Научная статья на тему 'КОНСТРУКТИВ ПСИХОЛОГИК ҲИМОЯНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

КОНСТРУКТИВ ПСИХОЛОГИК ҲИМОЯНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
91
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психологик ҳимоя / диагностик / назарий ва ташкил этилган тажриба блоклари / ҳимоя тизимининг умумий кучланиши / психологик ҳимоя / копинг хулқ-атвор / конструктивная психология / диагностические / теоретические и организованные экспериментальные блоки / анкета Плутчика Келермана-Конте / общая напряженность защитной системы / психологическая защита / компенсаторное поведение.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Файзиева Мавлуда Худаяровна

Мақолада шахсда психологик ҳимоя механизми шаклланишининг ижтимоий психологик хусусиятлари хусусидаги фикрлар баён этилган. Унда экспериментал тадқиқотларни амалга ошириш шарт-шароитлари: психологик ҳимоя тизими ҳақидаги билимларни ассимиляция қилиш, айниқса, шахс ва психологик ҳимоя тизимининг ишлаш талабаларини психологик ҳимоя тизимининг турли йўналишларда ўзгаришига олиб келиши таҳлилларда орқали ифодаланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА КОНСТРУКТИВНОЙ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЫ

В статье представлены взгляды на анализ программной эффективности формирования конструктивного механизма психологической защиты. В нем условия для проведения экспериментального исследования: усвоение знаний о системе психологической защиты, в частности, о характеристиках личности и системе психологической защиты, побуждают студентов менять систему психологической защиты в разных направлениях

Текст научной работы на тему «КОНСТРУКТИВ ПСИХОЛОГИК ҲИМОЯНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Файзиева Мавлуда Худаяровна,

психология фанлари номзоди, Карши давлат университети "Психология" кафедраси доценти

КОНСТРУКТИВ ПСИХОЛОГИК ^ИМОЯНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УУК: 301.085:15(021)

ФАЙЗИЕВА М.Х. КОНСТРУКТИВ ПСИХОЛОГИК ЦИМОЯНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада шахсда психологик х,имоя механизми шаклланишининг ижтимоий психологик хусусиятлари хусусидаги фикрлар баён этилган. Унда экспериментал тадкикотларни амалга ошириш шарт-шароитлари: психологик х,имоя тизими х,акидаги билимларни ассимиляция килиш, айникса, шахс ва психологик х,имоя тизимининг ишлаш талабаларини психологик х,имоя тизимининг турли йуналишларда узгаришига олиб келиши тах,лилларда оркали ифода-ланган.

Таянч суз ва тушунчалар: психологик х,имоя, диагностик, назарий ва ташкил этилган таж-риба блоклари, х,имоя тизимининг умумий кучланиши, психологик х,имоя, копинг хулк-атвор.

ФАЙЗИЕВА М.Х. СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА КОНСТРУКТИВНОЙ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЫ

В статье представлены взгляды на анализ программной эффективности формирования конструктивного механизма психологической защиты. В нем условия для проведения экспериментального исследования: усвоение знаний о системе психологической защиты, в частности, о характеристиках личности и системе психологической защиты, побуждают студентов менять систему психологической защиты в разных направлениях.

Ключевые слова и понятия: конструктивная психология, диагностические, теоретические и организованные экспериментальные блоки, анкета Плутчика - Келермана-Конте, общая напряженность защитной системы, психологическая защита, компенсаторное поведение.

FAYZIYEVA M.KH. SOCIAL PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF CONSTRUCTIVE PSYCHOLOGICAL PROTECTION

This article presents the views on the analysis of software effectiveness of the formation of a constructive psychological defense mechanism. In it, the conditions for conducting experimental research: the assimilation of knowledge about the system of psychological protection, in particular, the performance of the individual and the system of psychological protection lead students to change the system of psychological protection in different directions.

Key words and concepts: constructive psychology, diagnostic, theoretical and organized experimental blocks, Plutchik-Kelerman-Conte survey, overall voltage of the protective system, psychological protection, coping behavior.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

Кириш. Психологик химоя ходисаси психология фанида энг мунозарали ходисалардан биридир. Замонавий психологияда шахс ривожланишини белгилайдиган психологик химоянинг роли х,ак,ида ягона нуктаи назар мавжуд эмас. Бир катор муаллифлар психологик химоя тушунчасини мослашишнинг етарли булмаган усулларини, шахснинг атроф-мухит билан реал алокасини сусайтирувчи, унинг ривожланишини кашшоклаштирувчи ва девиант хулк-атвор шаклланишига ёрдам берувчи патологик коммуникациялар сифа-тида бахолайдилар. Бошкалар "Мен" -шахси-нинг ижобий тасвирини саклаб колиш учун химояни куллаш заруриятини, асабийлашиш вазиятини бошдан кечириш, дезорганизацион хулк-атворнинг олдини олиш учун зарур имко-ниятлар сифатида бахолаганлар.

Мавзунинг долзарблиги Бугунги кунда жахонда содир булаётган жиддий узгаришлар шахслараро муносабатлар психологиясига хам уз таъсирини утказмасдан колмайди ва бунинг натижасида маълум бир зиддиятларнинг юзага келиши хам сир эмас.Бундай зиддиятларнинг мавжудлиги шахсни психологик химоя килишнинг турли йуналишларини юзага кел-тиради. Улардан бири психологик химоя меха-низмларининг конструктив фаолиятини таъ-минлаш шарт-шароитлари, мезонлари ва хусу-сиятларини аниклашни максад килади. Бу улардан фойдаланиш самарадорлиги муаммосини ойдинлаштиришга ёрдам беради бу эса бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир..

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, психолог олимларимиз томонидан тала-баларда психологик химоя механизмининг ижтимоий жихатлари етарли урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади Хориж олимлари ва мамлакатимиз психологлари томонидан психологик химоя механизмларини шаклланиш жараёнларини урганиш ва таълим жараёнини ташкил этиш буйича амалий таклиф ва тавсия-лар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида шахсда психологик химоя механизмлари жараёни тан-ланди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбасини

анкета суровномалари натижалари ташкил этди.

Мацсад. Шахсни психологик химоя килиш фаолияти унинг махсус механизмлари оркали амалга оширилади. Психологик химоя механизмлари остида «келиб тушадиган ахборот-ларни онгли равишда кайта ишлаш хисобидан шахснинг интрапсихик мослашув жараён-лари» юзага келади, деб тушуниш мумкин. Бу операцияларда барча рухий жараёнлар ва функциялар иштирок этади: хис-туЙFулар, фикрлаш, тасаввур, диккат, хотира, идрок. Психик шикастланиш вазиятида химоя механизмлари ахборот фильтрлари сифатида узига хос куринишда намоён булади; ахборотни тартибсизлаштириш ёки рад этиш ёки бузиб ташлаш ёки бошка бир маъкулроFи билан алмаштириш тарзида ифодаланади. Холатнинг бундай ички узгариши атрофдаги вокеликка мослашувнинг махсус шаклига (химоя меха-низмига) сабаб булади.

Экспериментал тадкикотлар, психологик химоя тизими ва унинг фаолият курсатиш хусусиятлари турли шахслар учун бир хил эмаслигини курсатади. Баъзиларда химоя заиф булади ва керакли нарсалардан химоя килмайди, бошкаларда эса шахсни ривож топиши учун зарур булган маълумотларни идрок этмайдиган даражада шунчалик интенсив химоя шаклланади.

Мавзу буйича бошка олимлар илмий асар-лари кискача тахлили.

Юкорида айтиб утилганлар профи-лактик функцияларни ва жамиятда шахснинг бузилишига олиб келадиган патологик химояни бажарадиган нормал, доимий харакатланадиган заруриятни фарклаш талаб килинади. Химоя механизмларини нормал ва патологик таснифлашга уринишлар замонавий психологияда тасвирланган (И.М.Грановская, Г.В.Грачев, Л.Р.Гребенников, Е.Л.Доценко, Б.В.Зейгарник, В.Г.Каменская, Ф.Крамер, В.Ф.Моргун, И.М.Никольская, Е.С.Романова, Р.Плутчик, А.Фрейд). Ушбу тадкикотларда психологик химояни таснифлаш учун турли ёнда-шувлар кулланилади: 1. Клиник-нейропсихик бузилишларнинг етакчи белгиларига асос-ланган; 2. Онтогенетик-алохида химоя тур-лари шаклланишининг вактига асослан-ган; 3. Эволюцион-эмоционал- мослашув табиатига эга булган алохида асосий хис-туЙFуларни назорат килиш тамойилига асос-ланган. Биринчи ёндашув патопсихологияда,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

тиббиётда ва психиатрияда кенг кулланилади. Иккинчиси 4дан 36гача булган ибтидоий (боланинг аклий ва ижтимоий ривожлани-шида биринчи булиб шаклланган ва намоён булган) ва ундан юкори (ривожланиш жара-ёнида ибтидоий узгартирилади)га ажрати-лади. Учинчи ёндашув Р.Плутчик томони-дан илгари сурилган х,иссиётларнинг психоэ-волюцион назариясига асосланган. Биринчи марта х,имоя механизмларининг таснифи А.Фрейднинг монографиясида берилган1.

Муаллиф куйидаги мезонларни таклиф килади: «мен» тахдидининг локализациям, онтогенезда шаклланиш вакти. Бундан ташкари, А.Фрейд ривожланиш жараёнлари-нинг нормаллиги муайян х,имоя жараёнлари ва тенденцияларнинг х,укмронлигига боFлик эканлигини таъкидлаган. Агар шахс бир х,имоя усулини кунт билан кулласа ва бошка одам-ларга булган муносабатлар х,ам шу х,имояга асосланса, бу х,одисани меъёрийми ёки пато-логик, кай даражада куриб чикилишини аниклаш кийин. Кейинчалик, сунги мезон психологик х,имоя механизмларининг замона-вий булинмаларида бирламчи ва иккиламчи, ибтидоий ва ривожланган, адаптив ва мос-ланмайдиган, етарли ва кам, самарали ва самарасиз булган х,олда ишлатилган.

Психологик х,имоя механизмларининг аса-бийлашиш шароитида намоён булишини М.А.Мкртчян куриб чиккан2. Шахс бундай вазиятларда х,еч кандай ягона ажратилган механизм билан эмас, балки улардан бири етакчи ва структуравий роль уйнайдиган х,имоя реакциялари бутун мажмуаси билан реакцияга киришади. Химоя мажмуалари-нинг шаклланишига шахснинг утмиш тажри-баси, унинг кадриятлари ва муносабатлари таъсир этади. Муаллиф х,имоя механизмла-рини икки асосий гурух,га ажратади: фаол ва суст куринишларга. Фаол х,имоялар фрустра-торни, низоли вазиятни бевосита х,ужумни бартараф этиш оркали низоларни бартараф этишга олиб келади. Суст х,имоя реакциялари тусикларни бартараф этиш оркали зиддиятни бартараф этишга олиб келади. Шахснинг ёшга

1 Фрейд А. Эго и механизмы защиты. - М.: Изд-во Эксмо, 2003. - 256 с.

2 Мктрчян М.А. Проблема фрустрации и защитные механизмы личности: автореф. дис. ... канд. психол. наук. - Ереван, 1975. - 26 с.

оид ривожланиш боскичида интраперсонал х,имоя механизмларининг тобелигига асосла-ниб, билим жараёнларининг узига хос хусу-сиятларини Р. Плутчик примитивлик-етуклик мезонига кура х,имоя таснифини тузади. Онто-генетик жих,атдан дастлабки х,имоялар пер-цептуал жараёнларга асосланган х,олда пайдо булади: диккат, сезгилар, идрок, уларни фао-лиятда курмаслик, ахборотни рад этиш билан боFлик. Бу гурух,га Р.Плутчик рад этишни, лойих,алашни, оркага кайтишни ва уларнинг аналогларини тегишли, деб х,исоблайди. Маз-кур х,имоялар энг ибтидоий, ва улардан фой-даланадиган одам эса х,иссий ва чала шаклланган шахс сифатида ифодаланади. Кейинчалик, хотира жараёнларига асосланган х,имоялар пайдо булади: урнини эгаллаш ва урнини алмаштириш. Ушбу механизмлар-нинг таъсири ахборотни унутишга асосланган. Энг мураккаб ва етук х,имояларга урнини алмаштириш, компенсация ва рационализа-торлик киради. Улар тасаввур ва фикрлаш-нинг ривожланиши х,ажмига кура шаклланади ва ахборотни х,имояли кайта ишлаш ва кайта бах,олашга ёрдам беради. Биз саккизта асосий х,имоя механизмларининг конструктив-лик даражасини белгилайдиган ва уларнинг ишлаш хусусиятларини курсатадиган х,олда тасвирлаймиз.

Инкор этиш - дастлабки онтогене-тик ва энг ибтидоий х,имоя механизми-дир. Вокеликдаги нарса ва х,одисалар идрок килинаётган вактда ахборот фильтри фао-лият курсатади. Шахснинг тасаввур мазмуни ва дунёкарашига карама-каршилик киладиган маълумотлар кабул килинмайди. Инкор этиш мавжуд вокеликни инфантил алмашти-ришни назарда тутади ва х,ар кандай салбий жих,атлар блокланади ва ижобий тизимга рух-сат этилади. Натижада, шахс травматик вазиятни боскичма-боскич бошдан кечириш имконига эга булади. Янги шароитларга мос-лашиш суст характерга эга булиб, конструк-тивликнинг куйи даражаси ифодаланади.

Лойи^алаштириш - психологик х,имоя шакли булиб, бу тушунча дастлаб З.Фрейд томонидан илмий муомалага киритилган. Лойих,алаштиришнинг функцияси субъект томонидан унинг шахсий фикрлари, кечинма-лари, сикиб чикарилган мотивлари ва характер хислатларини узи англаган ва англама-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

1-жадвал. Психологик х,имоя механизмларининг ички хусусиятлари

Психологик химоя механизмларининг ички хусусиятлари Инкор этиш Лойихалаштириш Оркага кайтиш Урин алмаштириш Сикиб чикариш Рационализация Компенсация Гиперкомпенсация

Етакчи билим жара-ёни Узлаштириш Узлаштириш Хотира Фикрлаш Хотира Фикрлаш Фикрлаш Фикрлаш

Кечирган х,ис-туЙFулар Рад этиш Ёкимсизлик Журъат-сизлик Fазаб Куркув Хавфсиз-лик Fам, каЙFу, хорлик Fам, каЙFу, хорлик

Мослашиш табиати Суст Фаол Фаол Аралаш Суст Суст Тобе эмас Тобе эмас

Конструк-тивлик даражаси Куйи Суст Куйи Урта Урта Юкори Юкори Юкори

ган холда бошка одамларга кучирилишида намоён булади. Баъзан уз килмишлари учун жавобгарликни утказиш максадида кулланилади. Бунда атрибутив лойихалашни хам фарклайдилар (уз салбий сифатларини онгсиз рад этиш ва уларни атрофдагиларга таркатиш); рационалистик узига тегишли фазилатларни англаш ва («хамма шун-дай килади» формуласига кура лойихалаш); хушомадгуй (узгаларнинг х,ак,ик,ий ёки хаёлий камчиликларини яхши фазилатлар сифатида талкин килиш); симилятив (камчиликларни ухшашлик билан мослаштириш, масалан, ота - бола). Ушбу механизм ижтимоий мосла-шишнинг фаол турига эга булган шахслар учун хосдир. Конструктивликнинг куйи даражаси ифодаланади.

Оркага к,айтиш - Зигмунд Фрейд1 назари-яси буйича психологик химоя механизмлари-дан бири булиб, инсон тахликали холатларда одатда болалигида узлаштирган хулк-атвор шаклларига мурожаат этади. Оркага кайтиш инкироз, таназзул, чекиниш маъноларини хам ифодалайди, ривожланишнинг анча олдинги даражаларига кайтиш. Хар бир катта ёшдаги киши хатто жуда яхши мос-лашиб олган булсада, "енгил тортиб олиш" учун вакти-вакти билан химояланишнинг бу усулига кайтиб туради (болалигида одат-ланган иш-харакатларини такрорлайди). Оркага кайтиш купрок хулк-атворнинг ва коникишнинг етилмаган усулларига кайтишни тахмин килади. Регрессив хулк одатда бола-нинг инфантилизацияси ва хиссий симбио-зига муносабатда булган катталар томони-дан раFбатлантирилади. Оркага кайтиш- ижо-

1 Фрейд З. Психология бессознательного. - М.: Просвещение, 1989. 448 с.

бий уз-узини х,ис килиш учун кабул килиниши мумкин булмаган ва тажовузкорга бевосита тобеликка тушиб колиш хавфи булган куркув хисини жиловлаш учун ишлатилади. Куркув хакикий раFбатни, шунингдек, у билан боFлик барча нарсалар, фактлар ва холатларни уну-тиш билан блокланади. Механизм мослашув-нинг суст турига эга булган шахслар томони-дан кулланилади. Конструктивликнинг куйи даражаси ифодаланади.

Урин алмаштириш - Fазаб туЙFусини жиловлаш учун амал килади. Шахс купрок заифрок жонли ёки жонсиз объектга ёки узига тажовуз килинганлигига эътибор берган холда кескинликни йукотади. Урин алмаштириш хам фаол ва хам суст шаклларга эга булиб, шахслар томонидан уларнинг зидди-ятли муносабат турларидан ва ижтимоий мос-лашишидан катъий назар шахс муносабат-ларида фойдаланилади. Мазкур механизм фаол мослашиш турига эга булган шахслар учун хосдир. Бу холатда конструктивликнинг уртача даражаси намоён булади.

Урнини эгаллаш (сикиб чикариш) - бу психологик химоя механизмини дастлаб Зигмунд Фрейд урганиб чиккан (унинг ана-логлари «бостириш»). Вахима ёки васва-сага карши тура олмайдиган хар бир кишида сикиб чикариш «узини» химоя килишнинг асосий усули хисобланади. Бошкача килиб айтганда,» репрессия « - бу шахс учун кабул килинадиган импульслар: истак, фикр, таш-виш уЙFотадиган хис-туЙFулар онгсиз намоён буладиган химоя механизми хисобланади. Купгина тадкикотчиларнинг фикрига кура, бу механизм шахснинг бошка химоя механизмларининг харакати таъсирида хам намоён булади. Хулк-атворда хали шакллан-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

V____

2-жадвал. 1-курс талабаларини психологик х,имоя к,илиш механизмларининг кескинлигини так,к,ослаш Тг-1 ва

Нг-1 узаро таъсирдан кейин

Психологик химоя механизмлари Тг-1курсда пси-хологик химоя механизмларининг кучланиши ( % ) Нг-1курсда психологик химоя механизмларининг кучланиши( % ) t< P

Урнини эгаллаш 38 50 2,12

Оркага кайтиш 43 54 2,55

Урин алмаштириш 41 46 2,01

Рад этиш 44 60 2,15

Лойихалатириш 56 60 2,02

Компенсация 69 60 2,80*

Гиперкомпенсация 42 33 2,78*

Рационализация 54 51 1,99

Психологик химоя усулларининг кескинлиги 48 50 1,83

Изох: 1,11-0,05 (2.04) даражасида мухим ахамиятга эга. 1,11* - мухим ахамиятга эга булган 0,01 (2.75). t< P. - Стьюдент мезонининг ахамиятли курсаткичи.

май, репрессия килинган (тушкунликка туш-ган) импульслар, уларнинг хиссий ва пси-ховегетатив кисмларини саклаб колишади. Мисол учун, психотравматик вазиятнинг мазмунли томони тушунилмайдиган ода-тий холат булиб, инсон хар кандай нотуFри хатти-харакатларнинг амалга ошишини бекор килади, аммо интрапсихикада можаро давом этади ва унинг окибатида пайдо булган хиссий танглик субъектив равишда ташки куринишдаги ташвиш сифатида юзага чикади. Шунинг учун юзага келган истаклар невроло-гик ва психофизиологик аломатларда намоён булиши мумкин. Юзага келган шароитларга мослашиш суст характерга эга булиб, кон-структивликнинг урта даражаси ифодаланади.

Рационализаторлик - стрессли холатларда юзага келадиган психологик химоя меха-низмларидан бири. Бунда якинлашиб кела-ётган салбий ходиса хар томонлама тахлил килинади, унинг ноаниклик даражаси пасай-тирилади, ходисанинг ичига кириб, унга олдиндан мослашиб борилади, кутилмаганлик (тусатданлик) эффекти бартараф килинади. Муаммонинг ечимига эришиш окилона ташкил этилади. Бу механизм, мослашув-нинг суст турига эга булган шахслар томони-дан кулланилади. Конструктивлик даражаси юкори булади.

Компенсация - психологик химоя меха-низмларидан бири. Бунда, рухий ёки жисмо-ний функцияларни максадга мувофик ривож-лантириш хисобига адекватлик хисининг кечинилиши руй беради. Компенсация инсон-

нинг муайян сохадаги бирор бир камчи-лиги, нуксони ёки ожиз томонини бошка сохаларда узини намоён килиш оркали беки-тишга харакат килишидир. Ушбу психологик химоя механизми онтогенетик жихатдан энг сунгги ва когнитив жихатдан мураккаб мудофаа механизмидир. Хакикий ёки хаёлий йукотиш, етишмовчилик ва хорлик сабабли Fам ва каЙFу каби хис-туЙFуларни жиловлаш учун мулжалланган. Компенсация-урнини копламок, урнини тулдирмок маъноларида келиб, бу камчиликларни тузатиш ёки яхши сифатларга урнини алмаштиришга уринишни уз ичига олади.

Компенсация кластерига идеал даражадаги компенсация деб тушуниш мумкин булган гиперкомпенсация механизми хам киради. Гиперкомпенсация-хаддан ташкари, окилона ёки махорат билан урнини копламок, урнини тулдирмок маъноларини ифодалайди. Меха-низмдан фойдаланиш ижтимоий мослашув-нинг индивидуал турига боFлик эмас. Кон-структивликнинг юкори даражаси амал килади.

Талабаларда психологик химоя механизмларининг конструктив усулларини шакллан-тириш буйича экспериментал изланиш нати-жаларини статистик кайта ишлаш Вилкок-сон Т-мезони ёрдамида амалга оширилди. Бу борада статистик жихатдан ахамиятли узгаришлар психологик химоя механизмлари-дан: репрессия, регрессия, рад этиш, компенсация, гиперкомпенсацияларда аникланди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

1-расм. Биринчи курс психология йуналиши талабаларининг тажриба гуру^ида копинг хул^-атвор

стратегиясини та^симланиши.

Психологик тадкикотимизнинг диагностик натижаларини мухокама килишнинг навбат-даги боскичига утамиз. Иккинчи жадвалда такдим этилган психологик химоя механизм-ларининг талабалар гурухларидаги сезиларли фаркларини тахлил килиш Стьюдент мезони ёрдамида амалга оширилди.

Ибтидоий химоя гурухида механизмлар-нинг кескинлиги статистик жихатдан сезиларли даражада камайиб борди: «урнини эгаллаш» (фарк-12%;), «оркага кайтиш «(фарк-11%),» "рад этиш» (фарк-16%). Психологик химоянинг юксак механизмлари гурухида «компенсация» (фарк-9%), «гиперкомпенсация» (фарк-9%) дан фойдаланиш частотаси-нинг ошиши кайд этилди.

Таъкидлаш жоизки, Тг-1 ва Нг-1 талаба-ларида химоя механизмларининг умумий кескинлиги (ПХ.УК) нинг курсаткичлари статистик жихатдан сезиларли фарк килмайди, аммо хосил килувчи узаро таъсир нати-жасида хар икки гурух субъектларининг кийинчиликларни бартараф этишлари учун сифат жихатидан турли механизмлар курсаткичлари фаркланди (1-расм).

Талабаларнинг копинг хулк-атвор хатти-харакатларидаги урта гурух узгариши факат «муаммони ечиш» стратегиясини куллашда (тажрибагача-73%, кейин-88%; фарк-15%). Талабаларнинг кийинчиликларни енгиб утиш

йулларини мустакил излашга булган интилиш-лари кучайиб борган.

«Ижтимоий куллаб-кувватлаш» стратегия-сига амал килиш интенсивлиги (тажрибагача -60%, кейин-60%), «кочиш» механизмидан фойдаланиш (тажрибагача -58%, кейин-58%) узгаргани йук.

Уз-узини англашнинг хусусиятлари ва психологик химоя тизимининг самарадорлиги мезонлари сифатида ифодаланган «бахолаш», «куч», «фаолият» омиллари урганилганда, тажриба-тадкикот ишлари натижаларида узгаришлар юз берди (2-расм).

«Бахо» омилининг гурухий уртача курсаткичлари (тажрибагача-43%, кейин-57%; фарк-14%) сезиларли ортганлиги кузатилди (3-расм), бу уз-узидан уларнинг кобилиятлари ижобий намоён булишига кура, имкониятлари ошиб бораётганлигини курсатди.

«Куч» омилининг кийматлари хам сезиларли ортганлиги аникланди (тажриба-гача- 33%, кейин-43%, фарк-10%), бу талабалар шахсининг иродавий сифатларини кучайиб бориш назоратини оширишни, кийинчиликларни енгиб утишга мойиллигини курсатади.

«Фаоллик» омили биринчи курс талаба-ларида (тажрибагача- 10% гача; кейин-24%; фарк-14%) анча юкори бахоланганлигини куриш мумкин, бу муаммоларни хал килишда катъийлик, дадиллик, журъатлилик ва тад-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 11 (120)

2-pacM. П^хология йyнaлиши 1-^pc тaлaбaлapидa (Тг-lfla) уз-узини aнглaш xуcуcиятлapининг ифoдaлaниш

кypcaткичлapи.

биpкоpлик c^a^apH шaкллaнaëтгaнлигини кypcaтaди (3-pacм).

Шyндaй килиб, олиб боpилгaн тaдкикотлapимизгa тaяниб ^й^ги xyлоca-лapгa кeлинди:

1. Кон^ую-ив пcиxологик химояни ш^к-ллaнтиpиш бyйичa тaжpибa-экcпepимeнт ишлapи дaвомидa биpинчи ^pc тaлaбaлapидa пcиxологик химоя мexaнизмлapи вa узлигини aнглaш cтpaтeгиялapи мyноcaбaтлapидa ижо-бий yзгapишлap юз бepди.

Пcиxологик химоянинг фyнкционaл жихaтлapидa умумий зypикиш кypcaткичи caклaниб колca-дa, ибтидоий химоя

киймaтлapининг пacaйиши кyзaтилди ^нини эгaллaш, оpкaгa кaйтиш, paд этиш) вa юкcaк химоя мexaнизмлapи (компeнcaция, гипep-компeнcaция) кyчaйгaнлиги aниклaнди.

3. Юкоpидaги уз^иш тaлaбaлapнинг мaкcaдгa эpишишлapидa фaол булиш^, maxc xycycиятлapининг нaмyнaли вa мeъëpий нaмоëн булишини тaъминлaшгa имкон бepди.

4. Aниклaнгaн yзгapишлap тaлaбaлapни пcиxологик химоя тизимининг caмapaдоp-лигини ошиpишгa вa yлapнинг янги фaо-лият дapaжacигa оcонлик билaн утишив олиб кeлди.

Фoйдaлaнилгaн aAa6në™ap pyйxaти:

1. Фpeйд А. Эго и мexaнизмы зaщиты. - M.: Изд-во Экcмо, Z003. -ZSe c. Z. Mктpчян M.A. Пpоблeмa фpycтpaции и зaщитныe мexaнизмы личноcти: aвтоpeф. диc. ... кaнд. пcиxол. нayк. - Еpeвaн, 1975. - Z6 c.

3. Фpeйд З. Пcиxология бeccознaтeльного. - M.: Пpоcвeщeниe, 1989. 448 c.

4. Фaйзиeвa M. Шaxcнинг пcиxологик химоя мexaнзмлapи. Mоногpaфия. - К^ши: "Нacaф", НMИУ. Z0Z1. - 143 бeт.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ZOZl, 11 (Ш)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.