113KORXONA BOSHQARISH SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA MOLIYAVIY TAHLILNING O'RNI
Nilufar Usmandjanovna Babaxanova
Toshkent davlat transport universiteti "biznes va hisob" kafedra mudiri
lunalika1 @mail.ru
Ayjan Baxtiyarovna Djumanova
Toshkent davlat transport universiteti "biznes va hisob" kafedrasi v.b.dotsenti
aij anna81 @mail .ru
Xolida Yasharjon qizi Juraeva
Toshkent davlat transport universiteti "biznes va hisob" kafedrasi magistranti
xolidajuraeva06@gmail.com
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik yurituvchi subyektlarning barqaror faoliyat yuritishi hamda ijobiy moliyaviy natijalarga erishishida amalga oshiriladigan faoliyatning tahlili.
Kalit so'zlar: barqaror, bozor iqtisodiyoti, moliyaviy natija, foyda, zarar, xarajatlar, sof foyda, daromad, bozor munosabatlari, likvidlik koeffisiyenti, rentabellik, aylanma mablag'lar, zahira.
Analysis of activities carried out in the conditions of a market economy in the stable functioning of economic entities and the achievement of positive financial results.
Keywords: stable, market economy, financial result,profit,loss,expenses, net profit,income,market relations, liquidity ratio,profitability, working capital, reserve.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik yurituvchi subyektlarning barqaror faoliyat yuritishi ko'p jihatdan ularning ijobiy moliyaviy natijalarga erishishiga bog'liq. Moliyaviy natijalar - xo'jalik yurituvchi subyektning ma'lum hisobot davrida tadbirkorlik faoliyati jarayonida o'ziga qarashli
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
mablag'ning oshishi yoki kamayishidir.
October, 2022
Buxgalteriya hisobida bunday faoliyat natijasi hisobot davridagi barcha foydalar va zararlarni hisoblash yo'li bilan aniqlanadi. Yuqoridagi ta'rifdan ko'rinib turibdiki, moliyaviy natijalarni aniqlash uchun ma'lum bir davrdagi olingan daromadlar bilan qilingan xarajatlarni taqqoslash, ya'ni olingan daromadlardan qilingan xarajatlarni ayirish lozim.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Daromad va xarajatlarni taqqoslash orqali quyidagi ko'rsatkichlari aniqlanadi.
1-rasm. Moliyaviy natija ko'rsatkichlari
Daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalarni xarakterlovchi foydani o'lchashga daxldor bo'lgan elementlar hisoblanadi. Daromadlar va xarajatlarni, ya'ni foydani aniqlash va o'lchash korxona o'z moliyaviy hisobotini tayyorlashda foydalaniladigan kapital konsepsiyasi hamda kapitalning saqlanishiga bog'liq bo'ladi. Daromadlar va xarajatlar elementlari quyidagicha aniqlanadi.
October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
776
2-rasm. Daromadlar va xarajatlar elementlari
Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotni o'qishda uning satrlar bo'yicha
ko'rsatkichlar tartiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni xarakterlovchi umumiy
qatorlarning qiymat ifodasi, hisobot davri va o'tgan yilning shu davri bo'yicha ma'lumotlarga umumiy izoh beriladi.
p Mahsiilot sotishdan olingan yalpi (sof) tuslimn
- Mahsulot sotislidan yalpi foyda
- Asosiy faoliyatdaii foyda (zarar)
loliyaviy 11atijalar to'g'risidagi Iii sob o t sliakliiiing asosiy ko 'rsatkiclilariga 1
- Moliyaviy faoliyatdaii foyda (zarar)
Unnmixo'jalik faoliyatdaii foyda (zarar))
Favqiilodda faoliyatdaii foyda (zarar)
Soliqto'lagimga qadar foyda (zarar)
Sof fovda (zarar)
3 -rasm. Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot shaklining asosiy
ko'rsatkichlari
October, 2022
777
Bozor munosabatlari sharoitida korxonaning moliyaviy natijasi bevosita uning moliyaviy faoliyatiga ham bog'liq qolmoqda. Moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko'rsatkichlarning bir-biriga bog'liqligi quyidagicha ifodalanadi.
4-rasm. Moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko'rsatkichlar
Tahlil jarayonida ushbu bog'liqlikning hamma tizimi o'rganiladi. Bunda uning vazifasini to'g'ri belgilab olishni taqozo qiladi.
Korxonaning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko'rsatkichlarni talilil qilish vazifasi quyidagilardaniborat
Moliyaviy natijalanii ifodalovclii baicha ko'isatkiclilarining to'g'ri aniqlanganligini tekshirisli
Moliyaviy liatiialanii ifodalovclii ko'isatkiclilaming liisobot davridagi o'zgarishiea baho berish
Uslibu ko'isatkiclilaniing liar biriga ta'sir qiluvclii oniillanii aniqlash va nlaniins ta'sirini liisoblasli
Moliyaviy natijalanii ifodalovclii ko'rsatJdclilaniing bir-biiiga bog'liqligini aniqlasli va iilaniing sof foyda o'zgarisliiga ta'siriiii liisoblasli
Rentabellikko'rsatkiclilarisa baho beiisli
Uning o'zgarisliiga ta'sir qiluvclii omillaiiii
Foyda va rentabellik osliirislming icliki iihkoniyatlarini axtarib toppisli chora-tadbirlarini islilab cliiqisli
5-rasm. Korxonaning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko'rsatkichlar
October, 2022
778
Moliyaviy natijalarning bu tarkib turkumlanishini xalqaro hisob andozalariga nisbatan berilgan deyish mumkin.. moliyaviy ko'rsatkichlar tahlilini "O'ztemiryo'lmashta'mir" UK ning ko'rsatkichlari misolida ko'rib chiqamiz (1-jadval).
l-jadval
"O'ztemiryo'lmashta'mir" UK ning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko'rsatkichlar, (ming so'm)
Ko'rsatkichlar O'rganilayotgan davr, yillar
2016 2017 201S 2019 2020
1. Mahsulotlarni sotishning yalpi foydasi 13 706 020 1S 70S 09S 20 15S 562 24 742 023 23 93S 237
2. Asosiy faoliyatning foydasi 6S1 929 965 134 2 322 6SS 2 S95 613 2 635 45S
3. Umumxo'jalik faoliyatining foydasi 724 721 1 004 262 2 5S9 065 2 799315 2 SS9 6S2
4. Daromad solig'ini to'lagunga qadar foyda 724 721 1 004 262 2 5S9 065 2 799315 2 SS9 6S2
5. Hisobot davrining sof foydasi 393 3S2 5S6 593 2 104 3S9 1 S14 224 1 666 5S5
''manba korxonaning 2016-2020 yillar moliyaviy hisoboti
Yuqoridagi jadval malumotlaridan shuni ko'rish mumkinki, moliyaviy faoliyatning eng yuqori ko'rsatkichlari 2020-yilda kuzatilgan.
6-rasm "O'ztemiryo'lmashta'mir" UK ning 2020 yil moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko'rsatkichlar
October, 2022
779
Rasmdan shuni ko'rish mumkinki, Mahsulotni sotishning yalpi foydasi 70% tashkil etgan.
Moliyaviy holatning eng muhim xususiyatlaridan yana biri bu moliyaviy barqarorlikdir.
Moliyaviy barqarorlik korxonaning mol-mulkiga egalik qilish va undan foydalanish bo'yicha moliyaviy mustaqilligini tavsiflaydi.
Ushbu mustaqillik darajasi turli mezonlar bilan baholanishi mumkin:
1 moddiy zaxiralarni barqaror moliyalashtirish manbalari bilan qoplash darajasi;
2. korxonaning to ' lov qob V iliyati; y
3 umumiy moliyalashtirish manbalarida o'z yoki barqaror manbalar soni
7-rasm mustaqillik darajasini ifodalovchi ko'rsatkichlar.
Korxonaning moliyaviy barqarorligining asosiy vazifalaridan biri bu shakllanish manbalari bilan zahiralar mavjudligini tahlil qilishdir. Zaxiralarni shakllantirishdan foydalanishni tavsiflash uchun har xil turdagi manbalarni qamrab olishning turli darajasini aks ettiruvchi bir nechta ko'rsatkichlar qo'llaniladi:
- o'z aylanma mablag'larining mavjudligi (o'z kapitali va aylanma mablag'lar qiymati o'rtasidagi farqga teng);
- zaxiralarni qoplashning o'z va uzoq muddatli manbalarining mavjudligi (o'z aylanma mablag'larini uzoq muddatli majburiyatlar miqdoriga ko'paytirish hisobidan olinadi);
- zaxiralarni qoplashning asosiy manbalarining umumiy qiymati (o'z va uzoq muddatli aylanma aktivlar hamda qisqa muddatli kreditlar va ssudalar yig'indisiga teng).
Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ko'rsatkichlari bilan bir vaqtda analitik ko'rsatkichlarni - xususan, likvidlik ko'rsatkichlarini hisoblash maqsadga muvofiqdir.
Ulardan asosiylari: joriy, tezkor va mutlaq likvidlik koeffisiyentlaridir.
<§ 1
October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
780
1. Joriy likvidlik koeffisiyenti:
Joriy
aktivlar
K j.l. =
Joriy
passivlar
JA JP
Bu nisbat qisqa muddatli majburiyatlarning har bir birligiga qancha valyuta birliklari aylanma mablag'lar to'g'ri kelishini ko'rsatadi, ya'ni qisqa muddatli majburiyatlarni to'lash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan mablag'larning yetarliligini ko'rsatadi. K j.l. =1-1,5
JA
Hisobot davri boshiga K j.l. = ^ = 55 712 214/26 S64 223=2.07
Hisobot davri oxiriga K j.l. = ^ = 70 94S 409/44 S77 628=1.58 2. Tezkor likvidlik koeffisiyenti:
K sh.l. —
Joriy
aktivlar - zaxiralar
Joriy
passivlar
JP
[JA Z] = 55 712 214-66 116 122/ JP
Ushbu koeffisiyent korxonaning aksiyalarni sotish imkoni bo'lmagan taqdirda qisqa muddatli majburiyatlarini to'lash qobiliyatini baholash imkonini beradi. K shl. 1 dan ortiq emas.
Hisobot davri boshiga K sh.l. = 864 223= -0.38
Hisobot davri oxiriga K sh.l.
877 628= -0.03
3. Absolyut likvidlik koeffisiyenti:
pul
K a.l.=
[ JA - Z ] = JP
70 948 409-72 355 424/
mablag ' lari
M
Joriy JP
passivlar
Ushbu koeffisiyent qisqa muddatli majburiyatlarning qaysi qismini sotiladigan qimmatli qog'ozlar ko'rinishidagi pul mablag'lari va pul ekvivalentlari bilan qoplash mumkinligini ko'rsatadi, ya'ni. mutlaqo likvid aktivlar.
K a.l= 0.2-0.35.
Mutlaq likvidlik koeffisiyenti korxonaning qisqa muddatli qarzlarini darhol tugatish qobiliyatini tavsiflaydi.
October, 2022
781
Hisobot davri boshiga K a.L
M
JP
M
=1 059 312/26 864 223=0.03
Hisobot davri oxiriga K aA= M=1 105 881/44 877 628=0.02
4. Mustaqillik koeffisiyenti (muxtoriyati):
xususiy
kapital
K
must
passiv
XK
Bu ko'rsatkich bozor barqarorligini tavsiflaydi, ya'ni avans mablag'larining umumiy miqdoridagi korxona egalarining ulushi. Bu ko'rsatkich qanchalik katta bo'lsa, korxonaning moliyaviy barqarorligi va kreditorlardan mustaqilligi shunchalik yuqori bo'ladi. Moliyaviy resurslarning umumiy miqdorida o'z kapitalining ulushi 50% dan kam bo'lmasligi kerak.
Kmust>0,5
Kmust =0,5 ning minimal qiymati barcha majburiyatlarni o'z mablag'lari hisobidan qoplash mumkinligini ko'rsatadi.
Hisobot davri boshiga K must= Hisobot davri oxiriga K must=
XK
P XK
=117 942 777/144 807 000=0.81
P
= 125 848 664/172 501 291=0.72
5. Moliyaviy qaramlik koeffisiyenti:
passivlar
K
P
_ xususiykapital XK
m.q.
Bu koeffisiyent avtonomiya (mustaqillik) koeffisiyentiga teskari. Koeffisiyentning oshishi korxonani moliyalashtirishda jalb qilingan mablag'lar ulushining ortishidan dalolat beradi va aksincha. Agar K mLq. =1 korxonaning qarzi yo'q.
P
Hisobot davri boshiga K m.q. = Hisobot davri oxiriga K m.q. =
XK P
XK
= 144 807 000/117 942 777=1.23 172 501 291/125 848 664=1.37
6. Kapitalning moslashuvchanlik koeffisiyenti:
o z _ aylanma ^ _ mablag' lari _ O' AM
Km
xususiy kapital
XK
Korxonaning joriy faoliyatini moliyalashtirish uchun foydalaniladigan xususiy kapital ulushini ko'rsatadi. Ushbu
October, 2022
782
koeffisiyent qiymatining oshishi korxonaning moliyaviy holatining o'zgarishini tavsiflaydi, chunki bu o'z kapitalini erkin boshqarish qobiliyatini ko'rsatadi. Km>0,1.
Hisobot davri boshiga Km= O-AM =28 847 991/117 942 777=0.24
XK
Hisobot davri oxiriga Km=°-AM =26 070 781/125 848 664=0.20
m XK
2-jadval
"O'ztemiyo'lmashta'mir" UK ning likvidlik ko'rsatkichlari
Koeffisiyent turi Koeffisiyentlar miqdori
2016 2017 2018 2019 2020
1. Joriy likvidlik koeffisiyenti 2.16 1.83 2.07 2.07 1.58
2. Shoshilinch likvidlik koeffisiyenti 1.79 1.58 -0.38 -0.39 -0.03
3. Absolyut likvidlik koeffisiyenti 0.0001 0.0002 0.0001 0.0394 0.0246
4. Mustaqillik koeffisiyenti (muxtoriyati) 0.65 0.59 0.80 0.81 0.73
5. Moliyaviy qaramlik koeffisiyenti 1.53 1.69 1.26 1.23 1.37
6. Kapitalning moslashuvchanlik koeffisiyenti 0.61 0.58 0.28 0.24 0.21
*manba muallif tomonidan amalga oshirilgan hisob kitob natijalari
Jadval malumotlaridan tahlil qiladigan bo'lsak, joriy likvidlik koeffisiyenti ko'rsatkichlari 5 yil davomida ham qisqa muddatli majburiyatlarni to'lash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan mablag'larning yetarliligini ko'rishimiz mumkin.
Korxonalar faoliyatining yakuni rentabellik - iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichida ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rentabellik foyda olish darajasini, sarflangan xarajat yoki capital hisobiga to'g'ri keladigan foyda hajmini belgilaydi. Rentabellik ko'rsatkichlari jami ijtimoiy ishlab chiqarish va har bir savdo korxonalari va korxonalarning iqtisodiy salohiyatini ifodalovchi ko'rsatkichlardan biri xisoblanadi. Rentabellik ko'rsatkichlari korxonalarning xo'jalik faoliyatida bir qancha fuksiyalarni bajaradi. Jami aktivlarining rentabellik darajasi va uning o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarning taxlilini "O'ztemiryo'lmashta'mir" UK misolida ko'rib chiqamiz (3-jadval).
October, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
783
3-jadval
'O'ztemiryo'lmashta'mir" UKning jami aktivlarining rentabellik darajasi va uning o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarning taxlili, mln.so'm *
Ko'rsatkichlar 20 20 20 2 2
19-yil 20-yil 21 -yil 020yil 021- yil
2019- 2020-
yilga yilga
nisbatan nisbatan
% %
1.Sof foyda 39 58 2 1 1 3
3 382 6 593 04 389 49.1 58.7
2.Jami 61 67 98 1 1
aktivlar summasi 095 383 908 896 600 527 11,15 45,19
3. Jami 0.6 0,9 2.1 + +
aktivlar rentabellik 3 0,3 1.23
darajasi (1*100/2)
*Manba: muallif tomonidan amalga oshiri gan hisob kitob natijalari
Yuqoridagi jadval ma'lumotlaridan shuni ko'rish mumkinki, "O'ztemiryo'lmashta'mir" UKning sof foydasi 2020 yil 2019 yilga nisbatan 149.1 % oshgan, 2021 yil 2020 yilga nisbatan 358.7 % oshgan. Jami aktivlar summasi
2020 yil 2019 yilga nisbatan 111.15 % ga va 2021 yil 2020 yilga nisbatan 145.19 % oshgan. Jami aktivlar rentabellik darajasi 2020 yil 2019 yilga nisbatan +0.3 % ga ,
2021 yil 2020 yilga nisbatan esa +1.23 % oshgan.
4-jadval
"O'ztemiryo'lmashta'mir" UKning sotilgan mahsulot rentabellik darajasi va uning o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillar taxlili, mln so'm*
Ko'rsatkichlar 2019-yil 2020-yil 2021-yil 2020-yil 2019-yilga nisbatan % 2021- yil 2020-yilga nisbatan %
1. Sotilgan mahsulot rentabellik (ishlab chiqarish tannarxi buyicha) (1*100/3) 82.80 84.37 86.98 +1.57 +2
2. Sotilgan mahsulot rentabellik (sof foyda buyicha)(2*100/3) 0.49 0.48 1.35 -0.01 +0.87
*Manba: muallif tomonidan amalga oshirilgan xisob kitob natijalari
October, 2022
784
«O'ztemiryo'lmashta'mir»UK balansining vertikal tahlili shuni ko'rsatdiki, aktivlar tarkibidagi eng katta ulushni zaxiralar va xarajatlar egallaydi, ularning ulushi har yili tayyor mahsulotlar va qayta sotish uchun tovarlar ulushining o'sishi hisobiga ortadi. Naqd pul ulushi o'sib bormoqda, bu esa korxonaning holatini ijobiy tavsiflaydi. Balans majburiyatidagi kapitalning ulushi biroz pasayadi, bu esa korxonaning holatini salbiy tavsiflaydi. Kreditorlik qarzlarining ulushi oshmoqda, bu korxona uchun ham salbiy. Shunday qilib, korxonaning holati deyarli har jihatdan har yili yaxshilanmoqda, bu gorizontal va vertikal balans tahlillarining natijalari bilan tasdiqlanadi. «O'ztemiryo'lmashta'mir»UK balansi likvidligini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, mutlaq likvidlik shartlari me'yoriy qiymatlarga mos kelmaydi, shuning uchun balansni likvid deb hisoblash mumkin emas.
Korxona moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish usullarini takomillashtirishda balansning moliyaviy koeffitsienti quyidagi omillar bilan cheklanganligini hisobga olish kerak:
1. Muqobil buxgalteriya usullaridan foydalanish. Buxgalteriya hisobi usullari moliyaviy koeffitsientlarni talqin qilishda muhim rol o'ynaydi. Shuni esda tutish kerakki, koeffitsientlar odatda moliyaviy hisobotlardan olingan ma'lumotlarga asoslanadi. Bunday ma'lumotlar buxgalteriya protseduralari orqali ishlab chiqariladi, ular korxonalar o'rtasida taqqoslana olmaydi, chunki korxonalar buxgalteriya usullarini tanlashda erkinlikka ega. Korxonalar o'rtasida izchillikning yo'qligi korxonalar o'rtasidagi ko'rsatkichlarni taqqoslash va tahlil qilishda qiyinchiliklarga olib keladi.
2. Hozirgi vaqtda ba'zi buxgalteriya alternativalari quyidagilarni o'z ichiga
oladi:
- inventarizatsiyani baholash usuli;
- ba'zi moliyaviy vositalar qiymatini baholash va investitsiya;
- amortizatsiyani hisoblash usuli;
- asosiy vositalarni sotib olish yoki ularni lizingga olish.
3. Korxonaning operatsion faoliyatining bir xilligi. Ko'pgina korxonalar diversifikatsiyalangan, turli sohalarda ishlaydigan ko'plab bo'linmalarga ega. Bu taqqoslash uchun nisbatan sanoat nisbatlarini topish jarayonini murakkablashtiradi. Bunday hollarda biznesning alohida segmentlarini sanoat o'rtacha bilan taqqoslash yaxshiroqdir. Bitta koeffitsient to'plami muammoni ko'rsatishi
mumkin, boshqa to'plam esa bu muammoning qisqa muddatli
XULOSA
ekanligini ko'rsatishi mumkin.
October, 2022
4. O'z fikrlardan foydalanish zarurati. Tahlilchi ko'rsatkichlarni tahlil qilishda professional fikrlardan foydalanishi kerak.
Moliyaviy ko'rsatkichlar potentsialni baholashga yordam berish uchun ishlatilgan o'sish va biznes xavfi, ular korxonani bevosita baholash yoki uning kreditga layoqatini aniqlash uchun alohida foydalanilmaydi. Butun biznesni, shuningdek tashqi iqtisodiy va sanoat ma'lumotlarini ko'rib chiqish kerak. Moliyaviy koeffitsientlarni talqin qilishda barcha shartlarni hisobga olish kerak.
REFERENCES
1. A.V. Vahobov, A.T. Ibrohimov, N.F. Ishonqulov "Moliyaviy va boshqaruv tahlili" - Toshkent, 2005 yil.
2. Pardayev A.X.,Pardayev B.X. "Boshqaruv hisobi" - Toshkent, 2008 yil.
3. Jo'raev N., Xolbekov R., Abduvaxidov F., Ilxomov I. "Buxgalteriya xisobi, iqtisodiy tahlil va audit" Darslik. -Toshkent, 2007 yil.
4. Раматов, Ж. С., Муратова, Д., Султанов, С. X,., Тухтабоев, Э., Кушаков, Ф., & Хасанов, М. Н. (2022). ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ ВА КАДРИЯТЛАР ПЛЮРАЛИЗМИ. World scientific research journal, 8(1), 102-108.
5. Ж. С. Раматов, Л. А. Валиев, & М. Н. Хасанов (2022). АУРОБИНДО ГХОШ ТАЛКИНИДА ИНСОН БОРЛИГИНИНГ АНТРОПОЛОГИК ЖИХДТЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 688-695.
6. Раматов, Ж.С., Баратов, Р.У., Султанов, С.Х., Муратова, Д.А., Хасанов, М.Н., & Эрниёзов, У.К. (2022). ЁШЛАР ЗАМОНАВИЙ МАДАНИЙ КИЁФАСИ ВА УМУМИНСОНИЙ КАДРИЯТЛАР ТУШУНЧАСИНИНГ МАЗМУН-МОХДЯТИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (10), 376-386.
October, 2022
