CC BY
0УДК 821.512.122
9L9KB9R SALAHZAD9NiN "MU§FiQiN MONOLOQU" SiLSiLaSiNDa MU§FiQ OBRAZI
NiZAMi MaMMaDOV TAGISOY
filologiya elmlari doktoru, Baki Slavyan Universitetinin professoru
Baki, Azarbaycan
ОБРАЗ МУШФИКА В ЦИКЛЕ «МОНОЛОГ МУШФИКА» АЛЕКПЕРА САЛАХЗАДЕ
Аннотация. Данная статья посвящена творчеству одного из самобытных азербайджанских поэтов 60-х годов ХХ и 10-х годов XXI вв. Алекпера Салахзаде, оставившего богатое художественное и переводческое наследие. Одним из интересных его произведений, написанных в жанре элегии, поэма «Монолог Мушфика». Мушфик - глубоко самобытный азербайджанский поэт, живший в первой половине XX в. (1908-1938), который за свои вольнолюбивые и национальные идеи репрессирован советскими идеологами. Заметим, что его творчество многими чертами напоминает поэтический почерк казахского символиста Магжана Жумабая, одного из основателей казахской литературы XX в., также растрелянного НКВД 19 марта 1938 г. В поэме «Монолог Мушфика» А.Салахзаде изображает и сравнивает Мушфика такими известными личностями, как М.Лермонтов, Ш.Петефи, И.Волкер, С.Есенин, В.Маяковский, Г.Лорка. Важно подчеркнуть, что А.Салахзаде неоднократно обращался к мушфиковской теме и каждый раз по-новому и по-своему выразил своего авторское отношение к смерти поэта и критиковал оголтелую пролетарскую идеологию.
Ключевые слова: Алекпер Салахзаде, монолог Мушфика, репрессированный поэт, поэтические трюки, транскоммуникация, вести из потустороннего мира, трагичность изображения, критика пролетарской идеологии
THE IMAGE OF MUSHFIQ IN THE CYCLE "MUSHFIQ'S MONOLOGUE"
ALEKPERA SALAHZADE
Annotation. This article is devoted to the work of one of the original Azerbaijani poets of the 60s of the XX and 10s of the XXI centuries, Alekper Salahzade, who left a rich artistic and translation heritage. One of his interesting works, written in the genre of elegy, is the poem "The Monologue of Mushfiq". Mushfiq is a deeply original Azerbaijani poet who lived in the first half of the twentieth century (1908-1938), who was repressed by Soviet ideologists for his freedom-loving and national ideas. It should be noted that his work in many ways resembles the poetic handwriting of the Kazakh symbolist Magzhan Zhumabai, one of the founders of Kazakh literature of the twentieth century, also shot by the NKVD on March 19, 1938. In the poem "Monologue of Mushfiq", A.Salakhzade depicts and compares Mushfiq with such famous personalities as M.Lermontov, Sh.Petefi, I.Volker, S.Yesenin, V.Mayakovsky, G.Lorca. It is important to emphasize that A.Salakhzade repeatedly addressed the Mushfiq theme and each time expressed his author's attitude to the poet's death in a new and different way and criticized the rabid proletarian ideology.
Key words: Alekper Salahzade, Mushfiq's monologue, the repressed poet, poetic tricks, transcommunication, news from the other world, tragic images, criticism ofproletarian ideology
XX asrin 60-ci va 2010-ci illar marhalasinda Azarbaycan poeziyasinin an unlu numayandalarindan biri da 9lakbar Salahzada olmu§dur. 9lakbar hansi fikri, hansi predmeti, hansi §axsi, canlini, cansizi §eirinin nuvasina daxil edirsa, ona hamidan farqli poetik manalandirma va
qeyri-adi düzüm, struktur-kompozisiya elementlari ila süslayir. Onun ge§idli janrlarda yaratdigi bütün nümunalar öz orijinalligi ila se9ilmakdadir. Nakam §airimiz, proletar ideologiyasinin qurbani olan Mikayil Müfiqin monoluqunu da sanki bir nafasa, durgu i§aralarinda bela fasila vermadan fardi poetik intonasiyasinin 9alarlari ila oxucunun tafakküründa sanki bir rekviyem kimi ortaya qoyur. "Od odasi" kitabinda taqdim etdiyi "M.Müfiqin monoloqu" §eiri rekviyemliyi ila yana§i, ham da Rojdestvenskisayagi sovetlar dövrüna protest kimi saslanir: ... §eir yazmaq istayiram lap tazadan qamdan sarmast sarbast yazmaq istayiram Bagi§layin.
al-ayaga dola§irsa, misrada su bolla§irsa, 9alsaqqallar u§aq kimi heca-heca dala§irsa, lap qafildan gecalayan qafiyadan! §eir yazmaq istayiram! i§layirmi göran yena §arabani, §arqulu bay? Araliqda sülanirmi yaravuran har söz ila yaraqlanan dava kinli köhna bütlar? Dayanirmi yolda bütlar? Yena 9oxmu söz boyayan, misra yozan? Varmi yena qalamiyla quyu qazan? 9l 9akibmi bu dünyadan Kolimaya Osvensima
Xirosimaya qol 9akanlar?
Qoxmu gözü yol 9akanlar?! [3, s.14]
Malum oldugu kimi, Müfiq sovet diktaturasinin tanasina milli dü§ünca da§iyicisi olduguna göra tu§ galmi§ va vur-tut 30 il ömür sürmaya macal tapmi§dir. O da Stalin repressiyasinin qurbani olmu§, 6 yanvar 1938-ci ilda güllalanmi§dir. Heyif Müfiq kimi Vatan ogullarimizdan. Gör na qadar onun kimilarina Sovet qanunlari (qanunsuzluqlari) qiydi. ölakbar Salahzada nakam Müfiqin hansi yaradiciliq ehtirasina malik oldugunu yax§i bilirdi. ölakbar böyük §airin hayat sevgisina, yaradiciliq §övqüna laqeyd qala bilmirdi. Buna göra da bu §eirin i9inda Müfiqin "§eir yazmaq istayiram!" faryadini kifayatqadar farqli bi9imda oxucunun yadda§ina ötürürdü.
Hacmca yigcam olan bu poemada ö.Salahzada son daraca qeyri-adi poetik tryüklari hesabina Müfiqin monoloqunu qeybdan galan sas kimi oxucusunun yadda§ina yüklayir. Poema insanin dü§üncasini larza gatiran suallarla ba§layir: ...Hani qalam, sagmi ilham, Man hardayam? Qinamayin tanimasam, -
hani masam? Hardayam man, bilan varmi? Balka sizin qalbinizda? Balka genda, Sözü ötan, izi itan,
gözdan itan uzaqda, Balka da man uzaqliqda?.. Man hardayam - bilan varmi? [3, s. 13]
Azarbaycan ziyalilari, §air va yaziçilari, publisistlari va elm adamlari Müfiq çaxsiyyati, §airliyi, manaviyyati, mübarizasi, yaradiciliginin özünamaxsuslugu ila bagli çox yazib, çox bahs ediblar. Onlarin sirasinda Azarbaycanin dövlat müstaqilliyi ugrunda ardicil va yorulmadan mübariza aparan va buna göra 25 il azadlliqdan mahrum olub, ölum cazasina mahkum olan yaziçi, nasir, adabi tanqidçi Gülhüseyn Hüseynoglu "Müfiqin yolu", "Mü§fiq" va çoxsayli digar maqalalari ila oxucu va tadqiqatçilarin diqqatini calb edan bu böyük vatanparvar Mikayil Müfiqin hayat va yaradiciliq va eyni zamanda bacina gatirilan müsibatlari qalama alib, onun sanatkarliq xüsusiyyatlarini, yaradiciliq dünyasini, fardiyyatini ortaya çixarmaq istiqamatinda böyük içlar görüb. Demak olar ki, Gülhüseyn Hüseynogludan sonra bela tutarli va ardicil faaliyyati ölakbar Salahzada hayata keçirib. O, nahang çairin poemadaki tasvirlarini o dünyada oldugu zaman kasiyinda qalama alir. Hamin zamanda Müfiqn §eir yazmaq üçün qalam axtarmasi, hansi dünyada qarar tutmasi bizim onun haqqinda tasavvürlarimizin olub-olmamasi, qalbimizda ona yer vermayimizla, virtual bir makanda bizlardan çox-çox uzaqlarda olmasiyla bizlari Müfiqla bagli ba§ vermi§ hadisalarin markazina çakir. §eirda iki mübariz obrazi bir nakam Müfiqimizin özü, bir da Müfiqin yerinda ölakbarin yanib küla döndüyü görünmakdadir. Poema matn baximindan kompakt olsa da, hadisalarin va müallif mükamalarini, epik qahramanin iç dünyasini aks etdirmak baximindan sanki bir epopeya vüsati yaradir. §air Müfiqla oxucu arasinda kadari sonsuzluga qarq edan bir tahkiya ortaya çixarir.
Müfiqin o biri dünyadan galan sasi poemada o qadar canli, o qadar calbedici görünür va taqdim olunur ki, onun özü-özüna verdiyi cavablariyla istedadinin sarhadsizliyi nümayi§ etdirilir. Müfiqin qeybdan galan sasi ölakbarin yaradici tafakküründaki qeyri-adi fantaziyasi ila baglidir. ölakbar poemani matn, va o dünyada gedan proseslar zamininda ela strukturlaçdirir ki, sanki biz ölakbarin poemasini yox, Müfiqin suallarini, cavablarini va istaklarini oxuyur va dinlayirik. Poemada dominanta fikir bütün hallarda nakam Müfiqin §eir yazmasi üzarinda proyeksiyalaçdirilir: Çeir yazmaq istayiram, hani, hani kagiz, qalam.. ilham adli §aha qalxan ati verin. Otuz yazli, otuz qi§li §eira vida! Otuz illik oda yanim, otuz illik odu verin! Otuz illik vaxti verin, Balka azdi, çoxdu - verin [3, s. 15].
ö.Salahzada poemada qeybdan galan sasin dialektik manzarasini qeyri-adi bir kommunikativ bütövlükda taqdim edir. Bela olduqda ölakbar sanki o dünyayla bu dünya arasinda transkommunikasiya imkanlar yaradir. ölakbarin arxetipik strukturda ortaya qoydugu transkommunikativ proses oxucunun matnla ünsiyyatini daha bütöv va onun daxili vaziyyatini daha adekvat ifada etmaya imkan verir. Trans-kommunikativ ünsiyyat dominantasi vektoru insanin manavi dünyasinin relevantligina va dinamikiyina sabab olur. Naticada sanki hayat prosesinda oxucunun manavi ta§akkülü gedir [1]. Bununla da poema müallifi sanki fizika sahasinda çaliçan alimlar üçün özünamaxsus halli gözlanilan masalalara nazar salmaga sövq edir.
1967-ci ilda qalama aldigi "Elegiya" §eirinda ö.Salahzada Müfiq timsalli xeyli yaradici istedadi ila farqlanan sanatkarkari diqqat markazina çakir: Miçel Lermontov Zaman qatil zamandi, Bila-bila
Bir §eir mamontu Yox oldu bela -Niya çixdin san duela?
Niya vuruçdun Niya öldün, Petefi?
26 ya§li ölüm hadafi...
irji Volker - 1900 - 24. insafinmi yoxdu sanin?...
San
neyladin, Yesenin? Qorxmadinmi -ünvanina qatil adi qatilir. Venasini kasanin?
Yolda§ Mayakovski, Yesenina gülürdün! Bas san niya Bir §air öldürdün?!
Manim qara9i Lorkam, Manim Müfiq ya§lim...
Niya bela az ya§adi 9iyninizda ulduzlar?! [3, s. 3-4]
ö.Salahzadanin Müfiqin monoloqu" poemasi hacm etibari ila o qadar monumentalligi ila se9ilmasa da, onun mazmun va mahiyyatinda epiklikva dahsatli hadisalar özünü daha 9ox biruza verir. Bu müallifda elegiya bir janr olaraq xarakter etibari ila müayyanliya malik olub, forma baximindan daha müstaqil, sarbast asar tasiri bagi§layir.
1966-ci ilda ö.Salahzada Müfiqla olan poetik axtari§larina sanki bir az ara verir va 1978-ci ilda yenidan "§eir ya§idi" adli asari ila Müfiqin faciasi üzarina qayidir va onu "Azarbaycan" jurnalinin 1978-ci il 6-ci sayinda taqdim edir [2]. Janr baximindan sinkretik tarkiba malik olan bu asarda §air "Müfiq yadda§dir. §eirimizin yadda§idir. §eira, sanata mahabbat yadda§idir" demakla, ham da onu "Müfiq aysberqdir", "...asarlari Vatan sevgisindan yogrulub" deyir, onun (Salahzadanin) adabi nasillarinin Müfiqdan 9ox §ey öyrandiyini dila gatirir... va daha sonra da "Müfiq ramzdir, §eir ramzidir" deyir [3, s. 5-8].
Bundan düz iyirmi il sonra isa "Od ömrü" ortaya 9ixir. §air burada, "Mü§fiq oddu, ata§di, öz-özünü yandiracaq!" - deyir [3, s. 9]. Eyni zamanda §air Müfiqin mazari kimi Xazari, Bakini, Azarbaycani, Asiyani, Avropani va nahayat Yer kürasini göstarir. "Od ömrü" Salahzada da nazmda yox, nasr formasinda oxuculara taqdim edilir. Müfiqi "§eir, i§iq, od" adlandirir. Va Müfiqin 90 il ya§aya bilmazliyini qati §akilda tasdiqlayir. Ona göra da 1998-ci ilda 29 ya§li Müfiqin 90 ya§inin tamam olmasi ila bagli daha 9ox dü§ünür. Onu ispan §airi Federiko Qarsia Lorka ila müqayisa edarak Lorka iyunun 5-da dogulub. Amma 1898-ci ilda. Odur ki, bu il "hami§alik 38 ya§inda qalmi§ F.Q.Lorkanin 100 illiyidir" - deyir [3, s. 9-12].
ö.Salahzada 1988-1990-ci illarda isa "Müfiqin monoloqu" poemasinin mühüm tarkib hissasi olan "Dan üzüna fi§qiran qan"i araya-arsaya gatirir. öslinda "Müfiqin monoloqu" silsilasina daxil edilan bu nümuna M.Müfiqin son aksi üzarinda" qalama alinmi§dir. Bu hissaya epiqraf kimi §air, Bosniya-Hersoqovinali nasir Me§a Selimovi9in "Darvi§ va ölüm" romanindan "-í§iq verin mana!" - üzümü damir qapiya tutub qi§qiranda dünyada haradasa bela bir zülmatin ola bilacayina hala da inanmirdim" fraqmentini daxil edib va sonra da: Gördün bu günü da bu na gündü gördün? Gör hara girdin Dogulandan Burami galirdin?
Band-band dograna-dograna Misra-misrami galirdin? Diri-diri mazarami galirdin?
Bu dünyani san na bilirdin? [3, s. 25-26] - deya dafalarla soruçur va sanki Müfiq üzarinda qurulmuç qurama, riyakar istintaqin gediçini özünaxas üslubi deyimlarla ortaya çakir:
Salahzada Müfiq üzarinda istintaq aparanlarin insanliqan kanar olan portretini bir qadar da gur i§iq altinda proyeksiyalaçdiraraq: Ali§mayib neylayasan, gör sani kim dindirir, varligina çôkdûkca qicqirmi§ kin dindirir..." [3, s. 28].
Getdikca §air Müfiqin asil mahiyyatina i§iq salaraq onun ziyasindan qaranligin aliçmasini göstarir:
Tutqun baxiçlarina ali§mi§di qaranliq. Tüstülanib az qala
aliçirdi bir anliq [3, s. 29], - deya hayqirir.
ölakbar Salahzadanin "Müfiqin monoloqu" poemasi qeyd etdiyimiz xeyli keyfiyyatlarina göra Azarbaycan poeziyasinin inki§afinda, adabiyyatimizda Müfiq obrazinin çeçidli taraflarinin diqqat markazina çakilmasinda aparici asarlardan biri olaraq heç zaman aktualligini itirmayacakdir.
9D9BÎYYAT
1. Кабрин В.И. Коммуникативный мир и транскоммуникативный потенциал жизни личности теории, методы, исследования. Москва, Смысл, 2005, 248 с.
2. Salahzada Э. §eir yaçdi // "Azarbaycan" jurnali, 1978, - № 6.
3. Salahzada Э. Müfiqin monoloqu. Baki, "Nargiz" naçriyyati, 2008, 56 s.
4. Томский государственной у... http://www.psu.tsu.ru>
