CC BY
11
Мис апхудэ лъагъуныгъэрщ лъагъуныгъэ гуащ1э жыхуаЬэжри, псэк1э зэлъ^1хъуаит1^1р зэрогъуэтри гъащ1эм и гъуэгуанэ зэдытохьэж.
Къэдгъэсэбэпа литературэр:
1. Бакъ З. Сонэ А. И гъащймрэ и творчествэмрэ. - Нальчик, КБГУ 2012.
2. Сонэ А. Пыйзэфйхь зэман. (Усэ сборник). - Налшык, 1988.
3. Сонэ А. 1эгу-махуэ, 1эщ1-жэщ. (Усэ сборник). - Налшык, 2001.
КОНЦЕПЦИЯ ЦЕЛЬНОЙ ЛИЧНОСТИ В ТВОРЧЕСТВЕ А. КЕШОКОВА1
© Бакова З.Х.*, Карданова Р.Ю.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Юыщокьуэ Алим и творчествэр инщ - зытепсэлъыхьа-зытетхыхьа-хэр куэд дыдэ мэхъу. Иныкъуэм деж богъэщГагъуэ: зи гугъу имыщ[а темэ щы1эу п1эрэ жып[эу - апхуэдизу 1уэхугъуэшхуэхэми, махуэ къэс узьйууэ нэхъ жьгъейхэми ек[уу тетхыхьащи. Ауэ, псоми уахэплъхьэж-рэ, нэхъыщхьэхэр кьыхэбгъэщыну яужь уихьэмэ, мыхэр къыхожаный -бзэр, хабзэр, щ[алэгъуалэ гъэсэныгъэр, хамэщ[хэр псэуп1э зыхуэхъуа адыгэхэр, ахэр къызэщжъуэжу - лъапсэр. Лъапсэр - псэм и гъунэгъ-ущ. Адыгэхэр, дунейм щек1уэк1а хьэлэбэл^1къ къомым хэтами, зауэш-хуэхэри я нэгу щ[эк1ами, псэк1э узыншэрэ 1эплъэпкък1э зиужьу къызэ-рек[уэк[ам и щыхьэтщ усак1уэшхуэхэр, мэкъамэтхэр, щ[эныгъэл1хэр, сурэтыщ1 ехьэжьахэр къазэрыхэк[ам, л1ыхъужьхэри ди мащ1экъым -къыдэк1уэтей щ[алэгъуалэр зыдэплъеин, щапхъэ яхуэхъунхэр лъэпкъ тхыдэм щыбгъуэтынущ. Ауэ, Юыщокъуэ Алим адэ, нэхъ ипэ1уэк[э ит-ха усэхэм деж къыщегъэжьауэ, иужь дыдэ и тхыгъэ к[эщ[хэм деж нэ-сыху зи 1уэху зрихуари, зи хьэл, зи щэн къигъуэтыну яужь итари Цыху къызэрыгуэйым и къарурщ, и дуней тетыйэрщ, и дунейеплъык1эрщ.
Пэж псори тхужы1энкъым, ауэ жыт1э псори пэжу щрет.
Къыхэжанык1ахэм тыншщ уатетхыхьыну - сыт яхужып1эми, я ехъул1-эныгъэ зы1эрагъэхьам ухуэк1уэн хуейуэ аркъудейщ. Ауэ Цыху къызэрыгу-эк1ым и 1уэхур нэгъуэщ[щ - къыхуащЬф, игу темыхуэми, и унафэщ, 1энат1э хьэлъэхэр, я нат1эу къалъахуам хуэдэу, ирахьэк1, гузэвэгъуэшхуэхэм и деж ипэ иту 1уэхум «1уадзэр» ахэращ. Мы дуней зэхэзэрыхьам сыт я псэук1э а
1 Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардинском.
* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа, доктор филологических наук.
* Магистрант.
ц1ыху гупым, сытым игъэгулэзхэрэ, сытым игъэгуф1эхэрэ? К1эщ1у, сыт зэхэ-тык1э зрахьэр? Юыщокъуэ Алим и творчествэ псор, зэрызэгъусэу къапщтэ-рэ ухэплъэжмэ, и лъабжьэр а ц1ыху къызэрыгуэкГхэращ, тхак1уэм къыдгу-ригъэ1уэну зи яужь итри ахэр адыгэм и къупщхьэу, и мыхьэнэ нэхъыщхьэу зэрыщытырщ. Умыгъэщ1агъуэуи къанэркъым, а ц1ыху къызэрыгуэк1хэм я образхэмк1э гуры1уэгъуэ дыдэу адыгэхэм я псэр къызэригъэлъэгъуар - ар художественнэ бзэ ек1ук1э къызэри1уэтэфар.
Нобэрей адыгэм, сытым къыхэк1ами, и 1эпкълъэпкъыр ухуакъым. Мыр езыр-езырурэ ухуа хъунукъым. К1ыщокъуэм и зы тхыгъэ гъэсэныгъэм те-ухуам мыпхуэдэу щыже1э: «Анэм сабийм и къарууэ тригъэк1уадэм хуэдиз-к1э абы и псэр анэм к1эропщ1э. Быным теубгъуа анэм и быныр анэм хуэгу-мащ1эу къохъу. Ауэ «сохуапэ, согъашхэри куэдыщэщ», - жи1эу сабийм и псэм дэмыхьэ, махуэ къэс анэм и псалъэ гуапэ, и шхын хуабэ, и гулъытэ зы-лъэмы1эс сабийр зэ мыхъуми зэ, щыпэмыплъа дыдэм деж, анэм къегуау-эжынущ. Анэр езыр щыпэмыплъа дыдэм деж къылъы1эсынущ а удыныр». Алим жыхуиЬращ хэк1ып1эр - ц1ыхум, къызэригъэщ1рэ, нэгъуэщ1 къыху-эгупсысакъым. Ауэ мыхэр игъэзэщ1энымк1э анэм дэ1эпыкъун хуейщ - къэ-ралыр дэ1эпыкъуэгъуу къэувын хуейщ. Мыр зызыужьа къэралыгъуэу хъуам я хабзэ тк1ийщ, нэхъ мыхьэнэшхуэ дыдэ зрат 1уэхугъуэщ. Аращ куэд зылъ-эгъуа, куэдым щыгъуазэ Алими щ1ыжи1ар «ГъащЪр зыубзыхури, гъэхэр зыгъэнэхури Анэращ, абы и лъагъуныгъэрщ» е «Цыхубзыр къэралым и лъапсэщ, ц1ыхубзыр ф1ы хуэзэмэ, къэралри ф1ы хуэзащ, ц1ыхубзыр дэхуэх-мэ, къэралри дэхуэхащ». Ц1ыхубзыр дэхуэхамэ, и бынхэри дэхуэхауэ бжы. Псоми ди жагъуэ хъурэ, дигъэнэщхъейуэ щытщ иджыпсту ди щ1алэгъуалэ зыми щымыщу хэк1уадэхэр. Къыпхузэтемыгъэувы1эу, к1э гуэр игъуэтынуи, гугъэр хэтхыжауэ щьп'щ иджыпстук1э мы 1уэхум. Телевизорым къит1ысхь-эрэ, «мы къэхъухэр ди жагъуэщ е ддэнукъым» жамы1эу, зыхэхауэ, зы гэзет к1апэ 1уэхугъуэр къытемыхуэу - зыри ущ1эгузэвэн къэмыхъу хуэдэу, къакъэ -пщЬшщЪу лъэпкъыр зэхэту, гузэвэгъуэр къызылъэ1эса унагъуэр, зи бын хэк1уадэ анэ тхьэмыщк1эхэр я закъуэ дыдэу къанэхэу - уакъыщхьэщыжи мыхъуу, къыпхуамыдэу, псалъэ къезэгъ гуэрхэр (адыгэбзэр) яжумы1эфмэ, уэ уи щхьэм хуумыгъэфащэу. Икъук1э зэхэзэрыхьа зэманщ - ц1ыхубзыр щы-дэхуэха зэманщ - сыт бгъэдэлъу щытми, псэ тыншыгъуэ абы игъуэткъым. Шэм къелар, фадэм е наркотикым ехь. Мыбы ц1ыхушхуэ зыщ1иубыдащ, зэрыжытIаши, мыр нэхъыбэу зи проблемэ хъуар ц1ыху къызэрыгуэк1хэращ, Алим персонаж нэхъыщхьэ ищ1ахэращ.
Дунейр абдежи яф1эщ1эщыгъуэу
Игъуэ нэмысу 1эджи Куэдынущ, - жи усак1уэм, нобэрей зэманым щхьэ-к1э. Хэку зауэ ек1уэк1ыу я псэр, я лъапсэр яхъумэжурами хъунт, ауэ 1уэху мыхьэнэ зимы1эхэм щхьэк1э псэр гуузу щанэу, къызэзыгъэпэщхэри зытезук-1эжхэри зым бгъэдыхьэжрэ, къыпщхьэщыжын умыгъуэтыжу - хэплъэгъуэ дыдэ хъуащ адыгэм и 1уэхур. Зи щ1алэгъуэ дахэхэу, лъэпкъ къупщхьэк1э
узыщыгугъхэр апхуэдэ щ[ык1эк1э я дунейр зрахъуэжыр гущ1ыхьэ пщы-мыхъуу къанэкъым.
Гузэвэгъуэр уафэм итщи,
Тщхьэщызыхыр телъыджэнщ, - жи1эгъаи Алим. Арщ[эусак1уэшхуэр къэ-хъунур зыкъомкЬ ипэ къихуэу усэбзэ ек1ук1э къызэри1уатэрщ - сыт хуэдизк1и 1ейм узэрыщихъумэным яужь зэритырщ - и усэхэри тхьэлъэ1ум ещхьщ:
Фыкърууэ уэгум фитмэ,
Фи шыр ц1ык1ухэр фщ1этэджэнщ, - жи. Ауэ уемыджэмэ, уэ ар къуу-мыщтэфмэ, уи бзэм, уи хабзэм уелъэпэуэжмэ, хэт зи лажьэр? Ар зы лъ-эныкъуэк1э. НэгъуэщМэ, езыр-езырурэ хъуа-щ[ауэ мыхэр къэтэдж^хнукъ-ым. Апхуэдизу ц1ыхум и щхьэр кърихьэйыу, и унагъуэр зэригъэпсэуным ирихужьарэ, илъэс - илъэситМэ и унэм къемык1уэл1эжым и деж адыгэбзэрэ адыгагъэрэ кьыщыпльыхьуэ хъуну? Мы проблемэхэр зи1эр ди ц[ыху къызэрыгуэйхэрщ - Алим щ1эгузэвахэрщ, армыхъумэ, бзэ 1уэхуи, зэрыпсэ-ун 1уэхуи, «къызэрыгуэмыйхэм» я1экъым, адыгагвэшхуи мыбыхэм деж щыбгьуэтынукьым. Хэку, лъапсэ, бзэ жыхуэт1эхэм щхьэк1и, мыхэр гуза-вэкъым. Ахэм захуигъазэуи усат Алим:
Сыт батэкъутэр уэ бгъэшами, Уи бзэр къэ1ухук1эщ уи дунейр. Бзэ симы1эжмэ, си ахърэтым Жэнэт сисынуи сыхуэмей.
Иджыпсту икъук1э зэщхьэщык1ащ адыгэр. Лъэпкъ 1уэхур псори къы-зыхуэнар ц1ыху къызэрыгуэк1хэращ. Адрейхэр сыт хуэдэбзэуи мэпсэуф, дунейри ахэрщ зейри, дэнэ щ[ып1и я хэкущ - «си хэкур - си 1уэхур щы-дэк1ырщ» жа1эри, зэф1ок1. К1ыхьу апхуэдэу ек1уэк1мэ, лъэпкъыр этногра-фие материал къудейуэ къэнэнк1э шынагъуэ щы1эщ. Мыр, зэ еплъыгъуэк[э, уи ф1эщ мыхъунри хэлъщ, ауэ тхылъыжьхэм къызэрыхэщыжымк1э, цивили-зацэ лъэщ дыдэхэу зи ф1эщыгъэц1эр тхыдэм къыхэнахэр зэрык1уэдыжа-зэрылъэлъэжам щыгъуазэ зыпщ[мэ, а гъуэгум дызэрытетым и нэщэнэхэр иджыпсту тыншу къыпхуэгъэлъэгъуэнущ. А псоми япэ итыр щ1алэгъуалэ гъэсэныгъэр зэрыдут1ыпща дыдэращ.
Адэжь хабзэм елъэпауэр
Лей зэрихьэм пэуджэнщ, - жи усак1уэм.
Бзэмрэ хабзэмрэ зэгъусэ дыдэщ. Адыгэ хабзэр зэрызрагъак1уэ, зэрызра-хьэ 1эмэпсымэщ адыгэбзэр лъэпкъым дежк1э. Мыхэр зэгъусэу кьигьэщIа 1уэхущ, зэрытлъагъущи, зэгъусэуи мэужьыхыж. «Адыгэбзэ къызжи1ащ», «адыгагъэ кьыскIэльызэрихьащ» жыхуи1э псалъэ зэхэлъхэр лъэпкъым и хьэл нэхъ^1щхьэт. Адыгэр зэплъыр матэк1э къыхуихьаратэкъ^хм, псалъэк1э къыжрйарат, гум къинэри адыгагъэ кьыкIэльызэрахьарат. «Адыгэбзэ къызжи1акъым» жи1амэ, куэду зыгуэрхэр гущ1ыхьэ щыхъуауэ арат. Адыгэм
и хабзэ нэхъ иныр - адыгэбзэ жы1энырат - мыр ик1и псалъэт, ик1и хабзэт, ик1и тхьэлъэ1ут. Нало З. «бзэр псалъэ къудейкъым» ж^1хуи1аращ. Алим и зы тхыгъэ щыжеЬ: «Анэдэлъхубзэмрэ адыгэ хабзэмрэ хьэдзих[у зы нэм ис ху-эдэщ, апхуэдизкЬ зэк^рыпщЦащи. Нт1э, хабзэмрэ нэмысымрэ 1эщ[ыб тщ[амэ, зыгуэрым къытпиубыду тщ[акъым, машIэ-машIэурэ тIэшIэкIауэ аращ»:
Жэщыр зыгъэдахэр мазэрщ, Мэзыр зыгъэдахэр бзущ. Губгъуэм и дахэгъуэр гъатхэщ, Гъуэгур зыгъэдахэр псыщ.
Пщащэр зыгъэдахэр фащэрщ,
Зи псэ зыгъэдахэр гуак1уэщ,
Гъащ1эр зыгъэдахэр хабзэщ,
Фызыр зыгъэдахэр л1ырщ, - жи1эгъаи усак1уэм.
Къэдгъэсэбэпа литературэр:
1. Юьщокъуэ А. Щхьэлыкъуэ. - Налшык: Эльбрус - 2001.
2. Юыщокъуэ А. «Лъэпкъ жыг» // Адыгэ псалъэ. - 2003, январым и 29.
3. Юыщокъуэ А. Тхыгъэхэр томихым щызэхуэхьэсауэ: 2004-2007. -Налшык: Эльбрус, 2004 - 2007.
4. Кешоков А. Вид с белой горы. (Автобиографическая повесть и литературно-критические статьи). - М., Совеременник. 1974.
5. Дементьев В. Кавказская тетрадь. - М., 1989.
ПРОБЛЕМА ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЧЕЛОВЕКА ЗА СВОЮ СУДЬБУ В РАССКАЗАХ АЛИМА КЕШОКОВА1
© Бакова З.Х.*, Кунижева М.З.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Щам къик1ыу тхылъхэр сэ къысхуатх, Ныбжьэгъу сэламк1э къысщыгугъыу. Къуэшыгъэ л1ык1уэу а тхылъ напэм Сыкъоджэ, 1ит1к1э быдэу с1ыгъыу.
Юыщокъуэ Алим
Юыщокъуэ Алим и творчествэр джыным, абы къик1уа гъуэгуанэр убзы-хуным, щ1алэгъуалэм бгъэдэлъхьэным мыхьэнэшхуэ дыдэ и1эщ. Ар сыту
1 Статья подготовлена на одном из государственных языков РФ - кабардинском.
* Профессор кафедры Литературы и фольклора народов Северного Кавказа, доктор филологических наук.
* Магистрант.
