CC BY
45Innovatsiya jarayonlari, ularning funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, mexanizmlari va uni amalga oshirish kreativlari, boshqarish tamoyillarining pedagogik asoslarini o'rganish oliy maktab o'quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon &andartlari darajasida tashkil etish imkonini beradi.
Xulosa:O'qituvchi faoliyatida o'z-o'zini faollashtirish, o'z ijodkorligi, o'z-o'zini bilishi va yaratuvchiligi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o'qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. O'qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to'qnashuvi va o'zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini ko'zda tutadi.
O'qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog'liq. Unga o'qituvchining tayinli muloqoti aks fikrlarga nisbatan beg'araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o'qituvchi o'z bilim va ilmiy faoliyatini ta'minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo'ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.N.N. Azizxo'jaeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T. Nizomiy nomidagi TDPU. 2006.
2. R.A.Mavlonova, N.X.Raxmankulova. "Boshlang'ich ta'limda innovatsiya". T., TDPU 2007-y.
IJODKOR O'QITUVCHI JURNALI5 IYUN / 2022 YIL / 19 -SON3493. Okhunov, M., & Minamatov, Y. (2021). Application of Innovative Projects in Information Sy&ems. European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630), 11, 167-168.4.Minamatov, Y. E. U. (2021).
KOMPYUTER LINGVISTIKASINI O'QITISH MUAMMOSINING PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK, METODIK ADABIYOTLARDA O'RGANILISHI
Mamirov Ozodjon Baxtiyor o'g'li
Jizzax davlatpedagogika universiteti O'zbek tilini o'qitish metodikasi kafedrasi
Kata o'qituvchisi
Annotatsiya: Kompyuter lingvitfikasining yaratilish tarixi, pedagogik ahamiyati, metodik ishlanmalari ushbu maqolada keltirilgan. Globallashuv jarayonida kompyuter lingvitfikasining o'rni ochib berilgan. Kompyuter lingvitfikasida so'zlarni kiritish, tahlil, tahlil qilish va boshqa datfurlarni ishlab chiqish. Inson tarjimasi va mashina tarjimasi haqida ma'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: Lingvitfika, kompyuter, tarjima, axborot, texnologiyalar, matnlar, platformalar, datfurlar, mashina tarjimasi, inson tarjimasi
Hozirgi zamonaviy dunyoda muloqot va axborotning ahamiyati juda katta va ahamiyatli, shubhasiz jamiyat hayotining turli sohalari bugungi kunda axborot olamining bevosita ta'siri o&ida ekanligi hammaga ma'lum. Shu bilan birga, kompyuter texnologiyalari yangi davr maqsadlariga erishishda muhim o'rin tutadi. Hayotimizning barcha jabhalariga kirib bordi. Globallashuv sharoitida mashina tili va inson tili o'rtasidagi farq bilan bog'liq ma'lum qiyinchiliklar mavjud, bundan tashqari, inson tilining mavjud xarakterli xususiyatlari bu muammoni hal qilishni tobora ko'proq talab qilmoqda. Shuning uchun hisoblash tilshunosligi va tarjima tilshunoslik eng muhim ahamiyatga ega. Hisoblash tilshunosligi tilshunoslik, kompyuter texnologiyalari va matematika fanlarida samarali fanlararo bog'liqlikdir. Chunki kompyuter tilshunosligida matematik amallar va buyruqsiz da&urlarni ishga tushirib bo'lmaydi. Bu amaliy tilshunoslikning tilni qayta ishlashning hisoblash jihatlari bilan shug'ullanadigan bo'limi hisoblanadi. Uni o'rganish sohasi nutq va matn bilan ifodalangan tilning ikki tomonlama mohiyatidir. Uning boshqa yo'nalishlari quyidagicha tasniflanadi: til muhandisligi, sun'iy intellekt, matnlarni bir tildan ikkinchi tilga mashina tarjimasi orqali tarjima qilish, axborot texnologiyalari, aloqa texnologiyasi, qidiruv tizimini loyihalash, katta hajmdagi matndan ma'lumot olish. Eng katta til ma'lumotlar bazasida yoki Internetda turli savollarga javob topish, matn va nutqni qayta ishlash, ovozli buyruqlarni mashinada qabul qilish va ularni batafsil bajarish, matnni nutqqa aylantirish va aksincha, matnlar mazmunini ko'rib chiqish, ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish. Tegishli fanlar qatori umuman inson tili, inson aqli psixologiyasi va sun'iy kompyuter intellekti bilan bog'liq masalalarni qamrab oladi. Shu munosabat bilan turli ta'lim tizimlarida bu fan ba'zan tilshunoslik, ba'zan esa kompyuter texnikasi va matematika fanining kichik guruhiga kiradi. Telefon, radio va boshqalar kabi turli xil elektron qurilmalar orqali ovozni yozib olish va uzatish mumkin bo'lgan bizning zamonamizda til aloqa muhandisligi deb ataladigan boshqa mutaxassislar guruhining tadqiqot ob'ektiga aylandi. Kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi bilan tabiiy til tadqiqotlari juda katta o'zgarishlarga duch keldi. Bugungi kunga kelib, imlo xatolari va grammatik tuzatishlarni tekshirish, hujjatlar va ma'lumotlar bazalaridan ma'lumotlarni olish, bir tabiiy tildan boshqa tilga tarjima qilish va boshqalar uchun da&ur. butun dunyo bo'ylab millionlab nusxalarda sotilgan. Biroq, hali sun'iy intellektga ega bo'lmagan da&urlar hali ham amal qiladi. Barcha da&urlarni ham bir tilni ikkinchi tilga o'zgartira olmaydi.
Hisoblash tilshunosligining eng yaxshi kichik toifalaridan biri bu tilni to'g'ri tanib olish uchun da&uriy vositalarni ishlab chiqarish va tabiiy tilda avtomatik tarjima va keng qamrovli inson-mashina aloqasida mukammallikka erishish uchun kuchli vositani ishlab chiqishdir. Shuning uchun ham kompyuter lingvi&ikasini idrok xaritasi vositasida o'qitish ancha samarali usul hisoblanadi. Hozirgacha kompyuter lingvi&ikasi yaratilganiga qariyb 50 yil bo'lgan lekin bu muammo to'liq hal etilmagan.
Ammo bundan oldin ham bir-birining bilimiga ega bo'lish uchun ko'pchilik xalqlarning tilini aniqlash usullaridan foydalanish zarurati mavjud edi, ya'ni biz universal til haqida gapiramiz. Masalan, o'rta asrlarda xalqaro darajadagi barcha muhim masalalar lotin tilida ifodalangan va shuning uchun universal til ko'pchilikning orzusi edi. Aloqa muammosiga yechim izlagan insoniyat uchun hozirda 600 dan ortiq
da^urlar taqdim etilgan. Tarixiy tilshunoslikda bu tilning tarqalishi butun ko'hna qit'ada yaqqol ko'zga tashlanadi. Masalan, mo'g'ullar hukmronligi davrida va o'sha davrgacha bu til Hindi^on davlatining rasmiy tili bo'lgan. Bu til boy lug'at va yoqimli iboralar tufayli zodagonlar va oddiy xalq orasida ko'plab muxlislarga ega bo'lib, bir qarashda Hindi^onga hukmdorlar tili sifatida kirib kelgan bo'lsa-da, lekin asrlar osha o'zining notiqlik mahorati tufayli o'ziga xos bo'lgan. Millionlab odamlar tomonidan chin dildan qabul qilingan. Bu Tojiki^on, Afg'oni^on va Markaziy Osiyoning ba'zi boshqa mintaqalarida keng tarqalgani hammaga ma'lum. O'zbek tilidagi matnlarda hisoblash tilshunosligining qo'llanilishini o'rganishning ahamiyati haqiqatan ham o'zbek tilida so'zlashuvchi jamiyatda kognitiv imkoniyatlarni kengaytirish, shuningdek, bilimlarni boshqa tillar orqali o'zbek tiliga o'tkazish zarurligini ko'rsatadi. Ayni paytda olimlarning turli sohalardagi izlanishlari natijasida olingan bilimlar turli tillarda internet tarmoqlari orqali tarqatilmoqda. Hozirgi davrda asosiy ilmiy ma'lumotlar odatda ingliz tilida va rus tilida ilmiy ma'lumotlar bazalarida qayd etiladi, va uni boshqa tillarda foydalanuvchilar uchun chiqarish ko'plab qiyinchiliklar bilan bog'liq. Ushbu tadqiqot kompyuter qurilmasi ma'lumotlarni boshqa tillardan o'zbek tiliga va aksincha o'tkazish, so'z va matnni tarjima qilish, audio va video ma'lumotlarini aylantirish, shuningdek, o'zbek tilining bu sohada qanchalik muvaffaqiyatli ekanligini ko'rsatadi. Boshqa tomondan, elektron platformalarning tobora kengayib borishi yangi avlod hayotining barcha sohalarida yangi muhit yaratdi, deb aytishimiz mumkin. Shu bilan birga, til ijtimoiy in^itut sifatida, yangi yondashuv ta'sirida va mobil telefonlar, veb-saytlar yoki shaxsiy kompyuterlar kabi raqamli ommaviy axborot vositalarida matnga yo'naltirilgan asosiy vositaga aylandi. Masalan, yangi platformalarda lingvi^ik kompyuter ilovalari sohasida ta'lim sohasi sifatida o'zini namoyon qilgan yangi vositalar yordamida elektron ta'lim tizimini qayd etish mumkin. Garchi elektron platformalar orqali o'zbek tilini o'rganish o'zbek yozuvi yoki zarur platformalar bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos xususiyatlar tufayli unchalik maqbul bo'lmasa-da, lekin aytish mumkinki, dunyodagi til o'rgatish usullarining aksariyati magnit audiokassetalarning yaratilishidan tortib to pay do bo'lgunga qadar raqamli xotira va ixcham disklar o'rganilayotgan tilni o'qitish samaradorligini oshirish uchun audio va ko'rgazmali o'qitish vositalaridan foydalanishga qaratilgan . Undan tashqari ma'lumotlarni saqlash hajmi va muddati kattaroq. O'zbek tilini elektron o'qitish tizimining sezilarli muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi, raqamli platformalarda o'zbek tilini o'qitish tenglamalarini samarasiz qoldirgan va boshqa tillarga nisbatan sanoatning kengayishiga to'sqinlik qilgan yozuv va grammatikaning o'ziga xos xususiyatlaridir.
Ilmiy adabiyotlardan ko'rinadiki 50-yillarning boshidan beri XX asrda tabiiy tillarni qayta ishlash uchun kompyuterlarni qo'llash bo'yicha jiddiy harakatlar amalga oshirildi. Bu sa'y-harakatlar ko'proq mashina tarjimasiga qaratilgan bo'lib, o'sha davrdagi siyosiy vaziyat, ya'ni super kuchlar o'rtasidagi qarama-qarshilik davri tufayli ular Sovuq urush davrida qarama-qarshilik vositalarini ishlab chiqish uchun rus tilidan ingliz tiliga tarjima qilishga e'tibor qaratdilar. Hisoblash tilshunosligi sohasida asosiy lingvi^ik jihat matematika va muhandislik tarmoqlarining o'sishi va rivojlanishi, bir tildan ikkinchi tilga mashina tarjimasi, axborot nazariyasi, radioaloqa va boshqalar bilan bog'liq. Bu kabi sohalar hozirda rivojlanib, takomillashib bormoqda, shuningdek, juda
porloq kelajakka ega. Shu asosda, bu savol kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishning ko'plab masalalarida o'z muammolarini hal qilish ehtiyojlarini qoplaydigan kompyuter texnologiyalarining yangi tomoniga taalluqlidir. Tilshunoslikdagi masalalarning taxminiy yechimi. Oxirgi yillarda til, ilmiy adabiyotlarni avtomatik tarjima qilish, axborotni saqlash, kodlash va hokazolarga oid ko'plab yangi ilmiy-texnikaviy savollar paydo bo'ldi . Rus olimi Ya.V. Loya o'z ishida shunday ta'kidlaydi: «Mashina g'oyasi tildan tilga tarjima birinchi marta sovet texnik-ixtirochi P.P. Smirnov-Troyanskiy tomonidan ilgari surilgan va 1933 yilda birinchi mexanizatsiyalashgan lug'atni yaratgan. 1946 yilda mashina tarjimasi g'oyasi amerikalik tilshunos A. Uiver tomonidan ishlab chiqilgan. Mashina tarjimasi eksperimentlari 1954 yildan beri olib boriladi. AQShda IBM - 701 elektron hisoblash mashinasi yordamida rus tilidan ingliz tiliga 250 ta so'z asosida texnik matnlarning birinchi tarjimalari amalga oshirildi. Mashina tarjimasi texnikasi tilning ^rukturaviy elementlaridan foydalanish cha^otasi va ularni taqsimlashda tizimli tahlil va ^ati^ik tadqiqotlar natijalarining bir qismidan foydalanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Raximov A. Kompyuter lingvi^ikasi asoslari. -T.: Akademnashr, 2011.
2. Po'latov A. Kompyuter lingvi^ikasi. -T.: Akademnashr, 2011.
3. Muhamedova S. O'zbek kompyuter lingvi^ikasi: rivojlanish tarixi, buguni va kelajagi II Til va adabiyot ta'limi. -T.: 2004.
4 Muhamedova S. Kompyuter lingvi^ikasi (metodik qo'llanma). -T.: ToshDPU nashri, 2007.
5. Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). -T.: УзМУ. 2003.
