KONUSSIMON TISHLI G’ILDIRAKLI UZATMALAR TAYYORLASH VA PARAMETRLARINI HISOBLASH Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

UO'K 621.01 © Beknazarov J.X., Shodiyev O.O., Urinov D.Q.

KONUSSIMON TISHLI G'ILDIRAKLI UZATMALAR TAYYORLASH VA PARAMETRLARINI HISOBLASH

Beknazarov Jasur Xolmamatovich - NDKTU Mashinasozlik texnologiyasi kafedrasi dotsenti, t.f.f.d (PhD), Shodiyev Otabek Obidjonivich - NDKTU Energo-mexanika fakulteti talabasi, Urinov Dilshodbek Qahramonivich- NDKTU Energo-mexanika fakulteti talabasi

Annotasiya. Konussimon uzatmalarda val etuvchi kuchlarning notekis taqsimlanishi natijasida qo'shimcha dinamik o'qi bo'ylab yo'nalgan kuchning qiymatini nisbatan kattaligi, ilashishida tishlarga ta'sir kuchlar hosil qiladi. Uzatma g'ildiraklarining geometrik o'lchamlarini aniqlashda xisobiy modul sifatida tishning sirtqi tomonidan (keng) aniqlangan modul ishlatiladi. Tishli uzatmalarni ilashishi jarayonida ilashish chizig'ida har xil kuchlar hosil bo'ladi. Asosiy kuch bu tish sirtiga tik bo'lib ilashish chizig'i bo'yiga yo'nalgan normal kuchdir. Kalit so'zlar: tishli uzatma, shesternya, silindrik uzatma, tishlar soni, ekvivalent, tish kallagi, tishning uzunligi, tishqi konus uzunligi, o'rtacha modul.

Аннотация. В конических передачах относительно большая величина усилия, направленного по оси вала, создает дополнительные динамические усилия в результате неравномерного распределения сил, действующих на зубья при зацеплении. При определении геометрических размеров ведущих колес в качестве расчетного используется модуль, определяемый поверхностью зуба (шириной). В процессе зацепления зубчатых колес в линии зацепления возникают различные силы. Главной силой является нормальная сила, перпендикулярная поверхности зуба по окклюзионной линии. Ключевые слова: шестерня, шестерня, цилиндрическая шестерня, число зубьев, эквивалент, головка зуба, длина зуба, длина конуса зуба, средний модуль.

Annotation. In conical gears, the relatively large value of the force directed along the axis of the shaft creates additional dynamic forces as a result of uneven distribution of the forces acting on the teeth during engagement. When determining the geometric dimensions of the drive wheels, the module defined by the tooth surface (width) is used as a calculation module. In the process of meshing gears, various forces are generated in the meshing line. The main force is the normal force perpendicular to the tooth surface along the occlusal line.

Key words: gear, pinion, cylindrical gear, number of teeth, equivalent, tooth head, tooth length, tooth cone length, average module.

Konussimon tishli uzatmalarda o'qlari o'zaro burchak ostida joylashgan bo'lib, ko'pincha bu burchaklar 1=90° teng bo'ladi. Bu uzatmalarni silindrsimon uzatmalarga nisbatan tayyorlash qiyin, g'ildirak tishini kesish uchun maxsus stanoklar ishlatiladi bunda gildirak tishlari togri, qiya, aylanasimon shaklda bolishi mumkin.

йде2

1-rasm. Konussimon tishli g'ildirak qismlari. Re - tashqi konus masofasi, b- tishning eni, he - tishning balandligi, hae - tish kallagi, hae - tish o'yiqchasi, dae1 ;dae2 - shesternya va g'ildiraklarning tashqi diametrilari, de1 ; de2 -

shesternya va g'ildirakning tashqi bo'lish diametrilari, 5i , 52 - shesternya va g'ildirak bo'lish konuslarining burcharlari.

Konusli tishli uzatmalar fazoviy tishli uzatmalar sinfiga tegishli. Ular aylanishni o'qlari kesishayotgan vallar orasida uzatish uchun mo'ljallangan. To'g'ri tishli konusli uzatmada o'qlar 900 da kesishadi. Bular kichik tezliklarda (2...3m/s) ko'pi bilan 8m/s ko'llaniladi. Tangentsial konusli uazatmalar 12m/s tezlikgacja ishlashi mumkin. Doiraviy konusli uzat-malarning mustahkamligi yuqori, ular mayin, kam shovqun bilan, katta tezlikda (35...4-m/s) va katta (to'g'ri tishli uzatmalarga nisbatan 30% yuqori) aylanturuvchi momentni uzatib ishlaydi.

2-rasm. Konussimon tishli g'ildirak ko'rinishi.

Konussimon tishli uzatmalarda o'qlari o'zaro burchak ostida joylashgan bo'lib, ko'pincha bu burchaklar 1=90° teng bo'ladi. Bu uzatmalarni silindrsimon uzatmalarga nisbatan tayyorlash qiyin, g'ildirak tishini kesish uchun maxsus stanoklar ishlatiladi bunda g'ildirak tishlari to'g'ri, qiya, aylanasimon shaklda bo'lishi mumkin.

Konussimon uzatmalarda val o'qi bo'ylab yo'nalgan kuchning qiymatini nisbatan kattaligi, ilashishida tishlarga ta'sir etuvchi kuchlarning notekis taksimlanishi natijasida kushimcha dinamik kuchlarning xosil bo'lishi bu uzatmalarning asosiy kamchiligidir. Biroq mashinalarda kesishgan vallar ishlatish zaruriyati tug'iladi, shuning uchun yuqorida ko'rsatilgan kamchiliklar bo'lishiga qaramay, konussison tishli g'ildiraklardan keng ko'lamda foydalaniladi.

G'ildirak tishlarining qiyalik burchagi aylanasimon tishli g'ildiraklar uchun pm=35°tangensial tishli g'ildiraklar uchun 200-30° olish tavsiya etiladi. Bunda qanchalik burchak qiymati katta bo'lsa uzatma shunchalik tekis va ravon ishlaydi, biroq bo'ylama kuchning qiymati ham oshadi.

Uzatma g'ildiraklarining geometrik o'lchamlarini aniqlashda xisobiy modul sifatida tishning sirtqi tomonidan (keng) aniqlangan modul ishlatiladi, bunda to'g'ri tishli g'ildiraklar uchun me, aylanasimon tishli g'ildiraklar mte bo'lib, bu qiymatlar standart bo'yicha yaxlitlanmaydi.

3-rasm. Tishli g'ildirakning qiyalik burchagi.

Bu uzatmalarda ham silindrik uzatmalardek asosiy geometrik o'lchamlari boshlang'ich yoki bo'luvchi konus o'lchamlari yordamida ifodalanadi.

d=mteZ mte=

R

m

Re=

d

2sin(

(1.1)

Re - 0.5в

bu erda Re-konus yasovchisining uzunligi.

To'g'ri va aylanasimon tishli konussimon g'ildiraklarning geometrik o'lchamlarini jadvalda berilgan formulalar yordamida aniqlash mumkin.

To'g'ri va aylanasimon konussimon tishli g'ildiraklar uchun tishlar soni Z11 ni taxminiy qiymatini etaklovchi g'ildirak tish bo'luvchisining diametri delra nisbatan racmdagi grafikadan tanlash mumkin. Tishlar sonini aniqlashtirilgan qiymati g'ildirak tishlarining qattiqligiga bog'liq bo'lib quyidagicha aniqlanadi: Ni N2<350 NV bo'lganda zi=1,6z1i Ni>45HRC<350 HBC bo'lganda zi=1,3z1i N1>H2>45 HRC bo'lganda z1=z11

Konussimon tishli g'ildiraklar uchun tish shaklining koeffisiyenti g'ildirak tishlarining soni Z ga nisbatan emas balki tashqi konus yoyilmasi aylananing xamma joyi tishlar bilan to'la deb faraz qilganda hosil bo'ladigan g'ildirak tishlar sonini ekvivalent qiymatiga nisbatan tanlanadi, jadval bunda

dkl = dye1/cos91 yoki Zkl = Z1/ cos91 (1.2) dk2 = dye2/cos92 yoki Zk2 = Z2/ cos9 (1.3)

№

Tishli g'ildiraklarni geometriyasi

To'g'ri tishli uzatmalar

Aylanasimon tishli uzatmalar _ß=350_

Tish bo'luvchi aylanasining diametri

de1=meZ de2=meZ2

de1=mteZ,de2=mteZ2

2

Tishqi konus uzunligi

Re=0.5me

i

2 . 2 z + z 2

Re=0.5mt^ z2 + z 22

3

Tishning uzunligi

v<0.3Re

V<0.3Re

4

Boshlang'ich konus burchagi_

g91=z1/z2=1/u ф2=900-ф1

tg91=z1/z2=1/u ф2=900-ф1

5

O'rtacha modul

mm=me-

6 sin (

= 0.857me

mm=-

m,

6 sin (

cos ß = 0.702te

6

Tish bo'luvchi aylanasining o'rtacha diametric

dm1=mmz1=0.857 dm2=0.857de2

m"Zl = 0.85 7de1

dm1= 0

cosß

dm2=0.85de2

Tish kallagining balandligi

hea1=(1+xe1)me; hae2=(1-Xe2)me

ha1=(1+xP1)mte; ha2=(1-Xp)mte

Tish oyoqchaning balandligi

hfe1=(1.2-xe1)me; hfe2=(1+xe1)me;

hf1=(1.25-xp1)mte; hf2=(1.25+xp1)mtB;

9

Konus uzunligining o'rtacha qiymati

Rm=Re-0.5v

Rm=Re-0.5v

10

Tish uchi konusining burchagi_

фa1= ф1+^з1;

фa2=фa2+^a2

фa1=ф1 + ^a2; фэ2=ф2+ 9 a2

N» UÜ

1

z

z

Aylanasimon tishli g'ildiraklar uchun

dk = dye/( sos^- cos3P) yoki zk = z/( sos^- cos3p) (1.4) Tishli uzatmalarni asosiy kinematikasi.

Tishli uzatmalarni asosiy knematik xarakteristikasini bu uzatish soni bulib, etaklovchi va etaklanuvchi tishli g'ildiraklarni burchak tezliklarini nisbatlari bilan aniqlanadi va shartli belgisi u xarf bilan belgilanadi, ya'ni

c z2 u= — = —

(1.5)

Yetaklanuvchi tishli g'ildiraklar tishlar sonini etaklovchi tishli g'ildirak tishlar soniga nisbati uzatish soni deb aytiladi. Bu uzatish soni o'z qiymati bilan uzatish nisbatiga teng bo'lib har doim musbat qiymat bo'ladi.

Ko'p pog'anali uzatmalarda uzatish sonining umumiy qiymatini har bir uzatmalarni uzatish sonini ko'paytmasiga teng bo'ladi, ya'ni

uu - ui-uM-im.

Ilashishda hosil bo'lgan kuchlar. Tishli uzatmalarni ilashishi jarayonida ilashish chizig'ida har xil kuchlar hosil bo'ladi. Asosiy kuch bu tish sirtiga tik bo'lib ilashish chizig'i bo'yiga yo'nalgan normal Fn kuchdir.

4-rasm. Tishli uzatmalarni ilashish jarayoni.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

[1]. J.X.Beknazarov, N.N.Jo'rayev Kompozit egiluvchan elementning tishli uzatma parametrlarini aniqlash.

[2]. PL118-11 markadagi kauchuk GOST 2068-61

[3]. MRTU3S-5-1166-64 GOST 9833-73

[4]. MRTU38-5-1166-64 GOST 18829-73

[5]. Ts2U-160 reduktori ' Valts" mashinasi GOST 14333-77

[6]. Ts2U-160 reduktori "Valts" mashinasi GOST 14333-79

[7]. Grigoryev E.T. Kauchuk amortizatorlarni hisoblash va loyihalash.-M.: 1990-153 b.

[8]. Marsh S.V., Kauchuk daraxtlarni tashuvchi material sifatida va dizayndagi ba'zi mulohazalar, The Rubber Age and Synthetcs, jild.29 №11, 1969.p.83.

[9]. Behbudov Sh.X., Madjitov Z.Z. Quvvat zanjiri bilan energiya saqlash moslamasi bilan mexanizmning ishlashini tahlil qilish // Yosh olimning jurnali.-Qozon. 2014.-№16(1).-61-63-bet.

>

4

[10]. Poturaev V.N., Dyrda V.I. Mashinalarning rezina qismlari.-M.: Mashinostroyeniye. 1977.-216 b.

[11]. Rumshinskiy L.Z. Eksperimental natijalarni matematik qayta ishlash.-M.: Nauka,

1971, 192 b.

[12]. Manli R. Vibratsiya yozuvlarini tahlil qilish va qayta ishlash.-M.: Mashinostroenie

1972, 368 b.

[13]. PitchPaul. Ketten-Getriebe. Ein Taschinbuch. Von Pol Pitsch neuberb. Aufl. Eynbek. Arnold va Stolzenberg. 1987. 188 b.

[14]. Hans-Gunter Rachner. Stahlgelenkketten va Kettenriebe. Konstruktiv qurilish. 1957. 150 b.

[15]. Vedenyapin G.V. Eksperimental tadqiqot va eksperimental ma'lumotlarni qayta ishlashning umumiy metodologiyasi.-M.: Kolos. 1973, 221 bet.

[16]. A.Djuraev, Sh.Sh.Kenjaboev, J.X.Beknazarov. Murakkab g'ildirakli tishli g'ildiraklar parametrlarini hisoblash uchun samarali resurs tejamkor dizayn va usullarini ishlab chiqish. Innovatsion texnologiyalar va tadqiqot muhandisligi xalqaro jurnali ISSN 2278-3075 (onlayn), jild-9-son-1, 2019 yil noyabr. № 2385-2388 sahifa. Scopus.

[17]. A.Djuraev, J.X.Beknazarov. O'zgaruvchan parametrli va elastik elementlarga ega bo'lgan viteslarni hisoblash uchun dizayn va usullarni ishlab chiqish. Fan, muhandislik va texnologiya sohasidagi ilg'or tadqiqotlar xalqaro jurnali. jild. 5, 5-son, 2018 yil may.

INJ W