KUMUSH(I)NI EKSTRAKSION AJRATILGANIDAN KEYIN DEAMGO ERITMASI BILAN BEVOSITA EKSTRAKTDA AMPEROMETRIK TITRLASH Текст научной статьи по специальности «Химические технологии»

KUMUSH(I)NI EKSTRAKSION AJRATILGANIDAN KEYIN DEAMGO ERITMASI BILAN BEVOSITA EKSTRAKTDA AMPEROMETRIK TITRLASH

Safarova Guljaxon Eshtemirovna

Qarshi muhandislik-iqtisodiyot intituti k.f.f.d. (PhD) E-mail: g. safarova1976@mail. ru

Annotatsiya. Ushbu tadqiqotdan maqsad tabiiy ob 'ektlar va sanoat materiallari tarkibidagi kumush(I) ioni miqdorini dietilamino-4-metilgeksin-2-ol-4 (DEAMGO) eritmasi bilan suvsiz va aralash muhitlarda amperometrik titrlash uslublarini ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqot davomida aniqlangan xususiyatlar va fon elektrolitlar, inert erituvchilar, kislotalar va boshqa omillarning tabiati va konsentratsiyasini kumush(I)ni DEAMGO eritmasi bilan amperometik titrlash natijalariga, egri chiziq shakliga ta 'siri, juda ko'p miqdordagi begona metall ionlari va halaqit beradigan kompleksonatlar ishtirokida ham ularni aniqlash imkoniyati borligiga asos bo 'ldi.

Kalit so'zlar: amperometrik titrlash, ekstrakt, ekstraksiya, kompleks, eritma, analiz, oksidlovchi, temperatura, namunaviy aralashmalar, reagent.

АМПЕРОМЕТРИЧЕСКОЕ ТИТРОВАНИЕ СЕРЕБРА^) В ПРЯМОМ

ЭКСТРАКЦИИ РАСТВОРОМ ДЕАМГО ПОСЛЕ ЭКСТРАКЦИИ

Сафарова Гулжахон Эштемировна

Каршинский инженерно-экономический институт, к.ф.ф.д (PhD) Электронная почта: g. safarova1976@mail. ru

Аннотация. Разработка методов амперометрического титрования ионов серебра(1) в природных объектах и промышленных материалах раствором диэтиламино-4-метилгексин-2-ол-4 (ДЭАМГО) в безводном и смешанная техника. Установленные в процессе проведения исследования особенности и выявленные существенные различия в характере влияния природы и концентрации фоновых электролитов, инертных растворителей, кислот и других факторов на условия, форму кривых и результаты амперометрического титрования серебра(1) раствором ДЭАМГО дали основание предположить о возможности их определения в присутствии большого избытка посторонних ионов металлов и мешающих комплексантов.

Ключевые слова: амперометрическое титрование, экстракт, экстракция, комплекс, раствор, анализ, окислитель, температура, модельных смесей, реагент.

doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10417748 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION

AMPEROMETRIC TITRATION OF SILVER(I) DIRECT EXTRACTION WITH DEAMGO SOLUTION AFTER EXTRACTION

Safarova Guljakhon

Karshi Engineering-Economics Institute, (PhD) E-mail: g.safarova1976@mail.ru

Abstract. The purpose of the study is to develop methods for amperometric titration of silver(I) ions in natural objects and industrial materials with an anhydrous solution of diethylamino-4-methylhexin-2-ol-4 (DEAMGO) and mixed techniques. The features established during the study and the significant differences identified in the nature of the influence of the nature and concentration of background electrolytes, inert solvents, acids and other factors on the conditions, shape of the curves and results of amperometric titration of silver(I) with DEAMGO solution gave reason to assume the possibility of their determination in the presence a large excess of foreign metal ions and interfering complexants.

Keywords: amperometric titration, extract, extraction, complex, solution, analysis, oxidizing agent, temperature, model mixtures, reagent.

Kirish. Mamlakatimizda rangli va nodir metallar ionlarini aniqlashning elektrokimyoviy usullarini yaratishga qara-tilgan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Shu munosabat bilan tabiiy va texnogen ob'ektlar, sanoat korxonalari oqava suvlari tarkibidagi rangli va nodir metallar ionlarini aniqlashda qo'llaniladigan kompleks hosil qiluvchi organik reagentlar sintezi, suvsiz va aralash suvlarda sintezlangan organik rea-gentlarning kislota-ishqor xossalarini aniq-lash. rangli va nodir metallarning murakkab birikmalaridan foydalangan holda ommaviy axborot vositalari. Metall ionlarining eng kichik miqdorini aniqlash va nazorat qilish-ning elektrokimyoviy usullarini ishlab chiqishga alohida e'tibor beriladi. Kimyo sanoati uchun yangi turdagi materiallar ishlab chiqarish, jumladan, ichki bozorni import o'rnini bosuvchi kimyoviy reagentlar bilan ta'minlash bo'yicha amalga oshirilgan keng ko'lamli chora-tadbirlar kompleksida ham muayyan natijalarga erishildi.

Adabiyotlar tahlili va metodlar.

doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10417748 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION

Mualliflar taklif qilgan usullar o'rgani-layotgan metalni organik ob'ektlarda, suvda yomon eriydigan ekstraktlarda va material-larda aniqlash uchun qo'llanilishi mumkin. [1; 2.] ishda kumush(I) va palladiy(II)ni zargarlik buyumlarida avvaldan oltinni ajratmasdan differensirlangan aniqlashning amperometrik usuli ishlab chiqilgan. Aniq-lashlarni bajarish uchun qotishmaning namunasi (0,1g) 100 ml hajmli konik kol-baga solingan va 20 ml yangi tayyorlangan (3:1) HCl va HNO3 (zar suvi) kislotalarning aralashmasida qizdirib turgan holda eritil-gan. Namuna to'liq erib ketganidan keyin, kolbadagi aralashma nam tuz holatigacha bug'latilgan. Fon elektrolit (2 ml) va dimetilsulfoksid (DMSO) (18 ml) qo'shil-gan va ikkita indikatorli elektrodlar bilan 8-merkaptoxinolin standart eritmasi bilan amperometrik titrlash bajarilgan.

Ixtiro analitik kimyo sohasiga tegishli. Ixtiroga muvofiq, shishasimon uglerod elektrodida hosil bo'lgan kompleks birikmadan 4,5 ml 1M KNO3 va 0,5 ml 0,1M natriy

etílendíamintetraasetat (EDTA) ni o'z ichiga olgan fon eritmasidan kumushni katodli voltamperometriya usulida aniqlash usuli taklif qilingan [3; 4.]. Shu bilan birga, indikator elektrodga dastlabki elektroliz potensiali (+0,5 V) qo'llanilgan, bunda maksimal oqimning maksimal qiymati qayd etilgan va 10 s dan 20 s gacha bo'lgan to'planish vaqtida elektrokonsentratsiya-langan elektrodda maksimal oqim +0,04 V dan +0,07 V gacha bo'lgan potensialda va 100 mV/s yig'ilish potensialida qayd etilgan. Ixtiro aniqlangan tarkibning pastki chegara-sini 2-3 darajali kattalik bilan 2,8 10-8M (Sr=0,20) ga kamaytirish imkonini bergan va analitik signalni o'lchash bir bosqichda sodir bo'lganligi sababli, kumush konsen-tratsiyasini aniqlash jarayoni tezlashishi o'rganilgan.

Qotishmadagi kumushning faolligini

uning 253,15 K-423,15 K harorat orali-

g'idagi konsentratsiyasiga va atmosfera

bosimiga qarab aniqlash uchun elektro-

kimyoviy element ishlab chiqilgan. Elek-

trolit sifatida glitserinning tuz eritmasi

ishlatilgan. O'lchovlar bir vaqtning o'zida

o'rganilayotgan qattiq eritmaning barcha

tarkibi uchun bir xil sharoitda hujayradagi

12 xil namunada amalga oshirilishi

mumkinligi o'rganilgan. Bu namunadan

namunaga almashtiriladigan titan elektrod

yordamida ta'minlanishi ko'rsatilgan. Bun-

day holda, taqqoslash elektrodi keng

tarqalgan va harakatsiz bo'lib, eksperi-

mental natijalarning aniqligi va ishonch-

liligini sezilarli darajada oshirgan, chunki bu

har qanday namunada doimiy haroratda

EMFni takroriy o'lchash imkonini bergan.

Olingan natijalar Ag(I) faolligini va Ag-Au

qotishmasining termodinamik xususiyat-

larini 253,15 K-423,15 K harorat oralig'ida

muhokama qilingan [5].

doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10417748 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION

Natijalar. Kumush(I)ni ekstraksion ajratilganidan keyin dietilditiokarbaminat yoki ditizonat ko'rinishida amperometrik titrlashning yangi varianti taklif qilindi: ekstraktga suvsiz sirka kislotasi, oz miqdorda suvsiz kuchli oksidlovchi eritmasi (xromli angidrid, kaliy permanganat, vodorod peгoksidi) qo'shiladi va olingan aralashma qaynashga yetguncha qizdiriladi, bunda kompleks va ekstraksion reagent to'liq parchalanadi. Tahlil qilinadigan eritma sovuganidan keyin unga fon elektrolit qo'shiladi (kaliy asetat yoki litiy peralorat) va suvsiz sirka kislotada DEAMGO eritmasi bilan titrlanadi.

Tahlillarni olib borishning bosh bosqi-chi ekstraksiya qilingan kompleksning kuchli oksidlovchi bilan parchalanish jarayonidir. Quyidagi talablarga javob beradigan oksidlovchi tanlash joiz: u tez va to'laligicha ekstгaksiyalangan kompleksni paгchalashi, na oksidlovchining o'zi, na uni qaytarilish maxsulotlari ekstraksiyalangan reagent, titrianadigan kation bilan ta'sirian-masligi va elektrodli jarayonlarda ishtirok etmasligi kerak. Kumush(I)ni dietil-ditiokarbaminatli, ditizonatli komplekslarini DEAMGO eritmasi bilan sirka kislotada titrlashda titrlashning quyidagi maqbul sharoitlari tavsiya qilindi: xloroform yoki ugleгod to'rt xloгidi bilan uch maгta ekstraksiya qilingan, dietilditiokarbaminat yoki ditizonat ko'rinishidagi ekstгaktning alikvot qismi titrlash uchun stakanga solinadi, ustiga 3 ml sirka kislotasi va kerakli hajmdagi 0,5M xromli angidridi yoki kaliy peimanganat eгitmalaгi qo'shiladi, bunda oksidlovchining umumiy miqdori 5 marta-gacha bo'lgan stexiometrikdan ko'p bo'lmasligi kerak.

Olingan eritma qaynashga yetguncha sekin qaynatiladi, ekstraktning dastlabki

rangi tezda yo'qoladi. Tahlil qilinadigan eritma xona haroratigacha sovutilganidan keyin unga 2 ml 0,25M kaliy asetat (litiy perxlorat) sirka kislotadagi eritmasi quyiladi va 0,001-0,004 M DEAMGOning eritmasi

bilan 0,80Vda titrlanadi.

Titrlash egrisining to'g'ri chiziqli qismlarini kesishish nuqtasigacha ekstra-polyatsiya qilish yo'li bilan grafik usulda ekvivalent no'qta topiladi. [6; 7] manbalarda

1-jadval

Model aralashmalarda (ekstraksion reagentlar - ditizon, natriy dietilditiokarbaminat, fonlar - ishqoriy metallarni xloridlari, nitratlari, asetatlar va perxloratlar) kumush(I)ni gibrid ekstraksion amperometrik aniqlash natijalari

Topildi

Tahlil qilinadigan aralashmada metallarning Ag(I), %

miqdori, % (Р=0,95; n S Sr

х ±ЛХ )

Ag(0,254)+Al(80,75)+Co(18,99) 0,247+0,018 6 0,018 0,073

Ag(0,467)+Ni(20,12)+Pb(30,46)+Fe(34,48)+Cd( 14,47) 0,459±0,026 5 0,021 0,045

Ag(0,493)+Co(30,56)+Zn(27,94)+Bi(1,36)+Cu(2,72)+Al(36,95) 0,486+0,036 4 0,023 0,047

Ag(0,635)+Ca(21,83)+Ir(0,81)+Mg(31,14)+Ni(45,58) 0,648+0,042 5 0,034 0,052

Ag(0,953)+Au(0,76)+Cd(54,62)+Fe(25,47)+Mn(18,20) 0,914+0,035 5 0,028 0,031

Ag(1,430)+Pb(60,94)+Co(31,57)+ Bi(2,01)+Ni(4,05) 1,471+0,043 5 0,035 0,024

Ag(1,906)+Zn(48,3 5)+Cd(29,41)+Ir(1,86)+Bi(18,47) 1,938±0,065 4 0,041 0,021

Ag(2,859)+Ni(60,41)+Pt(1,96)+Al(25,18)+Mn(9,59) 2,810+0,054 5 0,044 0,016

Ag(3,812)+Cd(52,84)+Fe(28,36)+In(4,07)+Sr(10,92) 3,867+0,088 5 0,071 0,018

Ag(5,718)+Sc(25,46)+Ni(39,73)+Co(18,61)+Sn(10,48) 5,683+0,081 5 0,065 0,011

Ag(8,577)+Fe(64,37)+Co(12,05)+Sn(8,55)+Pb(6,45) 8,514+0,192 4 0,121 0,014

2-jadval

Palladiy(II), kumush(I) va simob(II)ni model aralashmalarda DEAMGO eritmasi bilan gibridli ekstraksion amperometrik aniqlash natijalari

Topildi Ме, %

Aralashmadagi metallarni tabiati va miqdori, % (Р=0,95; x+лх ) n S Sr

Ag(0,205)+ Bi(99,79) 0,207+0,032 4 0,02 0,097

Ag(0,410)+Bi(68,22)+In(31,37) 0,415+0,074 3 0,03 0,072

Ag(0,820)+Ir(21,34)+Pt( 1,616)++Cd(76,22) 0,829+0,064 4 0,04 0,048

Ag(1,025)+Pt(3,232)+ Bi(49,73)+ +Sn(19,34)+In(26,67) 1,036+0,062 5 0,05 0,048

doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10417748

KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION

www. srt-journal.uz

keltirilgan usullar asosida kumushning ekstraksiyasi o'tkazildi. Ekstraksiyani o'tka-zishda tanlab olinadigan suvli eritmaning alikvotasi va tahlil qilinadigan materialning namunasi shunday hisoblanadiki, butun bir ekstraktda 2-1000 mkg titrlanadigan material bo'ladi. 0,2-2,0% kumushdan tashqari turli miqdordagi temir, aluminiy, rux, kadmiy, nikel, qo'rg'oshin va boshqa metallar ionlarining turli miqdorlarini tutgan model aralashmalar tahlil qilindi, ularning

voronkaga yig'iladi. Kislota bilan yuvilgan ekstraktlar 25 ml sig'imli kolbaga solinadi va belgisigacha xloroform va uglerod to'rt xloridi bilan yetkaziladi. Kumushni titrlash uchun stakanchalarga 5ml shu ekstraktdan solinadi va konsentratsiyasi DEAMGO eritmasi bilan aniqlanadi.

Muhokama. Kumush(I) individual ho-latlarida titrlash sharoitlarini maqbullash bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar asosida, ularni binar, uchlamchi va murakkab

3-jadval

Texnik suvlar tarkibidagi kumush(I) ionini DEAMGO reagenti yordamida

raqobatbardoshligini aniqlash

№ Aniqlash parametrlari Ishlab chiqilgan amperometrik usul DavST usuli (spektrofotometrik usul)

Namuna Sanoat chiqindi suvi Sanoat chiqindi suvi

1. Ekstragent Xloroform CCl4

2. Organik reagent DEAMGO ditizon

3. Muhit (fon) 8,9 6,4

4. Quyi aniqlash chegarasi, mkg/ml 0,009 0,055

5. Ekspressligi, min 15 25-30

6. Х ±АХ 1,98±0,065 2,12±0,112

7. S 0,171 0,390

8. Sr 0,086 0,184

natijalari 1 va 2- jadvallarda keltirilgan.

Kumush tutgan va ajratgich voronkaga

solingan tahlil qilinadigan namunaga 5 ml

20%li uch almashgan ammoniy sitrat, 15ml

10%li EDTA eritmasi solinadi va pH 8,5

gacha ammiak eritmasi bilan yetkaziladi.

Olingan aralashma hajmi suv bilan 70 mlga

yetkaziladi, ustiga 5ml 0,2% natriy dietil-

ditiokarbaminat (ditizon) eritmasi solinadi

va ikki marta xloroform va uglerod

to'rtxloridi bilan 10 ml porsiyalar bilan

ekstraksiya qilinadi, ekstraktlar 25ml 0,5M

sulfat kislota tutgan boshqa ajratgich

doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10417748 KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION

aralashmalarda titrlash selektivligini maqbul baholarini olish uchun turli sanoat material-lari va tabiiy ob'ektlardagi bu ionni DEAMGO eritmasi bilan amperometrik titrlash usullari ishlab chiqildi. Ishlab chi-qilgan usullar asosida noorganik materiallar tahlilining asosiy vazifasi usulning metrologik tavsiflarini yaxshilash va birinchi navbatda uning to'g'riligini, selektivligini va qayta tiklanuvchanligini yaxshilashdir.

Kumush(I) suvli muhitlarda ampe-rometrik titrlashda yuqoridagi vazifalarni bajarish tahlil usullarini murakkablashuvi, u

va 2-jadval), ishlab chiqilgan usullar yuqori selektivligi, sezgirligi, qayta tiklanuvchan-ligi va to'g'riligi bilan farq qiladi.

Shunday qilib, kumush(I) ionini DEAMGO eritmasi bilan suvsiz va aralash muhitlarda amperometrik titrlash usuli bu metallarni tarkibiga ko'ra murakkab bo'lgan metallurgiya sanoati mahsulotlari, standart ob'ektlari, zargarlik buyumlari, elektron tex-nika va organik ob'ektlarda yetarlicha tez va aniq topish imkonini bergan. Suvsiz va aralash eritmalarda kumush ioni miqdor-larining 0,001-25 % diapazonida ampero-metrik titrlash usuli yuqoridagi metallarni noorganik va organik materiallarda aniq-lashning istiqbolli usullaridan biridir. Suvsiz va aralash muhitlarda amperometrik titrlash usuli alangali atom absorbsion spektro-metriya (3-jadval), fotometriya, polyaro-grafiya usullari bilan raqobatlashishi mumkin.

ko'p miqdordagi qo'shimcha ajratish va konsentrlash operatsiyalarni kiritilishi bilan bog'liq, bu usulning tanlovchanligi, sezgirligi, aniqligi kabi imkoniyatlarini cheklaydi va tahlillarni bajarish muddatlarini anchaga uzaytiradi. Suvsiz va aralash muhitlarda (ayniqsa ekstraktlarda) titrlash metallarning aniqlanadigan miqdorlarini quyi chegarasini pasaytirish, usulning selektivligi muam-molarini osonlik bilan hal etishga yordam beradi, bu esa aniqlash natijalarini aniqligini oshirishga yordam beradi.

Kumush(I)ni suvsiz va aralash muhitlarda DEAMGO eritmasi bilan amperometrik titrlashning yuqorida ko'rsatilgan afzalliklari maxsus qotishmalar, rudalar va metallurgiya sohasining ba'zi bir boshqa materiallarini tahlilida amalda qo'llanildi.

Xulosa. Kumush(I)ni DEAMGO eritmasi bilan murakkab sun'iy aralashmalardan gibrid ekstraksion amperometrik usul bilan aniqlash natijalaridan ko'rinib turibdiki (1

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

1. Супрунович В.И., Шевченко Ю.М., Ткачева Л.М., Гуцало О.П. Дифференциорванное определение серебра и палладия в сплавах без отделения золота методом амперометрического титрования. // Журн. аналит. химии. 1984. Т.39. №7. с.272 - 1220.

2. Козицина А.Н., Иванова А.В., Глазырина Ю.А., Герасимова Е.Л., Свалова Т.С., Малышева Н.Н., Охохонин А.В., Электрохимические методы анализа. // Учебное пособие. 2017. Екатеринбург. с.128.

3. Е.А.Лейтес. Способ определения серебра катодной вольтамперометрией // Международная патентная классификация. Тип: патент на изобретение Номер патента: RU 2580635 C1 Патентное ведомство: Россия 2016.

4. Горячева В.Н., Березина С.Л., Медных Ж.Н., Смирнов А.Д. // Электрохимические методы анализа. // методические указания. Москва 2019. С. 52

5. Корепанов Я.И., Жданов Н.Н., Осадчий Е.Г. Методика и техника определения активности серебра в Ag-Au сплавах // Труды всероссийского ежегодного семинара по экспериментальной минералогии, петрологии и геохимии.

doi: https://doi.org /10.52.81/zenodo.10417748_

KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH www.srt-iournal.uz

ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО -

CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION 205

Москва, 2016. с. 200-201.

6. Малик А.К., Рао Л.Д. Спектрофотометрическое определение кобальта, никеля, палладия, меди, рутения и молибдена после экстракции их изоамилксантогенатов расплавленным нафталином. // Журн. аналит. химии 2000. Т.55. №9. с.830-833.

7. Торгов В..Г, Костин Г.А., Ус т.в. Корда Т.М., Драпайло А.Б. Экстракция палладия и серебра тиакаликс аренами и их ациклическим аналогом из карбонатных и аммиачно-карбонатных растворов // Журнал Неорганической Химии. Т.60. №3. 2015 с.423.

doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10417748

KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION

www. srt-iournal.uz