CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 100-105
УДК: 336.221
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 14
курулуш уюмдарында бухгалтердик эсептин кeйгeлeрy
ПРОБЛЕМЫ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА В СТРОИТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ ACCOUNTING PROBLEMS IN CONSTRUCTION ORGANIZATIONS
Ташиев Ниязали Маметибраимович
Ташиев Ниязали Маметибраимович Tashiev Niiazali Mametibraimovich
Э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
К.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University 89niko_kg@mail. ru
Шайбеков Дастан
Шайбеков Дастан Shaibekov Dastan
Магистрант, Ош мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
Сабир кызы Айбарчын
Сабир кызы Айбарчын
Sabir kyzy Aibarchyn
Магистрант, Ош мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
курулуш уюмдарында бухгалтердик эсептин кeйгeлeрy
Аннотация
Курулуш сектору Кыргызстандын экономикасын ohyktypyyhyh маанилуу вектору жана мамлекеттик бюджет саясатынын маанилYY компоненти болуп саналат. Мында бухгалтердик эсепти туура жYPГYЗYYHY жана ишкананын салыктык твлвмдврYн оптималдаштырууга карата багытталган мамлекеттин макроэкономикалык масштабында ар бир курулуш ишканасынын ишинин маанилYYЛYГY каралат. Тактап айтканда макалада бухгалтердик эсепти жYргYЗYYДв бYГYнкY кYндв курулуш компаниялары дуушар болгон негизги квйгвйлвр каралган.
Ачкыч свздвр: бухгалтердик эсеп, финансылык эсеп, салык эсеби, курулушту уюштуруу, киреше, чыгаша, вздYк нарк, натыйжалуулук.
ПРОБЛЕМЫ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА В СТРОИТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ
Аннотация
Строительный сектор является важным вектором развития экономики Кыргызстана и важный составляющий компонент государственной бюджетной политики. Здесь рассмотрена важность работы каждой строительной компании в макроэкономическом масштабе государства, направленная на оптимизацию правильного ведения бухгалтерского учета и налоговых платежей компании. В частности, в статье рассмотрены основные проблемы, с которыми сегодня сталкиваются строительные компании при ведении бухгалтерского учета.
Ключевые слова: бухгалтерский учет, финансовый учет, налоговый учет, строительная организация, доходы, расходы, себестоимость, эффективность.
ACCOUNTING PROBLEMS IN CONSTRUCTION ORGANIZATIONS
Abstract
The construction sector is an important vector of economic development in Kyrgyzstan and an important component of the state budget policy. The importance of the work of each construction company in the macroeconomic scale of the state, aimed at optimizing the correct accounting and tax payments of the company, is considered here. In particular, the article deals with the main problems that construction companies face today when keeping accounting records.
Keywords: accounting, financial accounting, tax accounting, construction organization, income, expenses, cost, efficiency.
Вестник ОшГУ. Экономика, №1(4)/2024
Курулуш тармагындагы уюмдардын финансылык-чарбалык ишинин белгилYY бир eзгeчeлYктeрY бар, алар финансылык эсепти жYргYЗYYДe, ар кандай бухгалтердик эсеп-кысапты жYргYЗYYДe даана байкалат.
Бирок курулуш ишканалары тармактын eзгeчeлYГYнe байланыштуу бир катар мYнeздYY eзгeчeлYктeргe ээ.
Курулуш мезгили бир нече отчеттук мезгилге созулушу мYмкYн, ал эми курулуш уюму иштин бYткeрYлгeн даражасын эске алуу менен кирешени жана чыгашаны эсепке алат. Эгерде сатып алуучу (заказчы) юридикалык жак болсо, анда ал алдын ала белгилYY болуп, келишимдин наркы макулдашылган болуп эсептелет.
Ал эми сатып алуучу жеке жак болсо жана ортомчулар аркылуу тeлeмдeрдY жYргYЗYY ишке ашса (мисалы, алардан ипотекалык сертификаттарды сатып алуу менен), анда ал бYтe элек курулуш объектинин келечектеги максаты жана пайдалануунун жолдору белгисиз бойдон калат жана куруучу тараптын пландоо иштерине терс таасирин тийгизип коюушу мYмкYн [4].
Кыймылсыз мYлк сатып алуучулар же YЛYштYк типте YЙ алуучулар кeп учурда курулуш-монтаждоо иштеринин бYTYY даражасына карап мезгил-мезгили менен тeлeмдeрдY жYргYзeт. КeпчYЛYк курулуш компанияларынын курулуш жYргeн обьектилери бухгалтердик кенселерден алыс аралыкта жайгашкан болот. Бул eзгeчeлYктeр курулуш тармагынын бухгалтердик эсебин жана финансылык отчеттуулугун тYЗYYДe бир топ кыйнчылыктарды жаратаары анык.
Мында, адатта, кeптeгeн талаштуу маселелер пайда болот.
Курулуш эсебиндеги адистердин изилдeeлeрYн жыйынтыктап, бухгалтердик эсептин тeмeнкY багыттары боюнча эц актуалдуу кeйгeйлeрдY белгилей алабыз:
- eлкeнYн мыйзамдарындагы кемчиликтер менен байланышкан жeнгe салуу кeйгeйлeрY;
- уюмдардын чыгашаларын жана кирешелерин тYЗYY кeйгeйлeрY;
- товардык-материалдык баалуулуктарды эсепке алуунун eзгeчeлYктeрY;
- курулуш компаниялары кeрсeткeн кызматтардын жана аткарылган иштердин баасын аныктоодогу кыйынчылыктар.
Келгиле, ар бир баса белгиленген аспектилерди жана курулуш уюмдарына карата бухгалтердик эсептин кeйгeйлeрYн кененирээк карап чыгалы.
Кыргызстанда мамлекеттик курулуш стандарттарынын сметалык талаптары колдонуудагы система тарабынан аныкталган чыгашалардын структурасына туура келбейт. Курулуш мамлекеттик эмес каражаттардын эсебинен каржыланган учурларда ГОСТ колдонууга милдеттYY эмес. Ошондуктан, мындай кырдаалда подряддык ишканалар ар кандай формада сметаларды тYзe алышат. Кeптeгeн эксперттер тарабынан таанылган жана изилдeeлeр менен тастыкталгандай, ГОСТ боюнча курулуш-монтаждоо иштеринин наркынын пландалган ченемдериндеги ката иш жYЗYндeгY маалыматтарга салыштырмалуу 5-10% тYзeт. Бул, албетте, курулуш уюмдарынын экономикалык пландаштырууга таасирин тийгизет [2].
Бул абал мамлекеттик сметалык нормативдерди колдонууда подряддык ишканаларды эсепке алуунун талаптагыдай эместигине алып келет. Ошентип, курулуш компаниясы отчеттук кирешелерди жана чыгашаларды аныктоо YЧYн ар бир отчеттук убакытта курулуштун абалы жeнYндe так маалыматтарга ээ болушу керек.
Экинчи маселе материалдык баалуулуктарды (мисалы, материалдар, кемекчу материалдар, негизги каражаттар) эсепке алуу маселеси.
Y4yH4y маселе - курулушту каржылоо механизмин уюштуруу. Курулуш эсебинин эксперттери бул чектеелер бир жагынан прогрессивдуу мунезге ээ экенин белгилешет, анткени алар инвесторлор учун кошумча кепилдиктерди киргизет жана курулушка жана венчурдук пай фонддоруна максаттуу каражаттарды тартуунун цивилизациялуу эрежелерин белгилейт.
Экинчи жагынан, кадрларды кайра даярдоо жана жумушчу кучунун жетишсиздиги жана туруксуздугу курулуштун чыгымдарынын есушуне алып келет. Ошондуктан, бYГYнкY кунде мамлекетибизде калыптанган оор экономикалык шарттарды эске алуу менен курулушту каржылоо механизмин оптималдаштыруу зарыл.
Бугунку кунде каржылоонун эц пайдалуу жолу улуштук салымдар болуп саналат, анткени алар курулушка керексиз, ортомчуларсыз жана кайра белуштуруулерсуз каражаттардын туз агымын камсыз кылат.
Курулуш тармагында бухгалтердик эсептин бирдиктуу, анык нормалардын жоктугу да чоц кейгей болуп саналат. Ар бир курулуш уюму бухгалтердик эсепти ез алдынча жургузет. Ал тургай, бир эле уюмдун ичинде, ар кандай кызматтар жана кызматкерлер белгилуу бир маанилерди башкача чечмелеп функционалдык милдеттеринен алыстап кеткенин кезиктирсек болот. Кебунче, долбоордун кардарларга жана подрядчыларга ар кандай жеткирилишинен улам, иштин денгээлин (б.а. иш талап кылынган децгээлде буттубу) аныктоо кыйынга турат.
Курулуш тармагында объектилер кецседен алыс жайгашкандыктан, бухгалтерияга документтер кебунче кеч келип калат. Ушуга байланыштуу, биздин оюбузча, чыгашаларды объект боюнча туура эсепке алуу дээрлик кыйынга тура баштады. Кийинки мезгилдерде кепчулук курулуш компанияларында сатып алуу, камсыздоо белумдеру ачылып курулушту материалдык жактан камсыздоо функциялары ишке ашууда. Бирок камсыздоо белумунде иштеген кызматкерлердин бухгалтердик эсеп, биринчилик толтурулуучу документтер менен иштее компетенциялары жок болгондуктан сатып алуу процессин документтеитируу кыйынга туруп жатат.
Суретте керсетулген схема боюнча курулушка керектуу материалдарды сатып алуу жана бухгалтердик эсепке алуу процессинин алгоритмин карап керелу.
Схема 1. - Курулуш компаниясында материалдык камдарды сатып алуу жана эсепке алуу процесси.
Материалдык камдар толук жана сапаттуулугуна байланыштуу талаштуу маселелерди болтурбоо учун, сатып алууну жана кириштеену комиссия менен кабыл алууну
Вестник ОшГУ. Экономика, №1 (4)/2024
сунуштайбыз. Анын курамына жеткирYYЧYHYн, сатып алуучунун, ошондой эле YЧYнчY жактардын eкYЛдeрY кирет. Схемада кeрсeтYЛгeндeй баардык сатып алуулар электрондук эсеп-фактуралар (ЭСФ) жана электрондук товардык транспорттук коштомо кагаздары (ЭТТН) менен болуусу шарт[1]. Эгерде жогорудагы документтер жок эле сатып алуулар жYргYЗYЛгeн болсо, ишкананын чыгымдары деп эсептелип, бирок салык эсеби боюнча чыгымдар категориясына киргизилбейт. Башкача айтканда салык алынуучу пайдадан кемшуу^ уруксат берилбейт.
Курулуш компаниясында бухгалтердик эсептин маанилYY аспектиси - жеткирYYЧYлeр менен eз убагында эсептешYY. ТeлeмдeрдY eз убагында жYргYЗYY YЧYн милдеттенмелер боюнча карыздарды eз алдынча тeлeeнYн финансылык тартибин катуу сактоо, кeрсeтYЛгeн кызматтар YЧYн каражаттардын eз убагында тYШYШYн камсыз кылуу, дебитордук жана кредитордук карыздарга кeзeмeлдY жYзeгe ашыруу зарыл. Бул жагдайда уюм тeлeм календарын колдонууну максатка ылайыктуу деп эсептейбиз.
Биринчиден, курулуш уюмдарынын eзгeчeлYГY алардын негизги иши катары эч кандай продукция чыгарбай, эч кандай товарларды сатпагандыгында. Ошол эле учурда, мындай уюмдар тарабынан мeндYPYЛгeнм продукт, ал кызмат (иштин бYткeн тYPY) болсо да, материалдык дисплейге ээ.
Курулуш уюмдарында чыгымдардын эсебин уюштурууга жана калькуляциялык чыгашаларга мYнeздYY проблемаларга келсек, тeмeндeгYлeрдY бeлYп кeрсeтYYгe болот:
1) курулушта чийки затты жана материалдарды сарамжалдуу жана эффективдYY пайдалануу маселеси, бул курулуш YЧYн материалдарды так эсептeeдeгY кыйынчылыктар менен шартталган иштин белгилYY бир TYPYH аткаруу;
2) курулуштун чыгымдарын кeзeмeлдee маселеси. Эреже катары, курулуш eндYPYШYн ишке ашыруу бухгалтердик эсепке жана жалпысынан чийки материалдарды пайдалануу боюнча жeнгe салуу YЗГYЛTYKCYЗ жYргYЗYЛYШY абзел. Азыркы учурда кeпчYЛYк курулуш компанияларында материалдардын жана чийки заттардын чыгымдалышына контролдук кебYнчe начар уюштурулган же таптакыр жокко эсе;
3) эсеп саясатында финансылык жана eндYPYштYк (башкаруучулук) эсептин ортосундагы айырмачылыктын чондугу. Чарбалык иштин актуалдуу мацызы так башкаруу эсебинде камтылган. Башкаруу эсебинин маалыматтары бухгалтердик эсептин жYPYШYндe тYЗYЛгeн отчеттуулуктун ишенимдYY тYЗYЛгeнYнe кепилдик берет;
4) иштин жана курулуш технологияларын пландаштырууда так эмес болжолдуу эсептeeлeрдY колдонуунун себебинен пландык кeрсeткYчтeрдY дайыма кайра эсептee зарылдыгы, eзгeчe ири объектилерди курууга келгенде.
Курулуш уюмдарынын кирешелерин жана чыгашаларын эсепке алуу ^нул бурууга татыктуу болгон кийинки жагдай. Бухгалтердик эсептин бул элементинин негизги проблемасы алардын бухгалтердик эсеп системасында чагылдырылышы жана eз убагында бухгалтердик регистрлерде катталуусу болуп саналат. Учурда ата мекендик ишканалардын басымдуу кeпчYЛYГY аларды толук чагылдыра элек. КeпчYЛYк курулуш компанияларында чыгашалардын эц чоц пайызы эмгек акы чыгымдарына туура келет.
Мындай чыгымдарды жабуу YЧYн каражаттардын булагы болуп эсепке алынбаган (сатылган продукциядан, кызмат кeрсeтYYлeрдeн тYшкeн) "кeмYCкe киреше" саналат.
МаанилYY маселе ишкананын максималдуу натыйжалуулугун жана чыгашалары жана кирешелери жeнYндe баштапкы маалыматты жетиштYY денгээлде камсыз кылуу бухгалтердик эсептин башкы максаты болушу шарт. Анткен менен натыйжалуу маалыматты
ез убагында алуу материалдык-техникалык жана уюштуруучулук жактан камсыздоо маселесинде тактап айтканда ишкананын заманбап материалдык-техникалык каражаттар менен канчалык децгээлде камсыз болгондугунда жана баштапкы жана консолидацияланган бухгалтердик эсепти, ички кеземелдY жана отчеттук маалыматтарды TYЗYYHYH уюштуруу жана натыйжалуулугунун кандай децгээлде экендигинде турат.
Мындан тышкары кирешелерди жана чыгашаларды ез убагында эсепке алуу, курулушчулардын эмгек акысына мониторинг жYргYЗYY, аралыктан курулуш иштерине кеземел жYргYЗYYге ебелге тYЗген заманбап бухгалтердик программалык камсыздоону колдонуу да ете маанилYY [3].
Ошентип, бYГYнкY кунде курулуш тармагындагы ишканаларда бухгалтердик эсептин кептеген чечилбеген маселелери бар, алар иштеенYн натыйжалуулугун темендетет, анткени башкаруунун бардык иш-аракеттери бухгалтердик эсептин маалыматына негизделет, ошондуктан ишкананын натыйжалуу енYГYYCYн куруу YЧYн, бухгалтердик эсептин принциптери жана методдору дайыма колдонулат. Бул бухгалтердик эсеп ишкананын учурдагы енYГYY жолдорун кеземелдее, ошондой эле башкаруу иш-аракеттеринин кемчилдиктерин оцдоо мYмкYнчYЛYГYн камсыз кылат.
Бухгалтердик эсептин методдорунун жана принциптерин туура колдонуу курулуш уюмдарынын ишинин натыйжалуулугун жогорулатууга мумкундук берет. Ушуга байланыштуу бухгалтердик эсепти жана отчеттуулукту ырааттуу, кылдат, женге салынган тартипте жYргYЗYY елкенYн курулуш комплексиндеги ишканалардын иштешинин синергетикалык эффектин жогорулатуу YЧYн рычаг болуп саналат.
Курулуш уюмдарынын бухгалтердик эсеби боюнча илимий-методикалык иштердин анализин жыйынтыктап, курулуш ишканаларынын бухгалтердик эсебин эффективдYY мыйзам талаптарына ылайык уюштуруу жана жYргYЗYY курулуш тармагындагы бухгалтердик эсептин еркYндешYне жана иштин натыйжалуулугун жогорулатууга алып келет.
Колдонулган адабияттар:
1. Кыргыз Республикасынын Салык кодекси 18.01.2022-ж.№3 (03.04.2023-ж №78).
2. Мырзаибраимова И.Р. Совершенствование учета, анализа, бюджетирование и контроль затрат в жилищно-строительном комплексе : на примере Ошской области. Автореферат: http://www.dslib.net/bux-uchet/sovershenstvovanie-ucheta-analiza-biudzhetirovanie-i-kontrol-zatrat-v-zhiliwno.html
3. Ташкулова, Г., & Обитшер кызы, Ж. (2023). Особенности учета и налогообложения строительной отрасли в Кыргызской Республике. Вестник Ошского государственного университета. Экономика, 2(3), 35-41. https://doi.org/10.52754/16948734 2023 2(3) 6
4. Сайфутдинова Л.Р., Фаррахетдинова А.Р. Проблемы ведения учёта строительной организации-подрядчика // Актуальные вопросы учёта и управления в условиях информационной экономики, 2019. — № 1. — С. 43-46. 7.
5. Шестакова К. О., Скрябина И. В. Проблемы учёта себестоимости, доходов и расходов в строительной организации // Ресурсная экономика в контексте современных тенденций глобализации: Материалы международной научно-практической конференции, 2019. — с. 748-754.
