CC BY
0ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№1/2024, 81-87
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2024 1 10
КЫТАЙ ТОЙ САЛТТАРЫНЫН КЕЛИП ЧЫГЫШЫ ЖАНА КАЛЫПТАНУУСУ
ПРОИСХОЖДЕНИЕ И ФОРМИРОВАНИЕ КИТАЙСКИХ СВАДЕБНЫХ ТРАДИЦИЙ THE ORIGIN AND FORMATION OF CHINESE WEDDING TRADITIONS
YceH уулу Маматаир
Усон уулу Маматаир Uson uulu Mamatair
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior Lecturer, Osh State University
musonuulu@oshsu.kg_
Раимжанова Айпери Сеитбековна
Раимжанова Айпери Сеитбековна Raimjanova Aiperi Seitbekovna
илимий изденуучу, Ош мамлекеттик университети
научный соискатель, Ошский государственный университет applicant, Osh State University perisha1101@gmail.com
Мухтар уулу Зияулхак
Мухтар уулу Зияулхак Mukhtar uulu Ziiaulkhak
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
zmuhtaruulu@oshsu.kg_
Сагынбаева Сайкал Сагынбаева Сайкал Sagynbaeva Saikal
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет graduate student, Osh State University
saikalsagynbaeva@gmail.com
КЫТАЙ ТОЙ САЛТТАРЫНЫН КЕЛИП ЧЫГЫШЫ ЖАНА КАЛЫПТАНУУСУ Аннотация
Бул илимий макала Кытай eлкeсYHYн той салттарынын келип чыгуу тарыхы жана калыптануусу жвнYндв болмокчу. Кытай цивилизациясынын узак тарыхы бар, аны менен катар YЙлeнYYгe байланыштуу каада-салттар да eнYГYп, бYГYнкY кYнгe чейин eнYГYп келе жатат. YйлeнYY YлпeтY салттуу кытай маданиятынын бир бeлYГY. Бирок анын кeптeгeн майда-чYЙдeлeрY, ошондой эле нике кыюунун социалдык-маданий функциялары уланып жаткан изилдeeлeрдYн алкагынан тышкары бойдон калууда. Кытайдын байыркы салттуу YЙлeнYY ырым-жырымдарынын жана Yрп-адаттарынын келип чыгышын, ошондой эле алардын маданий коннотацияларын изилдee YЙлeнYY YлпeтYHYн улуттук TYШYHYГYHYH eзгeчeлYГYн тYШYHYY, YЙ-бYлeдeгY жана коомдогу эркек менен аялдын ролунун eзгeрYШYн аныктоо YЧYн зарыл деп эсептелинет. Мындан тышкары, жаштарды ата-бабаларынын YЙлeнYY каада-салттары менен тааныштыруу жаштар арасында нике баалуулуктары системасын жайылтууга жана аял-эркек ортосундагы мамилени туура тYШYHYYгe жардам берери баса белгиленген. Кытай мамлекетинде каада-салт eзгeчe той салттары чоц мааниге ээ.
Ачкыч свздвр: маданият, каада-салт, тарых, Yрп-адат, YЙлeнYY-Yлпeт тою, нике, ырым-жырым.
ПРОИСХОЖДЕНИЕ И ФОРМИРОВАНИЕ КИТАЙСКИХ СВАДЕБНЫХ ТРАДИЦИЙ
Аннотация
Эта научная статья будет посвящена зарождению и формированию китайских свадебных традиций. Китайская цивилизация имеет давнюю историю, вместе с которой развивались и продолжают развиваться обычаи, связанные с браком. Свадьбы являются частью традиционной китайской культуры. Однако многие его детали, а также социокультурные функции брака остаются за пределами проводимых исследований. Считается необходимым изучить происхождение древнекитайских свадебных ритуалов и обычаев, а также их культурную подоплеку, чтобы понять своеобразие национальной концепции свадьбы, определить меняющиеся роли мужчины и женщины в семье и обществе. Кроме того, было подчеркнуто, что приобщение молодежи к брачным обычаям предков способствует распространению среди молодежи системы брачных ценностей и пониманию взаимоотношений между мужчиной и женщиной. В китайском государстве большое значение имеют традиции, особенно свадебные.
Ключевые слова: культура, традиция, история, обычаи, свадьба, брак, ритуалы.
THE ORIGIN AND FORMATION OF CHINESE WEDDING TRADITIONS
Abstract
This scientific article is about the origin and formation of Chinese wedding traditions. Chinese civilization has a long history, along with which customs related to marriage developed and continue developing today. Weddings are part of traditional Chinese culture. However, many of its details, as well as the socio-cultural functions of marriage, remain beyond the scope of ongoing research. It is considered necessary to study the origins of ancient traditional wedding rituals and customs of China, as well as their cultural connotations, to understand the uniqueness of the national concept of wedding, to determine the changing roles of men and women in the family and society. In addition, it was emphasized that introducing young people to the marriage customs of their ancestors helps to spread the system of marriage values among young people and to understand the relationship between men and women. In China, traditions, especially wedding traditions, are of great importance.
Keywords: Culture, tradition, history, customs, wedding, marriage, rituals.
Keywords: culture, tradition, history, customs, wedding, marriage, rituals.
Киришуу
Кытай салтка бай елке. Ачык тYCтeр жана тац калыштуу символдор, ички жасалгалар жана бeлмeлeрдYн жасалгасы, езгече кийимдер жана баш кийимдер. Кытай стилиндеги YЙлeнYY Yлпeт тойлору батышта жана башка елкелерде популярдуулукка ээ болууда, анткени алар классикалык тойлордон кескин айырмаланып турушат. Бул жерде сиз ак жана кара тYCтeрдY сейрек кездештиресиз - кыязы, той кызыл жана алтын тYCтeрдe етет. Бул стиль ез eлкeсYHYн гана эмес, башка eлкeлeрдYн YЙлeнYY салттарын сыйлаган кайраттуу жана демилгелYY жацы Yйлeнгeндeргe ылайыктуу.
Кытай YЙлeнYY тою жана бул иш-чаранын алдындагы кYндeрдYн бардыгы езгече бай даамга ээ. Той кYHY жацы YЙлeнгeндeрдYн денелери гана эмес, алардын Асмандагы жан-дYЙнeсY дагы биригет деп ишенишет. Кытайда кептеген жерелгелер жана ыйык нике Yрп-адаттары, алар ар бир кадам сайын, дээрлик эч кандай чексиз аткарылат, мааракедеги ырым-жырымдар езгече ыйык мааниге ээ. Кызыгы, Кытайда нике союзуна кызыл тYCтe кирYY салтка айланган. Бирок, Асман империясынын калкы аза кYTYY мезгилинде кардай аппак тYCтe кийинишкен. Бирок, жацы YЙлeнгeндeрдYн учурдагы аксессуарларында айрым учурларда ак тYCтeр бар экендигин белгилей кетYY керек. Убакыт eтYп жатат. Баары eзгeрYп жатат.
Кытайлык ырым-жырымдар ете кызыктуу жана адаттан тыш кeрYнeт. Бул жерде конкрепуу телге ачуу, гороскоптор жана даанышмандардын сeздeрY популярдуу, буга кeцYЛ бурбай коюуга болбойт. Эгерде Кытайдын жогорку кYчтeрY алдыдагы альянс ийгиликсиз аяктайт деп эсептешсе, анда жаштар YЙлeнYYгe арац барышат. ЭлкeнYн калкы биримдик менен байланышкан жандардын тууганчылыгына ишенимдYY ишенишет жана ушул себептен алар бул биримдикке ете олуттуу мамиле кылышат [1; 6].
2. ИзилдeeнYн материалдары жана методдору
Макалада Кытай той салттарынын келип чыгышы жана калыптануусу боюнча байкоо жYргYЗYлДY. Адабий булактардан маалыматтар жана фактылар келтирилген.
3. Жыйынтыктар жана талкуулоо
Биз ДYЙнe жана адамдар жeнYндe бардык кытай идеяларынын негизин тYЗгeн эркектик жана аялдык принциптерге алгачкы кез карашка карабастан, кийинчерээк eзгeрYYлeр болгон деген тыянакка келсек болот.
Салттуу кытай маданиятынын маанилYY бeлYГY - мицдеген жылдык тарыхы бар YЙлeнYY аземи. Заман абдан eзгeрдY, бирок ар бир кытай салтка ылайык жацы жашоо баштоону маанилYY деп эсептейт.
Кытай YЙлeнYY салттары философиялык мазмунга толгон. Тилекке каршы, кеп нерсе жоголду, байыркы кытай ырым-жырымдары европалык ырым-жырымдарга кошулду, бирок майрамдын маанилYYЛYГY, "бактылуу дата", белектер, бакыттын жана гYлдeп-eсYYHYн символу катары кызыл TYC сакталып калган.
Каада-салттары. Кептеген элдердин каада-салттарындагыдай эле, кыздын колун суроо кытайлыктардын никесиндеги алгачкы жана эц маанилYY кадам деп эсептелет. Бир гана ушул жерде жацы баш кошкон жубайлардын атасы менен энеси ортомчулардын катышуусуз ишкердик CYЙлeшYYлeрдY жYргYЗYшeт. Ошол эле учурда, баштапкы баскычтарда, алар муну кат алышуу аркылуу жасашат, анда алар болочок майрам женунде кабарлоо менен eзгeрYп
турушат. Кытайлыктар YЙлeнYY тойго ылайыктуу кYндeрдY тандоого eзгeчe ^нул буруп, колуктунун жана кYЙee баланын гороскопторун салыштырып кeрYшeт. Бул маселеде негизги сeз ар дайым кудалашкан адамга жана анын ата-энесине калат. Кудалашуунун eзY болочок кYЙeeсY менен аялы дагы деле жашы жете элек кезинде болушу мYмкYн. Бул учурда, алардын жашоосундагы убакыттын eтYШY менен боло турган бурулушка кeнYY YЧYн 1-2 жылдык резервде болушат.
Кытайлык келинди ата-энесинен акча жана тамак-аш менен сыйлоо салтка айланган. Бул максатка эркектер менен аялдардын принциптерин мYнeздeгeн таттуу токочтор, алкоголдук ичимдиктер, эт тамактары, салттуу той чайлары "Дракон" жана "Феникс" кирет. Кудалашкан тарап дагы келечектеги туугандарына белек даярдайт. Бул факт буга чейин никеге чейинки бардык карама-каршылыктар чексиз чечилгенин билдирет.
Бул кYндe eзгeчe сансыз торттор eзгeчe мааниге ээ. КYЙee аларды YЙ-бYлeнYн бардык мYчeлeрYнe жетиштYY кылып алат, анткени бул оозду сугарган кондитердик азыктар дагы деле тойго чакыруу баракчалары катары кызмат кылат. Сеп негиздерине ылайык, жарашыктуу идишке туура келет. Ал конфеттерден жана монеталардан турат.
Болочок жубайынын турак жайына жол кытайлык келинден башталат. Жаш кыз иш-чарага бир нече ^н калганда TYЗ эле ошол жакка кeчYп барышы керек. Акыркы чара катары, чатырчаны бош бeлмeгe алмаштыра аласыз. Бирок, бул мезгилди абсолюттук жалгыздыкта eткeрYYHYн кажети жок. Чатырда CYЙлeшкeн кыздары колуктунун YЙYнe барып, белектерин алып келишет, ата-энесинен алыстап кетиши жeнYндe кайгылуу ырларды чогуу ырдашат. Кытай стилиндеги мындай бойдокчулук кечеси болуп эсептелет.
Байыркы кытай тойлору. Байыркы Кытайда YЙлeнYY YлпeтYHYн алдында колукту жасаган тазалоо процедураларына чоц роль берилген. Кыз ар кандай дары-дармек алардын ичинен грейпфрут ширеси eзгeчe белгилYY болгон. Эц байыркы ырым-жырымдарга ылайык, ал жацы YЙ-бYлeнYн бакубатчылыгына каардуу кYчтeрдYн таасирине каршы бекем тосмо койду.
Даярдыктын акыркы мезгили - YЙлeнYY Yлпeт кeйнeгYн жана ата-энесине ыраазычылык сeздeрYн, ата-бабалардын CYрeттeрY жана портреттери менен коштолот.
Кытай YЙлeнYY тою кыздын салттуу кытай Yлпeт кeйнeгYнe басым жасоо керек. Ринстон менен кооздолгон жана берметтер менен кооздолгон кочкул кызыл тYCтeгY кeйнeк. Тойдон кийин ал YЙ-бYлeлYк мурас катары сакталат. Ажыдаар менен Феникс YЙлeнYY Yлпeт кeйнeгYHYн ажырагыс баатырлары.
Кыздын башы кызыл таажыга окшогон баш кийим менен кооздолгон. Ал толугу менен мамык, шуру, монета жана башка аксессуарлар менен кооздолгон. Адатта, колуктунун жYЗYн кeрYY кыйын, ал кара кездеме менен жашырылат. Эгер келин колунда бар YЙ-бYлeдeн болсо, бул учурда ал eзYHYн статусун конокторго кийимдерин eзгeртYп кeрсeткeн. Той учурунда, колуктунун кийими 3 жолудан ашык алмаштырылышы мYмкYн. Классикалык кызыл тYCтeгY халаттан тышкары, кыз майрамдын конокторунун алдына кызгылт сары жана кызгылт тYCтeгY кийимдерди кийип чыгат.
Кытай YЙлeнYY YлпeтYHYн олуттуу бeлYГY - бул келинди кYЙeeсYHYн ата-энесинин YЙYнe кeчYPYY. Буга чейин, бул кeптeгeн кереметтYY ырым-жырымдар менен болгон, алардын кeпчYЛYГY бYГYнкY кYндe eз маанисин жоготкон эмес. Колуктунун кeчYп бара жаткан
палвинине жыргалчылык жана гYлдeп-eнYгуY YЧYн тыйындар жана жемиштер кеп берилген. Жолдо бара жатып, ага жаман жышаандарды четтетYY YЧYн айланага кез чаптыруу сунушталган эмес. [2; с. 34]
Бирок, бул жерде кызды колдоп фейерверк жана крекердин катуу YндeрY угулуп, алар кара кYчтeрдY да кубалап чыгышат. YйдYн алдында эле, жаш аялдын таманынын астына кереметтYY килем тешелген.
Кудалашкан кытайлардын колунда кичинекей ^згу болгон. СYЙYктYYCY алар менен бирге кYндYн нурун тартып, булутсуз келечек жолун eзY жарык кылууга мYмкYнчYЛYк алат. Кытайлык келиндер уктоочу белмеге чейин ушул ^з^ден ажырашпайт. Андан ары, кудалашкан жигит акыры кездемени кeтeрYп, колуктунун жYЗYн бардык сулуулугу менен кeрYYгe мYмкYнчYЛYк алат.
Азыркы кытай тойлору. Азыркы кытай тойлору Кытайдын илгерки ырым-жырымдарына ылайык, курмандык чалынуучу жайда YЙлeнуY тою башталган. Жаштар асмандагы бул биримдикке бата берYYгe милдеттYY болгон кудайларга сыйынышкан. Андан соц, жацы YЙлeнгeндeр YЙ-бYлeнYн аксакалдарына, ата-энелерине жана конокторуна майрамга келгендиги YЧYн ыраазычылыктарын билдиришет. ^йее баланын достору ар бир адамга мэкeeнун бактысы" деп аталган аксессуарды тапшырышат.
Жацы YЙлeнгeндeр бир бетелке кызыл шарапты бирге ичишет, андан кийин конокторду дасторконго чакырышат. Салтанаттуу залда кептеген столдор коюлат, чакырылгандардын бардыгы, эч кимисиз, ырым-жырымдарды жана байыркы каада-салттарды эске алып, отурушат. Жацы YЙлeнгeндeрдY, эреже катары, акча салынган конверттер менен куттукташат. БYГYнкY кYндe банк карталары той конверттеринин ичинен кеп кездешет.
Жацы тешек сатып алуу ^йее баланын милдети. Бул жагынан ага чоц YЙ-бYлe жардам берип, нике кечине керебет даярдап койсо болот. Керебет даяр болгондо, балдарды терет жана эне болуу YЧYн жооптуу жогорку кYчтeрдYн кызыгуусун арттыруу YЧYн алгач ага киргизишкен. Ушул эле максатта, жубайлардын нике тeшeгY жемиштер, лотос уруктары жана башка символикалык атрибуттар менен кооздолгон.
Кытайдын Ся жана Шан династияларында кeпчYЛYк кытай эли бир аялдуулуктун эрежесин сакташат. Бирок кеп аял алуу ак сеектер коомунда кецири жайылган. Цинь жана Хань династияларында салттуу нике эрежелерин так сактоо менен, никеге ар башка фамилиядагы YЙ-бYлeлeрдY бириктирYYгe туура келген. Императордон жана анын жакындарынан тышкары, ак сеектер коомунун мYчeлeрY жана коомдун жогорку катмарлары, женекей адамдар ошондой эле моногамиянын эрежесин сактацыз. Салттуу маданиятка ылайык, балдар жана кыздар туура жаш курагында YЙ-бYлe курушу керек. Кытайлыктар, бир жагынан, никенин жаралышы табигый кeрYHYш деп эсептесе, экинчи жагынан, бул жашоодогу эц маанилYY жана маанилYY окуялардын бири. Yй-бYлeцYЗДYн ийгиликтYY болушу мансапка жетуу сыяктуу эле маанилYY деп эсептешет. Тойдон кийин жигит менен кыз бири-бирин CYЙYп, сыйлап, бири-бирине ишенимдYY болуп, ез милдеттерин так аткарышы керек. Кытайдын ете татаал жана олуттуу салттуу YЙлeнуу YлпeтY 6 ырым-жырымдан турат (Лиули). Сайна (Сунуш) - ^йее баланын ата-энеси CYЙлeшYп алуучунун жардамы менен келининин ата-энесине сунуш киргизгенден кийин (^йее баланын ата-энеси, потенциалдуу келинин табышып, сeйкeчYHYн кызматына кайрылган соц, дал келген нерсе. Никеге туруу
мYмкYнчYЛYГY чечилгенде, тааныш эмес эки YЙ-бYлeнYн ортосундагы чыр-чатактарды жана жалпы тYШYнбeстYктeрдY ким женге салат), келининин ата-энеси YЙлeнYY YлпeтYнe макул болушса, кYЙee баланын ата-энеси белек даярдап, ата-энесин тартуулашат. Вэнминг (Туулган кYндeр): Келин болгон деп болжолдонгон YЙ-бYлe сунушка каршы болбосо, ширецкечи тYгeйлeрдYн туулган KYHYH текшерет. Эгер Кытай астрологиясы боюнча (кытай салты боюнча, кYЙee бала менен келиндин туулган датасы боюнча тeлгe айтуу, жубайлар туура келет же туура келбейт). Туулган кYндeрдY текшергенден кийин, жубайлар кийинки этапка eтYшeт. Нацзи (Келиндин куну же YЙлeнYY тоюндагы белектер) - тeлгe ачуунун натыйжаларын келининин ата-энесине жеткирYY жана зер буюмдары, кездеме ж.б. Кийинчерээк мындай жeрeлгe ДХИН-МАН, башкача айтканда, бYГYнкY ДХИН-НУН деп аталып калган. Чжэн (Тойго арналган белектер): Андан соц кYЙee баланын YЙ-бYлeсY келининин YЙ-бYлeсYнe белек катары тамак-аш жана диний буюмдарды жeнeтYшeт. Белектери бар кутучалар музыканын коштоосунда кайненеге жeнeтYлгeн. Бул YЙлeнYY YлпeтYHYн эц маанилYY бeлYГY. Бул WAN-PIN деп аталат. [3; с. 23]
Цинчи (YЙлeнYY KYHYH аныктоо): эки YЙ-бYлe той KYHYH тандашат. Бул дагы Кытай календары боюнча, жубайлар YЧYн эц ийгиликтYY болот. Адатта, эреже боюнча, кYЙeeнYн ата-энеси айды аныкташат. Кининг (YйлeнYY YлпeтY): Акыркы этап - бул той e3Y, бул 6 ырымдын ичинен эц маанилYYCY жана татаалы. Ар кандай тарыхый баскычтарда салттуу YЙлeнYY тойлору ар кандай болушу мYмкYн.
Илгерки заманда Кытайда аялдар менен эркектердин таанышуусу жана баарлашуусу боюнча, кeптeгeн чектee эрежелери болгон, CYЙYшкeндeрдYн ортосундагы нике "ата-эненин буйругу жана ширенкечинин ортомчулугу" болгон. Кээде YЙлeнгeн жигит менен кыздын YЙлeнYY тоюна чейин эч качан жолукпашы мYмкYн экен. Бирок, байыркы кытай коому "кYзeтчY ит" сыяктуу болгон деп айтууга болбойт. Майрамдык маданият сезимдерди билдирYYгe, CYЙYYHYH кeтeрYЛYШYнe жана ага умтулууга eбeлгe тYЗгeн. ГYлдeрдY чогултуу мындай майрамдарга айланды "Цинхай, Гансу жана Нинся провинцияларында, ошондой эле Гуанси, Гуйчжоу жана башка жерлерде 3-айдын 3-^hy популярдуу болгон. Улуттук азчылыктар жашаган аймактарда мындай майрамдар бардык жерде болот. Космос мезгилинде чектелген муундар менен адамдар аралык мамилелерди eркYндeтYY YЧYн адамдар жазгы гYЛдeп турган мезгилде да, жайдын аптабында, жакшы кYЗYндe же карлуу кышында тоо боорлоруна, бак-шактарга жана достук жана CYЙYY менен бирге ырдап, кeцYЛ ачуу YЧYн дыйкандын короосунда чогулушкан. Мындай майрамдык байланыш адамдарда CYЙYY сезимин пайда кылып, никеге турууга тYрткY берген . ОбъективдYY жагынан алганда, ал адамзат тукумун улантууга eбeлгe тYЗгeн. КYЙee балдар YЙ-бYлeсYнeн колуктунун колун сурап, ага бере турган куну жeнYндe алдын ала макулдашышкан. [5; с. 200]
4. Тыянак:
Никеге чейинки келишим никеге чейин жана адамдар никеге турган мезгилде тYЗYЛYШY мYмкYн. Эгерде нике келишимин тYЗYY нике катталганга чейин жасалган болсо, анда ал никени мамлекеттик каттоодо мыйзамдуу кYчкe ээ болот. Эгерде нике келишимин тYЗYY жeнYндe чечим никеде турган жубайлар тарабынан кабыл алынса, анда мындай келишим тYЗYЛгeн учур нотариус тарабынан кYбeлeндYPYЛгeн учур деп таанылат.
Ал эми кытай элинде Y^neHYY оцой эмес. Аларда бизге салыштырмалуу езгече. YйлeнYYЧY жигиттин биринчи кезекте YЙY, жумушу, ошондой эле унаасы болуусу шарт. Ошон Y4YH дагы YЙ-бYлe куруунун жашы да бизге салыштырмалуу кеч.
Кытайдын "Ш (ai)" ("CYЙYY") дегени, биринчиден, мбирeeнY ойлоп тынчсыздануу" жана eмYP бою чогуу жашоого даяр болуу дегенди билдирет.
Демек, бул сeз айкашын ким бирeeдeн уксацыз, бул YЙлeнYYгe болгон олуттуу мамилеге болууну билдирет.
Адабияттар
1. https://ekd.me/2017/06/kitaiskaya-svadba-tradicii-obryady/
2. История Китая, Ред. А.В. Меликсетов. Москва. 1998. С. 34
3. Хуа Мэй Одежда и украшения Бишкек 2015г с.23
4. Ван Сюевэнь Китайские праздники Москва 2010г с. 50
5. Людмила Мартьянова Народные традиции Китая 2017г с. 200
6. Фэн, Ц. Свадебная обрядность китайцев: от древности до наших дней / Ц. Фэн // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - Т. 2, № 1-4. - С. 246-250. -EDN: QDIIVK.
