CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. УКУК
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПРАВО JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. LAW
e-ISSN: 1694-8661
№2(3)/2023, 21-27
УДК: 343-980
DOI: 10.52754/16948661 2023 2(3) 4
КЫЛМЫШТЫН ТААСИРИНЕН УЛГАЙГАН АДАМДАРДЫН КУРМАНДЫККА
ЧАЛЫНЫШЫ
ВИКТИМИЗАЦИЯ ПОЖИЛЫХ ЛЮДЕЙ В РЕЗУЛЬТАТЕ ПРЕСТУПЛЕНИЯ VICTIMIZATION OF OLDER PEOPLE AS A RESULT OF CRIME
Арстанбеков Мамасалы Сарбашович
Арстанбеков Мамасалы Сарбашович Arstanbekov Mamasaly Sarbashovich
ю.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.ю.н., профессор, Ошский государственный университет Associate professor, Osh State University arstanbekov.mamasaly@,mail.ra
КЫЛМЫШТЫН ТААСИРИНЕН УЛГАЙГАН АДАМДАРДЫН КУРМАНДЫККА
ЧАЛЫНЫШЫ
Аннотация
Макалада кылмыштын таасиринен улгайган адамдардын курмандыкка чагылышы жвнYндв баяндалат. Улгайган жарандардын укуктарынын, эркиндиктеринин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарынын коргоо боюнча укуктук актылары. Улгайган адамдарга жасалган кылмыштардын тYрлврY боюнча адам влтYPYY, ден соолугуна зыян келтирYY тоноо, каракчылык, алдамчылык жана уурдоо. Улгайган адамдардын менчиктерине карата жасалган кылмыштардын квп кездешYYCY. Карылыктын негизги белгилери жана коргонууга алсыз болушу. Кандай учурларда улгайган адамдар кылмыштардын курмандыгы болуп калуу себептери. Эмне YЧYн улгайган адамдарга карата кылмыштар квп кездешет. Кыргызстандагы улгайган адамдардын статистикалык саны боюнча маалыматтары. Кылмышкерлер улгайган адамдар жвнYндв маалыматтарды кайдан алышат. Мамлекет тарабынан улгайган адамдарга кам кврYY жана коргоо. Улгайган адамдардын коопсуздугун сактоонун жолдору. Улгайган адамдарга жасалган кылмыштар боюнча изилдеген юристтер жана окумуштуу авторлор.
Ачкыч свздвр: виктимологиялык мYнвздвмвлврY, курмандыкка чалынышы, карылык, социалдык абалы, улгайган курактын белгилери, алсыздык.
ВИКТИМИЗАЦИЯ ПОЖИЛЫХ ЛЮДЕЙ В VICTIMIZATION OF OLDER PEOPLE AS A
РЕЗУЛЬТАТЕ ПРЕСТУПЛЕНИЯ RESULT OF CRIME
Аннотация
В статье описывается виктимизация пожилых людей в результате преступления. Правовые акты о защите прав, свобод и законных интересов граждан пожилого возраста.По видам преступлений, совершаемых в отношении граждан пожилого возраста: убийство, причинение вреда здоровью, разбой, мошенничество и кража. Высокая частота имущественных преступлений в отношении пожилых людей. Основные признаки старения и уязвимости к защите. Причины, по которым пожилые люди становятся жертвами преступлений. Почему так распространены преступления против пожилых людей? Данные о статистической численности пожилых людей в Кыргызстане. Откуда преступники получают информацию о пожилых людях? Государственная забота и защита пожилых людей. Способы обеспечения безопасности пожилых людей. Юристы и научные авторы, исследующие преступления против пожилых людей.
Abstract
The article describes the victimization of elderly people as a result of crime. Legal acts on the protection of the rights, freedoms and legal interests of senior citizens. According to the types of crimes committed against senior citizens: murder, injury to health, robbery, robbery, fraud and theft. High incidence of property crimes against elderly people. The main signs of aging and vulnerability to defense. Reasons why older people become victims of crime. Why are crimes against the elderly so common? Data on the statistical number of elderly people in Kyrgyzstan. Where do criminals get information about the elderly? State care and protection of the elderly. Ways to keep the elderly safe. Lawyers and academic authors researching crimes against the elderly.
Ключевые слова: виктимологическая характеристика, виктимность, старость, социальный статус, признаки старости, слабость.
Keywords: victimological characteristics, victimization, old age, social status, signs of old age, weakness.
Киришуу
Азыркы учурда Кыргызстанда жана башка коцшу мамлекеттерде кылмыштуулуктун eнYГYШYHYн жагымсыз тенденциялары байкалууда, бул коомдо болуп жаткан социалдык-экономикалык eзгeрYYлeргe байланыштуу. Ошол эле учурда калктын криминалдаштыруу децгээли гана eспeстeн, кылмыштын курмандыктары дагы тандалууда. Акыркы жылдары кылмышкерлер кылмыштуу кол салуулардын курмандыгы катары улгайган адамдарды тандашууда: алар калктын эц аз корголгон жана алсыз категорияларынын бири. Кылмыштын таасиринен улгайган адамдардын чоц eлчeмYндeгY акчалары тонолгон, алданган, eлтYPYлгeн же майып болгондор саны кeбeЙYYДe.
БYГYнкY кYндe жакынкы чет элдик eлкeлeрдYн статистикаларына таянганда ар бир он экинчи кылмыш ардагерлерге карата жасалат жана бул кeрсeткYч туруктуу eсYYДe деп айтылат. Бирок Кыргызстандын да бир катар аймактарында улгайган адамдарга жасалган кылмыштар ушундай эле кeрYHYштY берет.
Кыргыздын тарыхында аксакалдарды, карыяларды чоц энелерди дайым урматтап жана сыйлап келген, алардын айткандарын насаат катары кабыл алышкан. Ал эми аларга карата жасалган кылмыштар азыркы учурдун эц кeйгeйлYY маселеринен, ошондук ушул тема актуалдуу темалардын бири жана изилдeeгe муктаж деп эсептеймин. Бирок коомдо улгайган адамдарга мамлекет тарабынан жана eзYн -eзY башкаруу жергиликтYY бийликтери тарабынан жакшы кам кeрYЛYп жатат деп айтылат.
Социалдык жактан жардам берилип жаткандыр бирок аларды кылмыштуулуктан коргоо иштери кандай жYргYЗYYДe деген суроого так жооп жок, себеби бул тема толук изилденген эмес ошондуктан изилдeeгe муктаж.
"Карылык" терминине так аныктама берYY мYмкYн эмес, анткени бул термин ар кайсы коомдо ар кандай мааниге ээ. ДYЙнeнYн ^ш^ген eлкeлeрYндe адамдар eздeрYHYн ишмердYYЛYГYHYн жана коомдук ролунун eзгeрYШYнe байланыштуу карылык деп эсептелинет, мисалы, неберелYY болгондо, жаш куракка байланыштуу алысты кeрe албагандык (катаракта болушу мYмкYн), чачтын агарышы, бырыштары, тиштери тYШYШY (периодонтит), адам тиш протездерин киЙYYгe аргасыз болот , аялдарда, менопауза, ал болжол менен 50 жашта пайда болот, угуу начарлайт (угуу аппараты), артроз, артрит пайда болот (адам таяк же басуучу менен гана жYрe алат).
Медицинанын ^з карашынан алганда, карылыкта организмде кайтарылгыс eзгeрYYлeр боло баштаганда башталат, мындай процесс биологиялык карылык деп аталат, ал кeбYнчe орто жашта байкалат. Экономикалык кeз караштан алганда, карылык пенсия курагынын башталышынан баштап эсептелиши мYмкYн.
Ал эми Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) кeрсeткYчтeрY боюнча 65 жаштан ашкан адамдарды улгайды деп билдирет. БYткYЛ ДYЙнeлYк саламаттыкты сактоо уюму 60тан ашкан адамдарды. [5.Б.9 ].
БYткYЛ ДYЙнeлYк саламаттыкты сактоо уюму карылыкты Yч этапка бeлeт: 60-75 жаш -улгайган курак, эрте карылык; 75-90 жаш - улгайган курак, кеч карылык; 90 жаштан ашкан -карылык, узун eмYр.
Картаюунун социалдык, психологиялык жана биологиялык аспектилерин, анын себептерин жана аны менен кYрeшYY жолдорун геронтология илими изилдейт; геронтологиянын карылыктагы ооруларды дарылоонун жана алдын алуунун eзгeчeлYктeрYнe арналган жеке бeлYMY гериатрия деп аталат.
Бул тема боюнча Э.С.Качуров, Т.А. Малыхина, Е.А. Таюрская, Е.В. Черных, Ю.В. Лазарев, Л.М. Ивановдун кылмыштын айрым тYрлeрYHYн аймактык виктимологиялык мYнeздeмeлeрY деген эмгектеринде айтылган. Ал эми карыларга карата жасалган кылмыштардын виктимологиялык мYнeздeмeлeрYHYн айрым аспектилери жeнYндe О.В. Барсуковдун жана Ю.О. Репецкаянын эмгектеринде баяндалган.
Кыргыз Республикасында улгайган адамдардын укуктарын коргоо YчYн КР Конституциясынын негизинде атайынкы мыйзам кабыл алынган, ал Кыргыз Республикасындагы улгайган жарандар жeнYндe мыйзамы. [2.С.6\Мыйзамдын 4-беренесинде улгайган жарандарга карата мамлекеттик саясат жвнYндв баяндалган: Улгайган жарандарга карата мамлекеттик саясат, улгайган жарандар YчYн укуктук, социалдык-экономикалык шарттарды тYЗYYгe, татыктуу жашоолору, eсYп-eнYГYYлeрY жана мYдeeлeрYн ишке ашыруулары YЧYн кепилдиктерди берYYгe, кыска мeeнeтYY, орто мeeнeтYY жана узак мeeнeтYY жалпы мамлекеттик жана аймактык программаларды иштеп чыгуу жана жYзeгe ашыруу жолу менен, алардын укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоого багытталган. [2.С.6]. Ал эми 17-беренеси улгайган жарандардыукуктук коргоо деп айтылат:
1. Улгайган жарандардын укуктарын, эркиндиктерин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо мамлекет тарабынан Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген соттук же башка тартипте камсыз кылынат.
2. Улгайган жарандардын укуктарынын, эркиндиктеринин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарынын бузулганына кYнeeлYY мамлекеттик органдардын жана жергиликтYY eз алдынча башкаруу органдарынын кызмат адамдары, ошондой эле Кыргыз Республикасынын жарандары Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген тартипте жоопкерчилик тартышат. [2.С.6]. Мыйзамда улгайган адамдардын укуктук жактан коргоо так кeрсeтYлгeн бирок жашоодо ал канчалык децгээлде иштеп жатат.Улгайган адамдардын канчалык пайызы eзYHYн укуктарын колдонууда, ал эми канча пайызы кылмыштын курмандыгына чагылууда.
Кыргызстандын жалпы калкынын саны 2023-жылдын 1-январына карата 7 миллион 37 миц адамды тYзeт. Кыргызстан калкынын саны боюнча eлкeлeрдYн тизмесинде 96-орунда турат. [3.С.12].
Кыргызстандын калкынын жаш курагы боюнча тeмeнкYдeй бeлYштYPYЛYШY болгон:
- 15 жашка чейинки адамдардын пайызы - 29.3
- 15 жаштан 65 жашка чейинки адамдардын пайызы - 65.4
- 64 жаштан жогорку адамдардын пайызы - 5.3
Биз сeз кылып жаткан улгайган адамдардын категориясына 64 жаштан жогоркулар киришет алардын жалпы саны 359 752 адамды тYзeт , алардын ичинен эркектердин саны-138 978 киши, аялдар- 220 774. Кыргызстандын калкынын 5.3 пайызын тYЗгeн ушул катмардын кeпчYЛYГY эмне YЧYн кeп учурларда кылмыштын курмандыгына айланууда.[3.С.12]
Азыркы мезгилде бут^л ДYЙнe жYЗY боюнча калктын акырындык менен картаю процесси башкача айтканда 60 жаштан eткeндeрдYн саны жыл сайын кeбeЙYYДe,ал эми биздин eлкeдe да мындай кeрYHYштeр байкалууда.
Улгайган адамдардын виктимизациясы проблемасы биздин eлкeдe да, чет eлкeлeрдe да иш жYЗYндe толук изилденген эмес. Ошол эле учурда, улгайган адамдардын курмандыгынын децгээлинин жогорулашынан эмес, калктын аялуу катмарына каршы жасалган кылмыштуулуктун eсYШYHYн децгээлин аныктагандыктан улам актуалдуу кeйгeйгe айланууда. Коомдогу моралдык абалынын бузулушунун кесепеттеринен.
Улгайган адамдарга карата кылмыштуу кол салуу проблемасын чечYY комплекстYY мамилени талап кылат: салттуу криминогендик факторлорду гана эмес, ошондой эле профилактикалык иштерди жакшыртуунун негизги резервдеринин бири катары "курмандык факторду" да эске алуу керек.
Улгайган адамдардын виктимизациясынын тYЗYMYн талдоодо курмандыкка айланган, кылмыштардын кецири таралган тYрлeрYн аныктоого MYMKYHДYK берди. Биринчи орунда КР Кылмыш-жаза кодексинин жеке менчиктерге жана мYЛктeрYнe каршы кылмыштар боюнча алсак. Бул кылмыштардын таасиринен жабыркаган ардагерлердин YЛYШY 72 пайызды тYзeт.
Экинчи орунда адамдын ден соолугуна жана eмYPYнe каршы кылмыштар 15 пайызды тYзeт. Улгайган адамдардын виктимизациясынын жалпы тYЗYMYндeгY кылмыштын башка тYрлeрY 2%дан ашпайт.
Улгайгандарга карата жасалган кылмыштардын ичинен менчикке каршы кылмыштардын негизги YЛYШYн уурулук тYзeт - 63%га жакын (КР КЖК 205 берене). Андан кийин алдамчылык( 209 берене),каракчылык (207 берене) жана тоноочулук (206 берене) саналат .
Адамга каршы жасалган кылмыштардын ичинен жабырлануучулардын негизги YЛYШYн адам eлтYPYY - 5 пайызын тYзeт (722 берене КР КЖК), денеге оор залал келтирYY- 6 пайыз (130 берене) жана токмоктоо менен коркутуулар (28%), ден -соолуккка анча оор эмес залал келтирYY-8 пайыз(131-берене),жардам кeрсeтпeй коюу-3 пайызды(145-берене) тYзeт. [1.С.15]. ИзилдeeнYн жыйынтыгында улгайган адамдарга карата кылмыштуу кол салуулардын негизги типтYY жагдайлары аныкталган.[4.С.174]
Биринчи типтеги жагдайлар мYнeздYY: кылмыш KYHДYЗY, кeчeдe же турак жайдын кире беришинде жабырлануучуга белгисиз адамдар тарабынан кылмыш жасоо аракети болот. Бул учурда улгайган жабырлануучунун жYPYм-туруму негизинен нейтралдуу же этиятсыз болуп саналат.Негизинен кылмышкерлер кылмыш аракеттерин жYргYЗYYДe улгайган адамдарды тандашат. Себеби алар eз учурунда коргонууга алсыз жана кылмышкердин артынан кууп жYрe албайт. Мындай алсыз аракеттер кылмышкер YЧYн eз ишин аткарууга ыцгайлуу шарттарды тYзeт. Улгайган адамдардын банктан пенсиясын алган учурунда же магазинде соода кылган учурда акчасы бар экендигин байкаган кылмышкерлер алардын артынан тYШYп eз максатына жетYY YЧYн аракеттерди кылышат. Улгайган адамдын акчасы сумкасында болсо сумкасын алып качып кетYY аракети жасалат, эгер акчасы кийиминин ички чeнтeгYндe болсо аларга карата каракчылык иш аракеттери жYргYЗYлeт тез арада, жабырлануучу коргонууга аракет кылса анын денесине оор же жецил жаракат кетирууге аракет кылышат кээ бир мындай учурларда eмYPYнe дагы залал келтирYY учурлары ^п кездешет.
Экинчи типтеги жагдайлар зордук-зомбулук менен кол салуу экинчи тYPдeгY кырдаалдарда, кылмыш тYн ичинде, жабырлануучунун YЙYндe, алкоголдук мас абалында болгон, жабырлануучу менен YЙ-бYлeлYк же коцшулук мамиледе болгон адам тарабынан жасалат. Мындай кылмыштар жабырлануучу улгайган адамдын бейтарап жYPYм-туруму менен мYнeздeлeт, бирок кээде ал жабырлануучу eзYн эркин же этиятсыздык менен алып жYргeндe да болот.Улгайган адамдарга карата тYн ичинде жасалган кылмыштар негизинен ац сезим менен аткарылат. [4.С.179]
Себеби ал YЙдe ким жашагандыгы, ким менен жашагандыгы жана YЙYндe ким бар экендиги, кандай буюмдары бар экендиги тууралуу маалыматтар толугу менен топтолот.Ал маалыматтарды ошол жерде жашаган адамдардан же коцшуларынан, алар менен мамилеси жок адамдар, арак ичимдиктерин ^п ичкен адамдар,банги заттарын колдонгондор жана тартиби жок eспYPYмдeр беришет. Качан гана толук маалыматты топтогондон кийин квартираларга кечиндеси киришип тоноо аракеттерин кылуу менен YЙ ээсинин ден солугуна жана eмYPYнe зыян келтиришет. Кeп учурларда коцшу жашаган банги заттарын колдонгон eспYPYмдeр же арак ичимдиктерин ^п ичкен адамдар тарабынан да мындай кылмыштар жасалууда. Жогорудагы айтылган кылмыштардын таасиринен эч кимге зыяны тийбеген алсыз улгайган адамдар курмандыкка учурап жатышат. Ошондуктан бул кeрYHYштeр коомдогу тартипсиздик жана адамгерчиликсиздик мамилелер.
Макаланын аягында корутундоо иретинде мындай кeрYHYштeргe карата мамлекет тарабынан улгайган адамдарга жакшы кам кeрYY зарыл айрыкча жалгыз бой жашаган улгайган адамдар жашаган YЙлeргe же аймактарга жана алар менен алдын ала тYШYндYPY иштерин жYPГYЗYY зарыл. Укук коргоо органдарынын кызматкерлери алар менен жолугушуп алардын коопсуздугу YЧYн шарттарды тYЗYY керек жана жардамга тез келYYЧY мабилдик сигналдар менен камсыз кылуу зарыл. Качан гана аларга карата камкордукту жакшыртканда биз улгайган адамдарды коргой алабыз деп ойлоймун кылмыштуулуктан. Биз эч качан унутпашыбыз керек ар бир адамдын башында карылык бар экенин.
Колдонулган адабияттар
1. КР Кылмыш -жаза кодекси.2021-жылдын 28-октябры № 127(КР 2021-жылдын 28-октябрындагы № 126 Мыйзамы менен колдонууга киргизилет) (Кыргыз Республикасынын 2022-жылдын 18-январындагы № 4, 2022-жылдын 1-апрелиндеги № 22, 2022-жылдын 16-июнундагы № 45, 2022-жылдын 30-июнундагы № 51, 2022-жылдын 9-августундагы № 89, 2023-жылдын 3-апрелиндеги № 78 Мыйзамдарынын редакцияларына ылайык) Бишкек. .Б. 15
2. Кыргыз Республикасындагы улгайган жарандар жвнYндв мыйзамы. 2011-жылдын 26-июлу № 133. (КР 2023-жылдын 3-мартындагы № 48 Мыйзамынын редакциясына ылайык) Бишкек.2011. Берене. 4.17..Б.6.
3. Статистика Кыргызстана-Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. www.stat.kg. Дата обращения: 1 марта 2023. С.12
4. Репецкая, Ю.О. Основы теоретического исследования видов виктимности, характерных для лиц пожилого возраста / Ю.О. Репецкая // Проблемы совершенствования прокурорского надзора: сб. ст. - Вып. 4. - Иркутск, 2007. - С. 174179.
5. ДYйнвлYк саламаттык сактоо уюму Кыргызстанда. Басылманын барактары 2, 3, 6, 7, 8 © WHO; Басылманын барактары 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 11, 12, 13 © WHO/Михаил Григорьев; Басылманын барагы 7 © Johanna MHabicht Бишкек. Б.9
