tej wartosci w gor? lub w dol swiadczy o wi?kszej lub mniejszej przeci?tnej palnosci danego siedliska. Wskaznik palnosci byl najwi?kszy dla boru suchego -4,39; nast?pnie dla boru wilgotnego - 1,81; boru swiezego - 1,66; boru mieszanego swiezego -1,30 i boru mieszanego wilgotnego - 1,18. Wartosc powyzej jednosci osiegnel on tez dla lasu l?gowego - 1,03.
Z racji skladu gatunkowego polskich lasow oczywiscie drzewostany sosnowe pale si? najcz?sciej (86% pozarow). Wskaznik palnosci dla tych drzewostanow, w ktorych sosna jest gatunkiem panujecym wynosil 1,24, gdy np. dla d?bu, klonu i wiezu wynosil 0,77, a dla brzozy 0,61. Szczegolna podatnosc sosny wynika z duzej zawartosci zywicy w drewnie, olejkow eterycznych w igliwiu oraz szybkiego zamierania dolnych partii gal?zi.
Wskutek naturalnego oczyszczania si? sosny nast?puje duze nagromadzenie si? latwopalnej biomasy na pokrywie gleby. Istotny jest takze w propagacji ognia udzial innych gatunkow szczegolnie w warstwie podrostu i podszytu. Szczegolne rol? odgrywa w niej swierk i jalowiec, ulatwiajec przejscie pozaru z dna lasu w korony drzewostanu i przeistoczenie si? w pozar calkowity.
Ze wzgl?du na wiek drzewostanu wi?kszym zagrozeniem pozarowym odznaczaje si? drzewostany mlodszych klas wieku, szczegolnie I i II kw. Wskaznik palnosci dla tych klas wynosi odpowiednio 2,30 i 1,13. Okolo 68% pozarow powstaje w drzewostanach w wieku do 60 lat. W mlodych drzewostanach o pelnym zwarciu koron i niskiej odleglosci gal?zi od podloza, zdecydowanie latwiej dochodzi do pozarow calkowitych, ktore ze wzgl?du na duze ilosc biomasy o korzystnej pod wzgl?dem spalania strukturze przestrzennej rozprzestrzeniaje si? z bardzo duzymi pr?dkosciami i se trudne do zatrzymania. W konsekwencji ogien jest w stanie objec duze masywy lasu i doprowadzic do pozaru calkowitego drzewostanow starszych. Sytuacja taka miala miejsce w przypadku czterech katastrofalnych pozarach w 1992 roku, w trakcie ktorych spaleniu uleglo 61% drzewostanow I i II klasy wieku. Drzewostany III klasy i starsze stanowily 28%, a pozostale powierzchnie tylko 11%.
3.1.3 Czynniki wynikajqce z niedoskonatosci funkcjonowania systemu ochrony
przeciwpozarowej
Czynniki te w sposob bezposredni lub posredni wplywaje na najistotniejszy parametr, rzutujecy zarowno na rozwoj sytuacji pozarowej i skutecznosc akcji ratowniczej, jakim jest czas. Do grupy tych czynnikow, ktore wywieraje wplyw na rozmiar pozaru, a w skrajnych warunkach moge przyczynic si? do powstania pozaru wielkoobszarowego, mozna zaliczyc przede wszystkim:
• pozne wykrycie pozaru i zaalarmowanie sil ratowniczych;
• szybkie wykrycie pozaru i powiadomienie jednostek ratowniczych stwarza duze szanse podj?cia efektywnych dzialan gasniczych, kiedy pozar jest w zarodku. Kazde opoznienie na tym etapie organizowania akcji ratowniczej wplywa na rozmiar pozaru i straty. Przy szczegolnie korzystnych warunkach do rozprzestrzeniania si? ognia, czas swobodnego rozwoju pozaru wynoszecy 30-45 minut moze spowodowac przyrost powierzchni obj?tej spaleniem nawet do kilkunastu ha. Kolejna zwloka powoduje juz zwielokrotnienie tego przyrostu, gdyz wplyw czasu trwania pozaru na powierzchni? pozaru ma charakter wykladniczy wyrazony druga pot?ge;
• dost?pnosc terenu, wynikajeca zarowno z charakteru obszaru lesnego (np. tereny poligonowe, tereny z niewybuchami, zapadliska np. w przypadku pozaru w Nadlesnictwie Olkusz), zlego stanu dojazdow pozarowych lub niedostatecznie zorganizowanej sieci komunikacyjnej w lesie, ale takze trudnosci w dost?pnosci ze wzgl?du na rodzaj sprz?tu pozarniczego. Bywa cz?sto, ze do gaszenia pozarow lasu dysponowane se samochody gasnicze nie przydatne w trudnych warunkach terenowych. Problemem jest to, ze jednostki Krajowego Systemu Ratowniczo-Gasniczego nie dysponuje odpowiednia liczbe takich pojazdow;
• klopoty zwiezane ze znalezieniem pozaru przez interweniujece jednostki ratownicze w trudnych warunkach jakie stwarza las szczegolnie w obcym terenie. Rozwiezaniem jest wtedy doprowadzenie jednostek przez sluzb? lesne;
• niewystarczajece ilosc sil i srodkow dysponowanych do pozaru. Przy sprzyjajecych warunkach pogodowych, utrzymujecego si? od dluzszego czasu duzego zagrozenia pozarowego i w przypadku powstania pozaru w lesie zaliczonym do I kategorii zagrozenia pozarowego bezwzgl?dne zasade powinno
byc wyslanie w I rzucie do zgloszonego pozaru kilku jednostek, by ich dzialania przyniosly oczekiwany skutek;
• brak rozpoznania sytuacji na miejscu pozaru i bl?dy taktyczne prowadzenia akcji ratowniczo-gasniczej. Wlasciwy wybor taktyki gaszenia i dostosowania do niej metod gasniczych daje rozpoznanie sytuacji pozarowej, ktore jest podstawowym obowiezkiem kierujecego akcje;
• braki w zaopatrzeniu w wod? dla celow gasniczych;
• duze liczb? pozarow w tym samym czasie. W takiej sytuacji przy niewystarczajecej ilosci sil wlasnych konieczne jest dysponowanie jednostek z innych rejonow, co wydluza czas podj?cia dzialan gasniczych lub podejmowanie decyzji o ich kolejnosci, uwzgl?dniajec istniejece zagrozenia poszczegolnych zdarzen.
4. Przeciwdzialanie powstawaniu wielkoobszarowych pozarow lasu
W gospodarce lesnej nalezy dezyc do minimalizacji potencjalnego zagrozenia pozarowego, poprzez wyhodowanie takich drzewostanow, ktore bylyby mozliwie w jak najwi?kszym stopniu uodpornione naturalnie na powstawanie i rozprzestrzenianie si? pozarow. Jesli pozwalaje na to warunki przyrodniczo-lesne powinno dezyc si? do stopniowej przebudowy drzewostanow iglastych na bardziej odporne drzewostany lisciaste, wykorzystujec mozliwosci produkcyjne istniejecych siedlisk. Waznym elementem, ktory powinien byc wykorzystany w tych dzialaniach, jest ochrona bioroznorodnosci i zwi?kszanie retencyjnosci obszarow lesnych. Jedne z zalecanych form dzialan hodowlanych jest wykonywanie pasow biologicznych, szczegolnie w podatnych na pozary wielkoobszarowe jednowiekowych monokulturach sosnowych. Pasy te nie tylko pelnie rol? zapor ograniczajecych rozprzestrzenianie si? ognia, ale stanowie tez domieszk? uodparniajece drzewostan. Gatunki lisciaste i krzewy powinny byc dobierane pod katem dostosowania ich do zyznosci siedliska, zapobiezenia rozwojowi wrzosow i traw lub tworzenia si? martwej pokrywy sciolkowej, jako szczegolnie podatnych na pozary. Zabiegi takie se dosc kosztowne i powinny miec charakter dlugoplanowych dzialan. Przy odnawianiu lasu zalecane jest wprowadzanie maksymalnej liczby gatunkow domieszkowych i pomocniczych, a na wielkoobszarowych pozarzyskach stosowanie podzialu powierzchni na mniejsze cz?sci pasami wielu rz?dow gatunkow lisciastych. Opracowywane plany urzedzania lasu powinny w mozliwie maksymalnym stopniu uwzgl?dniac aspekt ochrony przeciwpozarowej.
Bardzo waznym w dzialalnosci profilaktycznej jest prowadzenie dzialalnosci informacyjnej i edukacji spolecznej majecej na celu ograniczenie liczby pozarow. Niestety, ta forma prewencji ze wzgl?du na jej ograniczony jak doted zakres nie przynosi spodziewanych rezultatow. Wi?kszy nacisk kladzie si? na dzialania zwiezane z organizacje gaszenia pozarow niz z zapobieganiem im. Dotyczy to nie tylko naszego kraju. Dzialania informacyjno-edukacyjne wymagaje profesjonalnego przygotowania i znacznych nakladow finansowych, by osiegn?ly zakladany skutek. Sluzby ratownicze do podnoszenia umiej?tnosci powinny wykorzystywac cwiczenia prowadzone podczas symulowanych pozarow lesnych, ktore pozwalaje nie tylko zapoznac si? z terenem, ale doskonalic wspolprac? i koordynacj? wspolnych dzialan, co jest niezwykle istotne podczas gaszenia rzeczywistych pozarow wielkoobszarowych. Cwiczenia takie se w stanie w pewnym stopniu wypelnic luk? w niedostatecznym szkoleniu strazakow w zakresie gaszenia pozarow lasu.
W sytuacji, gdy jednak dojdzie do powstania pozaru, kluczowym dla organizowania dzialan ratowniczo-gasniczych jest odpowiednie przygotowanie terenow lesnych na taki wypadek. Przygotowanie to polegajece na stworzeniu, odpowiedniej do skali zagrozenia pozarowego, infrastruktury umozliwiajecej bezzwloczne lokalizacj? pozaru, zaalarmowanie sil, szybkie podj?cie dzialan i skuteczne ich przeprowadzenie. Zasady organizacyjno-technicznego przygotowania obszarow lesnych okreslaje rozporzedzenia:
• Ministra Spraw Wewn?trznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010r. w sprawie ochrony przeciwpozarowej budynkow, innych obiektow budowlanych i terenow (Dz. U. Nr 109, poz. 719),
• Ministra Srodowiska z dnia 22 marca 2006 roku w sprawie szczegolowych zasad
zabezpieczenia przeciwpozarowego lasow (Dz. U. Nr 58, poz. 405).
Natomiast szczegolowe zasady przygotowania jednostek organizacyjnych Lasow Panstwowych ustala instrukcja ochrony przeciwpozarowej obszarow lesnych, ktora obecnie podlega nowelizacji.
Obserwacja obszarow lesnych
Drzewostany zaliczone do I kategorii zagrozenia pozarowego powinny byc obserwowane przynajmniej z dwoch punktow, a II kategorii przynajmniej z jednego. Podstaw? systemu obserwacji tworze dostrzegalnie pozarowe (tradycyjne i telewizyjne), uzupelnianego przez patrolowanie lotnicze i w miar? potrzeb patrole przeciwpozarowe
naziemne. System powinien pokrywac swoim zasi?giem caly obszar lesny, aby nie bylo tzw. martwych pol obserwacji. Projektuje si? go dla terenu regionalnej dyrekcji LP, w uzgodnieniu z sesiednimi dyrekcjami, uwzgl?dniajec granice kompleksow lesnych, a nie granice administracyjne nadlesnictw.
Alarmowanie
W celu niezwlocznego zaalarmowania jednostek ratowniczych musi byc zorganizowana siec alarmowa, ktore w Lasach Panstwowych tworze punkty alarmowo-dyspozycyjne nadlesnictw i rdLP. Punkty te powinny byc utworzone w nadlesnictwach I i II kategorii zagrozenia pozarowego lasu. Podstawowym zadaniem punktu alarmowo-dyspozycyjnego jest nadzor nad funkcjonowaniem systemu obserwacyjnego, ustalanie miejsc zauwazonych pozarow, powiadomienie o pozarze sil ratowniczych wlasnych i Panstwowej Strazy Pozarnej oraz w okresach duzego zagrozenia pozarowego sporzedzanie prognozy rozprzestrzeniania si? pozaru.
Dojazdy pozarowe
Aby jednostki ratownicze mogly dotrzec do pozaru na obszarze lesnym powinna byc utworzona siec komunikacyjna tzw. dojazdow pozarowych, ktora umozliwi sprawne planowanie i organizowanie akcji gasniczej. Zalozeniem do budowy tej sieci powinna byc istniejeca siec drog publicznych przebiegajecych w lesie, rozmieszczenie biologicznych pasow przeciwpozarowych, punktow czerpania wody oraz naturalnych i sztucznych przerw w drzewostanach.
Pas drogowy dojazdu pozarowego powinien miec szerokosc 10 m, aby zapewnic mozliwosc mijania si? pojazdow oraz wietrzenie i odwodnienie drogi. Drogi dojazdowe powinny byc oznakowane. Ich stan powinien byc sprawdzany minimum przed sezonem pozarowym, po zakonczeniu wywozki drewna, po przejsciu huraganu i po zakonczeniu akcji ratowniczo-gasniczych. Dojazdy pozarowe musze zapewnic przejezdnosc i dlatego zabronione jest na nich skladowanie drewna lub innych materialow.
Wyposazenie sprzgtowe
Mimo, ze ustawowy obowiezek gaszenia pozarow lasu spoczywa na Panstwowej Strazy Pozarnej, nadlesnictwa musze byc wyposazone w sprz?t przeciwpozarowy przydatny w ograniczaniu rozprzestrzeniania si? ognia, gaszeniu i dogaszaniu pozarzysk. Ilosc i rodzaj sprz?tu przeciwpozarowego zalezy od kategorii zagrozenia pozarowego lasu i wynika rowniez ze sporzedzanych przez nadlesnictwo sposobow post?powania na wypadek pozaru. Sprz?t moze byc rozmieszczony w wi?cej niz jednym miejscu na terenie nadlesnictwa, co musi byc uzgodnione z komendantem powiatowym (miejskim) Panstwowej Strazy Pozarnej.
Ponadto dyrektor regionalnej dyrekcji LP, w zaleznosci od zagrozenia pozarowego i innych czynnikow maj^cych wplyw na szczegolne niebezpieczenstwo pod wzgl?dem pozarowym duzych kompleksow lesnych, powinien ustalic dodatkowe wyposazenie w inny sprz?t przydatny do gaszenia pozarow lasu (np. spychacze, cysterny na wod? itp.). W porozumieniu z dyrektorami regionalnymi Dyrektor Generalny Lasow Panstwowych podejmuje decyzj?
0 czarterze statkow powietrznych do gaszenia pozarow lasu.
Zaopatrzenie wodne
Lasy Panstwowe s^. zobowi^zane zapewnic wymagane przepisami uj?cia wody do celow gasniczych, przystosowanych do jej poboru sprz?tem pozarniczym. Minimalna ilosc wody ze zbiornika naturalnego lub sztucznego powinna wynosic nie mniej niz 50m3, a z hydrantu lub studni gl?binowej 600l/min. Zapas ten powinien byc zapewniony przez caly rok. Przy projektowaniu nowych lub renowacji istniej^cych urz^dzen wodno-melioracyjnych
1 rozbudowie malej retencji na obszarach lesnych nalezy uwzgl?dniac takze potrzeby ochrony przeciwpozarowej poprzez budow? uj?c wody.
Pasy przeciwpozarowe
Obszary lesne polozone w s^siedztwie szlakow komunikacyjnych, obiektow lub terenow stwarzaj^cych zagrozenie pozarowe powinny byc oddzielone pasami przeciwpozarowymi, ktorych sposob urz^dzenia zalezy od rodzaju istniej^cego niebezpieczenstwa. Pasy przeciwpozarowe wykonuje si? takze w celu podzialu duzych zwartych kompleksow lesnych na mniejsze cz?sci. Pasy przeciwpozarowe dobrze wykonane
i utrzymane maj^ za zadanie ograniczenie rozprzestrzeniania si? ognia i mog^ tez sluzyc jako miejsca do tworzenia linii obrony i zatrzymania pozaru.
Wykorzystanie lotnictwa
Aby umozliwic wlasciwe wykorzystanie statkow powietrznych, ktore s^. przydatne w dzialaniach gasniczych przy duzych pozarach lasu i z uwagi takze na dost?pnosc terenow lesnych konieczne jest tworzenie l^dowisk operacyjnych, gwarantuj^cych efektywne wykorzystanie lotnictwa. L^dowiska takie powinny byc szczegolnie lokalizowane na terenach
o duzym zagrozeniu pozarowym.
Sposoby postgpowania na wypadek pozaru
Dokumentem spinaj^cym calosc przedsi?wzi?c organizacyjno-technicznych nadlesnictwa, b?d^cych zbiorem procedur, dokumentow i niezb?dnych informacji, umozliwiaj^cych sprawne zorganizowanie akcji gasniczej s^. sposoby post?powania na wypadek pozaru. Obowi^zek sporz^dzenia i posiadania sposobu post?powania na wypadek pozaru, kl?ski zywiolowej lub innego miejscowego zagrozenia wynika z art. 4 ust 1, pkt
7 ustawy o ochronie przeciwpozarowej. Dokument ten podlega stalej aktualizacji
i uzgodnieniu do 15 marca kazdego roku z wlasciwe terenowo komende powiatowe PSP.
5. Podsumowanie
Bezpieczenstwo, rowniez i to pod wzgl?dem pozarowym, ma swoje cen? i to z reguly wysoke, jak wysoke cz?sto dociera to do naszej swiadomosci po katastrofalnych wielkoobszarowych pozarach lasu, ktore nie tylko niszcze las, ale bywa takze jego sesiedztwo w tym zycie i dobra materialne lokalnej spolecznosci. Glownym zadaniem sluzb odpowiedzialnych za zabezpieczenie przeciwpozarowe lasow powinna byc dzialalnosc prewencyjna, zmierzajeca do ograniczenia liczby pozarow, bo praktycznie nie da si? ich wyeliminowac. W sytuacji, gdy pozar powstanie, dzialania administracji lesnej i sluzb ratowniczych maje na celu minimalizacj? strat. Aby to osiegnec obszary lesne musze byc na takie zadanie przygotowane, a jednostki gasnicze dysponowac potencjalem technicznym
i operacyjnym zdolnym przeciwdzialac temu zagrozeniu. Od pami?tnego 1992 roku min?lo juz ponad 18 lat i na przestrzeni tego czasu nie doszlo do tak tragicznych pozarow lasu, chociaz warunki pogodowe sprzyjaly powstawaniu pozarow. Wczesniej pozary katastrofalne wyst?powaly przeci?tnie co 10 lat. W ostatniej dekadzie byly lata o rekordowych liczbach pozarow, z ktorych zaden nie przeksztalcil si? w pozar wielkoobszarowy. Ten fakt kaze dobrze oceniac funkcjonujecy w Polsce system ochrony przeciwpozarowej lasu i skutecznosc podejmowanych dzialan ratowniczo-gasniczych i to zarowno sil wlasnych Lasow Panstwowych, ochotniczych strazy i Panstwowej Strazy Pozarnej. Ponoszone corocznie przez Lasy Panstwowe naklady (ok. 70 mln zl) na ochron? przeciwpozarowa lasu oraz przeznaczone srodki budzetowe i samorzedowe na Krajowy System Ratowniczo-Gasniczy przynosze pozytywny efekt wyrazony powierzchnie przypadajece na pojedynczy pozar ponizej 0,5 ha. To wszystko brzmi optymistycznie, ale nalezy pami?tac, ze przy kazdej nadarzajecej si? sytuacji, gdy nastepi splot niesprzyjajecych zdarzen, gdy nad te sytuacje nie b?dziemy w stanie zapanowac moze si? powtorzyc Kuznia Raciborska. Wszystkie zalecenia zawarte w niniejszym opracowaniu, jesli b?de prawidlowo realizowane, moge do tego nie dopuscic.
Literatura
1. Fraszewski D., Kierunki zagospodarowania terenow po wielkich pozarach lasow, Raport IBL, Warszawa 1994;
2. Karlikowski T., Lonkiewicz B., Badania i ustalenie kryteriow oceny zagrozenia pozarowego lasu w oparciu o warunki meteorologiczne i sklad gatunkowy drzewostanu, Raport IBL, Warszawa 1975;
3. Szczygiel R., A model of forest fire. 10eme Congres Forestier Mondial, Proceedings
actas No. 2, Paris. 1991;
4. Szczygiel R., Ubysz B., Kwiatkowski M., Piwnicki J., Kategoryzacja zagrozenia
pozarowego lasow. Raport IBL (II etap), S?kocin Stary, 2007;
5. Szczygiel R., Ubysz B., Kwiatkowski M., Piwnicki J., Kategoryzacja zagrozenia
pozarowego lasow Polski, Raport IBL (III etap), S?kocin Stary 2008;
6. Forest Fires in Europe, Report No 10, EUR 24502 EN - 2010. European
Commission, Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainabity2009.
dr hab. Ryszard SZCZYGIEL, prof. nadzw. Instytutu Badawczego Lesnictwa, wyksztalcenie pozarnicze i lesne sprawia, ze zainteresowania zawodowe koncentruje si? na problematyce ochrony przeciwpozarowej lasu, szczegolnie modelowania pozaru lasu, pirologii lesnej, jak i gaszenia pozarow. Autor, bedz wspolautor 120 publikacji naukowych, 90 prac badawczych i kilkunastu wdrozen rozwiezan technicznych i organizacyjnych w Lasach Panstwowych.
Recenzenci
Dr hab. Marzena Polka, prof. SGSP Prof. dr hab. inz. Tytus Karlikowski
