Научная статья на тему 'Коллеж ўқувчилари юридик тушунчаларни ўзлаштиришларида асаб тизимининг ўзига хос аҳамияти'

Коллеж ўқувчилари юридик тушунчаларни ўзлаштиришларида асаб тизимининг ўзига хос аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
97
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
юридик тушунчалар / индивидуал-психологик хусусиятлар / мувозанатланганлик / тормозланиш / қўзғалиш / ҳаракатчанлик / тушунчаларни таърифлаш / тушунчаларни таққослаш / корреляцион боғланишлар / juristic concepts / individual and psychological features / equilibrium / inhibition / excitation / agility / definition of the concepts / comparison of the concepts / correlations

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Жўраев Б.

Мазкур мақолада коллеж ўқувчиларининг юридик тушунчаларни ўзлаштириш жараёни асаб тизимининг бир қатор хусусиятларига боғлиқлиги, шунга кўра ўқувчиларнинг юридик тушунчаларни ўзлаштиришларида уларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини эътиборга олиш ва улар билан индивидуал ишлар олиб боришни амалга ошириш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF PECULIARITIES OF NERVOUS SYSTEM IN THE FORMATION OF JURISTIC CONCEPTS IN COLLEGE PUPILS

In the article the dependence of the formation of juristic concepts from a diversity of peculiarities of processes of nervous system on the basis of the results of the research is studied. In this connection, it is widely covered the problems of taking into account the individual and psychological features of pupil’s personality and the issues of carrying out individual work on formation of juristic concepts with them.

Текст научной работы на тему «Коллеж ўқувчилари юридик тушунчаларни ўзлаштиришларида асаб тизимининг ўзига хос аҳамияти»

V_/

Жураев Б.,

К,арши давлат университети катта илмий ходим-изланувчиси

КОЛЛЕЖ УКУВЧИЛАРИ ЮРИДИК ТУШУНЧАЛАРНИ УЗЛАШТИРИШЛАРИДА АСАБ ТИЗИМИНИНГ УЗИГА ХОС А^АМИЯТИ

ЖУРАЕВ Б. КОЛЛЕЖ УКУВЧИЛАРИ ЮРИДИК ТУШУНЧАЛАРНИ УЗЛАШТИРИШЛАРИДА АСАБ ТИЗИМИНИНГ УЗИГА ХОС АЦАМИЯТИ

Мазкур маколада коллеж укувчиларининг юридик тушунчаларни узлаштириш жараёни асаб тизимининг бир катор хусусиятларига боFликлиги, шунга кура укувчиларнинг юридик тушунчаларни узлаштиришларида уларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини эътиборга олиш ва улар билан индивидуал ишлар олиб боришни амалга ошириш масалалари куриб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: юридик тушунчалар, индивидуал-психологик хусусиятлар, мувоза-натланганлик, тормозланиш, кузFалиш, х,аракатчанлик, тушунчаларни таърифлаш, тушунчаларни таккослаш, корреляцион боFланишлар.

ЖУРАЕВ Б. ЗНАЧЕНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ НЕРВНОЙ СИСТЕМЫ В УСВОЕНИИ ЮРИДИЧЕСКИХ ПОНЯТИЙ УЧАЩИМИСЯ КОЛЛЕДЖА

В данной статье рассматривается зависимость усвоения юридических понятий от ряда особенностей процессов нервной системы на основании результатов проведенного исследования. В связи с этим, широко освещаются проблемы учета индивидуально-психологических особенностей личности учащихся и вопросы осуществления индивидуальной работы с ними по усвоению юридических понятий.

Ключевые слова и понятия: юридические понятия, индивидуально-психологические особенности, уравновешенность, торможение, возбуждение, подвижность, определение понятий, сравнение понятий, корреляционные связи.

JURAEV B. THE IMPORTANCE OF PECULIARITIES OF NERVOUS SYSTEM IN THE FORMATION OF JURISTIC CONCEPTS IN COLLEGE PUPILS

In the article the dependence of the formation of juristic concepts from a diversity of peculiarities of processes of nervous system on the basis of the results of the research is studied. In this connection, it is widely covered the problems of taking into account the individual and psychological features of pupil's personality and the issues of carrying out individual work on formation of juristic concepts with them.

Keywords: juristic concepts, individual and psychological features, equilibrium, inhibition, excitation, agility, definition of the concepts, comparison of the concepts, correlations.

Касб-цунар коллежи укувчиларининг юридик тушунчаларни узлаштириши билан ботик муаммони тацлил этишда таъ-лим олувчиларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини инобатга олиш цам муцимдир.

Укувчиларнинг тушунчаларни узлашти-ришларида уларнинг индивидуал-психологик хусусиятлари таъсирини бах,олашда куйидаги х,олатлар инобатга олинди:

1. Асаб тизимининг кучи.

2. Интеллектуаллик даражаси.

3. Темперамент структураси.

Асаб тизими хусусиятлари тушунчаси бо-расида етарлича назарий ёндашувлар мав-жуд булиб, улар бугунги кунда эмпирик тадкикотларни амалга оширишда методоло-гик асос сифатида хизмат килади (И.П.Павлов, Б.М.Теплов)1. Мавжуд назарий Fоялар асаб тизимининг хусусиятлари табиатини тушуниш имконини беради.

И.П.Павлов томонидан ажратиб курсатил-ган асаб тизимининг учта хусусияти: кучи, х,аракатчанлиги ва мувозанатлашганлиги х,аки-даги карашлари тадкикотимизда тах,лил эти-лаётган масаланинг табиатини ёритиш учун асос булиб хизмат килади2. Укувчиларнинг тушунчаларни узлаштиришларида асаб тизимининг ах,амияти билан боFлик х,олатни тах,лил этиш учун унинг табиий хусусиятларини ифода этувчи баркарор сифатларини кел-тириб утишни лозим топдик:

1. К,уз*алишга кура асаб тизимининг кучи жадал ва такрорланувчи юкламалар, ортикча тормозланиш аникланмаган х,олатда куз-Fалишларга узок вакт бардош бера олади.

2. Тормозланишга нисбатан асаб тизимининг кучи такрорланувчи ва доимий такрор-ланадиган тормозловчи таъсирларга нисбатан чидамлидир.

3. К,уз*алиш ва тормозланишга нисбатан мувозонатлашганлик куз*алиш ва тормозланиш таъсирларига нисбатан асаб тизимининг бир хил реактивлигини намоён килади.

4. Асаб тизимининг лабиллиги асаб жа-раёнлари куз*алиши ёки тормозланишининг

вужудга келиши ёки тухташ тезлиги буйича бах,оланади.

Асаб тизимининг кучсизлиги узок, вактли ва концентрациялашган куз^алиш ва тор-мозланишни асаб тизимида тутиб туришга кобилиятсизлигини характерлайди.

Харакат вактида асаб тизимининг них,оятда кучли кузFатувчилари х,имоя килувчи тормоз-лаш х,олатига тез ута олади. Шундай килиб, кучсиз асаб тизимидаги асаб х,ужайралари иш кобилиятининг пастлиги, кувватнинг тез камайиши билан тафовутланади. Аммо кучсиз асаб тизими кучли сезгирликка эга. У х,аттоки кучсиз куз*атувчилар таъсирига мос жавоб бера олади3.

Бугунги кунда дифференциал психологик жих,атдан инсон асаб тизимини харак-терловчи 12 та мезон ажратиб курсатилган (В.Д.Небылицын). Унинг таркибига 8 та бирламчи хусусиятлар (кузFалиш билан тормозланишга муносабатига кура кучи, х,аракатчанлик, динамиклик ва лабиллик) ва 4 та иккиламчи хусусиятлари (ушбу асосий хусусиятларга кура мувозанатлашув) кири-тилган4. Ушбу хусусиятлар барча асаб тизими ва алох,ида анализаторларга мансуб-лигини курсатади. Айнан асаб тизимининг укувчининг узлаштиришига таъсир масаласи-ни куриб чикишга, юкоридаги хусусиятлар-нинг урни мавжудлигини эмпирик урганишга эътибор каратдик.

Укувчиларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини бир жих,ати асаб тизимининг хусусиятлари билан боFликдир. Биз укувчиларнинг асаб тизимига хос хусусиятларини аниклашда экспрессив методика -Е.Ильиннинг «Теппинг тести»5, темперамент-ни урганишга мулжалланган В.М.Русалов

1 Теплов Б.М. Психология индивидуальных различий. Хрестоматия. - М.: «ЧеРо», 2000.

2 Данилова Н.Н., Крылова А.Л. Физиология высшей нервной деятельности. - М.: МГУ, 1989.

3 Данилова Н.Н., Крылова А.Л. Физиология высшей нервной деятельности. - М.: МГУ, 1989.

4 Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология. -СПб.: «Питер», 2001.

5 Сборник психологических тестов. Часть III: Пособие. / Сост. Е.Е.Миронова. - Минск: Женский институт ЭНВИЛА, 2006.

V_/

1-жадвал. Уцувчиларнинг асаб тизими хусусиятларига кура даражалари

№ Асаб тизими хусусиятига кура Текширилувчилар (150 нафар) Типларнинг фоиз курсаткичлари

1. Кучли 40 26,66

2. Уртача 71 47,33

3. Уртача кучсиз 21 14

4. Кучсиз 18 12

суровномаси1 ва В.Т.Козлованинг «Интеллект лабиллиги»2 тестларидан фойдалан-дик. Интеллектуал лабиллик шундай аклий махоратки, инсон уз эътиборини бир маса-ладан иккинчи масалага утказиш ва уйлаш боскичидан харакат боскичига тез утиш кобилиятини билдиради. Интеллектуал лабиллик кобилияти ривожланган инсонлар ву-жудга келган мураккаб вазиятга тез ва осон мослаша оладилар.

Е.Ильиннинг «Теппинг тести» ёрдамида касб-хунар коллежи укувчиларининг асаб тизими хусусиятларига мансублигини аник-лашга эътибор каратилди. Методиканинг хусусиятига кура, асаб тизими хусусиятлари куйидаги даражаларга ажратилди:

кучли тип: дастлабки 10-15 сонияда суръат юкори даражага усиб боради, нав-батдаги 25-30 сонияда эса дастлабки х,олга кайтади. Бу типдаги текширилувчилар кучли асаб тизимига эга булади;

барцарор тип: юкори суръат бутун иш вакти мобайнида бир хил даражада ушлаб турилади. Бу типдаги асаб тизими уртача куч-га эга хисобланади;

кучсиз тип: юкори суръат иккинчи 5 сония оралиFида пасаяди ва бутун иш давомида иш суръати пасайиб боради. Бу типдаги асаб тизими кучсизлиги билан ажаралиб туради;

уртача кучсиз тип: ишнинг суръати дастлабки 10-15 сониядан кейин пасаяди. Бу типнинг асаб тизими кучи урта ва кучсизлик оралиFида бахоланади - уртача кучсиз асаб тизимли;

уртача кучли тип: юкори суръатнинг дастлабки пасайиши узгаради ва суръатнинг киска муддатли усиши дастлабки даражагача давом этади. Бундай киска муддатли кучни

1 Русалов В.М. Опросник структуры темперамента. Методическое пособие. - М., 1990.

2 Основы психологии. Практикум. / Ред.-сост. Л.Д. Сто-

ляренко. - Ростов н/Д.: «Феникс», 1999.

сафарбар этиш кобилияти уртача кучли асаб тизимига хосдир.

Методикани куллашимизга кура укувчи-ларнинг асаб тизимига хослиги 1-жадвалдаги каби куриниш олди.

Муаллиф томонидан Карши педагогика коллежи II курсларида бошланFич таълим йуналиши укувчилари уртасида утказилган тадкикот3 натижаларига кура, 150 текши-рилувчидан 47,33 фоизида (71 нафарида) уртача асаб тизими кузатилди. Бу асаб тизими курсаткичларнинг баркарорлиги, асаб хужайраларининг муътадил иш кобилиятига эгалиги, юкори ишлаш суръати бутун иш давомида бир хил даражада ушлаб турилиши билан фаркланади.

Ушбу типдаги укувчилар узок вакт иш-лаганда дам олиш учун киска муддатли тухталишларга эътибор каратиши мухим (юкламанинг ортиб кетиши билан дам олиш учун тухталишлар пропорционал усиб бо-ради).

Укувчиларнинг 26,66 фоизи (40 нафари) кучли асаб тизимига эга булди. Уларда юкори ишлаш суръати узок вакт давом этади, ишнинг суръати вактли тарзда усиб боради. Бу тоифа укувчиларнинг иш курсаткичлари анча юкори булиб, асаб тизими хужайраларининг ишга кобилиятлилиги узок вакт мобайнида дастлабки даражада сакланиб колади. Уларда толикишлардан сунг куч тез тикланади. Фао-лиятдаги хатоларга нисбатан сезгирлик анча юкори. Монотон ишлашда эса кучиш бир оз кийин кечади.

14 фоиз (21 нафар) укувчиларнинг асаб тизими уртача кучсиз асаб тизимига эга эканлиги маълум булди. Уларда уртача ва кучсиз асаб тизими уртасидаги хусусиятлар намоён булди. Бу тип асаб тизими эгаларига бекарорлик ва иш суръатининг киска муддатли усиши, иш-

3 Жураев Б. Укувчиларда юридик тушунчалар шакллани-шининг психологик жихатлари. - Т.: «Фан», 2014. -154-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

нинг якунида ишдаги натижаларнинг дара-жаси ва сифати пасайиши хосдир. Уларнинг асаб тизимлари узок вактли юклама ва юкори суръатни тутиб тура олмайди.

Бу асаб типига мансуб укувчиларга узок вакт юкламани бериш асаб тизимида толикишни ошириб юборади. Шунинг учун уларнинг ишлашини таъминлашда укув-чиларнинг киска муддатли релаксацион та-наффусларини таъминлаш зарур. Улар билан бир хил типдаги фаолият устида узок вакт ишлашдан кура, фаолиятни алмаштириб, фаоллаштирувчи мухит хосил килиш лозим булади.

Укувчиларнинг 26,66 ва 46,33 фоизи кучли ва уртача асаб тизимига мансуб экан. Уларда таълим жараёнида хам колган тенгдошлари-га нисбатан узлаштириш курсаткичлари анча юкорини ташкил килади, дейиш мумкин.

Теппинг тестидан фойдаланиб укувчи-ларнинг асаб тизими типларини аниклашга эришдик. Буни эса айнан укувчиларнинг асаб тизими типларига кура юридик тушунчалар-нинг шаклланишини бахолаш жараёни билан боFлашга харакат килдик. Бунинг учун муал-лиф томонидан Карши тиббиёт коллежи 2-3 курсларида хамширалик иши мутахассислиги-дан таълим олувчи 123 нафар талаба уртасида утказилган тадкикот1 натижаларининг психологик тахлили куйидагича амалга оширилди. Укувчиларнинг курсаткичлари умумий уртача киймат хамда асаб тизимига кура тушунча-ларнинг шаклланишини бахоловчи холатлар буйича корреляцион боFликликда талкин этилди (2-жадвал).

Укувчилар асаб тизими тушунчаларнинг шаклланишидаги урни куйидагича куриниш олди:

Умумий кийматлар буйича укувчиларнинг натижалари уртача курсаткичлари «тушун-чалардан хабардорлик» - 4,51, «тушунча-ларни таърифлаш» - 3,93, «тушунчаларни таккослаш» - 3,30, «тушунчаларни умум-лаштириш» - 3,16 ва «тушунчаларни куллаш сохасини билиш» буйича 3,64 куриниш олди. Бундан куринадики, укувчилар биладиган тушунчаларни эсга олиш ва улардан хабардор-

1 Жураев Б. Касб-хунар коллежи укувчиларида юридик тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятлари. - Карши: «Насаф», 2015.

лик 10-12 та тушунча билан чекланар экан. Тушунчаларни таърифлашда бу курсаткич умумий уртача холат буйича 3-4 тадан ту-шунчани таърифлай олганликларидан да-лолат бермокда. Бу эса уртачадан паст курсаткичдир.

Тушунчаларни таккослашда такдим этил-ган 30 та юридик тушунчадан 7-9 тасини узаро киёслашга эришилган, дейиш мумкин. Курсаткичларнинг бу куриниши умумий жихатдан ижобий хол сифатида каралмайди.

Тушунчаларни умумлаштириш билан боF-лик холатда укувчиларда умумий жихатдан бироз кийинчилик вужудга келгани кузатил-ди. Айнан бу борада укувчилар юридик тушунчаларнинг хоссаларига кура умумлаш-тиришларида 5-6 тадан иборат тушунчалар уртасидаги боFликликни акс эттиришга эриш-дилар. Бу хам уртачадан пастдир. Уз навбатида укувчилар тушунчаларни куллаш сохаларини изохлашда хам анъанавий курсаткич билан чекландилар. Аммо укувчиларнинг асаб тизими типларига кура тушунчаларнинг шакл-ланганлик холатида курсаткичлар узига хос куриниш олган, дейиш мумкин.

Кучли асаб тизимига мансуб укувчиларда тушунчаларнинг шаклланишида натижалар анча ижобий куриниш олганлигининг гувохи буламиз. Уларда «тушунчалардан хабардорлик» 8,0 куринишда, «тушунчаларни таърифлаш» - 6,73, «тушунчаларни таккослаш» -5,36, «тушунчаларни умумлаштириш» (5,36) ва «тушунчаларни куллаш сохасини билиш» 5,48 куринишда булган. Асаб тизими кучли укувчилар узлари биладиган тушунчаларни эсга тушириш ва уларни санаб беришда уртача 22-24 та тушунчани келтира олдилар. Тушунчаларни таърифлашда уртача 6-7 тушунчани таърифлашга, тушунчаларни таккослашда такдим этилган 30 та юридик тушунчадан 1720 тасини узаро киёслашга эришдилар.

Шунингдек, тушунчаларни умумлаштириш-да хам улар ижобий курсаткични акс эттира олдилар ва тушунчалар уртасидаги узаро хусусиятга кура умумлаштиришда кам ян-глишишларга йул куйдилар, дейиш мумкин. Укувчилар тушунчаларининг шаклланганли-гини характерловчи жараёнларнинг кейин-ги боскичида уларни куллаш сохаларини изохлашда хам 10 та тушунчадан 6 та тушун-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

V_/

2-жадвал. Ук,увчиларда тушунчалар шаклланишида асаб тизими типларининг таъсирини ифодаловчи курсаткичлар1

Умумий Кучли асаб тизимли Уртача кучли асаб тизимли Уртача кучсиз асаб тизимли Кучсиз асаб тизимли

М а М а М а М а М I

Тушунчалардан хабардорлик 5,51 1,54 8,0 1,62 4,46 0,80 2,77 0,42 2,41 0,51

Тушунчаларни таърифлаш 4,93 1,38 6,73 1,03 3,90 0,94 1,33 0,48 1,12 0,42

Тушунчаларни таккослаш 3,30 1,48 5,36 ,91 3,07 1,0 1,72 0,89 1,65 0,75

Тушунчаларни умумлаштириш 3,16 1,12 5,30 1,12 2,96 0,66 1,75 0,92 1,50 0,75

Тушунчаларни куллаш сохасини билиш 3,64 1,74 5,48 1,18 3,53 1,18 1,77 0,94 1,25 0,86

чани куллаш йуналишларини ижобий тарзда изохлай олдилар.

Асаб тизими уртача кучли укувчилар ту-шунчаларнинг шаклланишида асаб хусусият-ларининг узига хослигини курсата олдилар. Улар «тушунчалардан хабардорлик» - 4,46, «тушунчаларни таърифлаш» - 3,90, «тушун-чаларни таккослаш» - 3,07, «тушунчаларни умумлаштириш» - 2,96 ва «тушунчаларни куллаш сохасини билиш»да 3,53 куриниш би-лан чекландилар. Бу эса уртача кучли асаб тизимига эга укувчилар узлари биладиган тушунчаларни эсга олиш ва уларни санаб беришда уртача 13-15 та тушунчани келти-ра олганларини билдиради. Тушунчаларни таърифлашда уртача 4 та тушунчани таъриф-лашга харакат килдилар. Шунингдек, тушунчаларни таккослашда ва умумлаштиришда бир оз кийинчиликка дуч келганликларини натижалардан куриш мумкин. Аммо улар узларининг тушунчаларни узлаштириш да-ражаларига кура куллаш сохасини изохлай олдилар. Бундан уртача кучли асаб тизимига эга укувчилар юридик тушунчаларни шакллантириш жараёнида фаолиятни бойи-тувчи холатларга урFу беришлари максадга мувофик хисобланади.

Уртача кучсиз ва кучсиз асаб тизимига эга укувчиларда тушунчаларнинг шаклланишига доир курсаткичлар янада узига хос куринишга эга булди. Уларнинг натижаларида деярли бир-бирига якин кийматлар акс этгани куза-тилди: «тушунчалардан хабардорлик» - 2,77

1Жураев Б. Касб-хунар коллежи укувчиларида юридик тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятлари. - Карши: «Насаф», 2015. -54-б.

ва 2,41, «тушунчаларни таърифлаш» - 1,33 ва 1,12, «тушунчаларни таккослаш» - 1,72 ва 1,65, «тушунчаларни умумлаштириш» - 1,75 ва 1,50 ва «тушунчаларни куллаш сохасини билиш» - 1,77 ва 1,25. Ушбу кийматлардан куринадики, уртача кучсиз ва кучсиз асаб тизимига эга укувчилар тушунчаларни эсга олиш ва уларни санаб беришда уртача 4-9 тагача тушунчадан фойдаланганлар, тушунчаларни таърифлашда натижалар янада пасайган, яъни 1-2 та тушунчани таърифлаш-га эришганлар. Тушунчаларни таккослаш ва умумлаштиришда хам натижалар кескин пасайган. Хаттоки, Теппинг тестида меъёрида келтирилган хусусиятларга эга уртача кучсиз ва кучсиз асаб тизимига эга укувчилар фао-лиятининг дастлабки сонияларидаёк пасайиш кузатилди.

Укувчилар асаб тизимининг умумий хо-лати буйича тушунчаларнинг шакллан-ганлигини ифодаловчи курсаткичларнинг умумий холатида барча тушунчаларнинг шаклланишини ифодаловчи аклий харакат боскичларида мусбат корреляцион коэффициент акс этганлигини ижобий деб кабул килиш мумкин. «Тушунчалардан хабардорлик», «тушунчаларни таърифлаш», «тушунчаларни таккослаш», «тушунчаларни умумлаштириш» ва «тушунчаларни куллаш сохасини билиш» буйича узаро корреляцион боFланишларда факат ижобий муно-сабатлар урин олди. Тафовутли холатлар эса укувчиларнинг асаб тизими типларига кура ажратилган курсаткичларида кузатилди.

Тадкикотларимиз тахлилларига таяниб ку-йидагиларга алохида эътибор билан карашни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

лозим деб топдик, яъни укитувчилар таълим жараёнида асаб тизими хусусиятларидан ке-либ чиккан холда укувчилар билан машFулот олиб боришлари максадга мувофик. Бу холатни куйидаги икки холат буйича такдим этамиз.

Кучсиз асаб тизимига эга укувчилар учун хос хусусиятлар:

- узок вактли зурикиш билан ишлашда тез толикиш, хатоларга йул куйиш, материаллар-ни секин узлаштириш кузатилади;

- чекланган вактда ишлаш, мустакил, назо-рат иши ёки имтихон топшириш асаб-психик зурикишларни келтириб чикаради;

- укитувчи юкори суръатда саволлар бе-риб, улардан тез жавоб бериш талаб этилган вазиятларда, укитувчининг кутилмаган са-вол бериши ва ундан оFзаки жавоб бериши суралган шароитда оFзакидан кура ёзма жавоб беришни анча муваффакиятли бажаради;

- омадсиз жавобдан ва салбий бахолаган-дан сунгра ишлаш; чалFишни талаб этувчи вазиятларда (укитувчининг имо-ишоралари, бошка укувчининг саволлари) ишлаш; диккатни таксимлашни талаб этадиган ёки уни бир ишдан бошка ишга кучириш талаб этилган вазиятларда ишлаш (масалан, укитувчининг дарсни тушунтириши билан бир каторда утган машFулотни укувчидан сураши, хар хил дидактик материалларни жалб эти-ши - хариталар, слайдлар, дарсликлар, даф-тарда кайд этиб бориш, харитада белгилаб бориш, дарсликдан излаш ва бошкалар); шовкинли шароитда ишлаш; укитувчи томо-нидан берилган кескин танбехдан сунгра ишлаш; кескин харакат килувчи педагог билан ишлаш; машFулотда катта хажмли ва хар хил мазмунли материал билан ишлаш талаб этил-ганда кийналади.

Суст асаб тизимли укувчилар учун хос хусусиятлар:

- укитувчи синфда мазмуни ва хал этиш усулига кура хилма-хил топширикларни ба-жаришни таклиф этганда; укитувчи синфга юкори суръатдаги материал такдим этганда ва ноаник кетма-кетликда саволлар берган-да; ишнинг вакти чекланганда ва вактида бажарилмаслиги туфайли ёмон бахо олиш хавфи туFилганда; тез-тез чалFиш, укитувчи томонидан кутилмаган савол берилиб, тез жавоб бериш талаб этилганда; бир фао-

лиятдан бошкасига диккатни тез кучириш зарурати туFилганда; ёд олишнинг бирин-чи боскичидаёк материални узлаштириш муваффакияти бахоланишида; юкори суръатдаги ишни зийраклик билан бажариш талаб этилганда зурикиш пайдо булади.

Укувчиларда юридик тушунчаларни шакл-лантиришда темперамент хусусиятларининг ахамияти билан боFлик эмпирик тахлиллар куйидаги хулосаларга келишга сабаб булди.

Кучсиз асаб тизимли укувчиларнинг темперамент хусусиятлари уларнинг фаолсизлик, зурикиш талаб килувчи аклий мехнатлардан кочиш, тонуснинг пастлиги, монотон ишга мойиллик, хар хил хулк-атворни амалга оширишдан чучиш, фаолиятнинг консерва-тив характерлиги, харакатлардаги сустлик, фаолият мураккаблашганда эмоционаллик-нинг усиб бориши туфайли содир булади. Улар факат узлари билган тушунчаларнинг кам микдорини санаб бериш билан чеклан-дилар. Эмоционаллик эса жуда юкоридир. Уларда юридик тушунчаларни шакллантириш таълим жараёнида кийинчилик туFдириши шубхасиз.

Укувчиларда темперамент хусусиятларининг ижобий сифатлари купрок акс этиши тушунчалар шаклланишига муваффакиятли таъсир курсатади. Аксинча темперамент хусусиятларининг салбий куриниши эса тушунчалар шаклланишига тусик булиши шубхасиз.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тадкикотларимизда юкорида келтирилган вазиятларни инобатга олишда асаб тизими кучсиз ва уртача кучсиз укувчиларда юридик тушунчалар шаклланиши учун мухим ахамият касб этиши кузатилганлигини алохида кайд этиш лозим.

Хулоса килиб айтганда, хукукий саводхон-лик - шахс баркамоллигининг мухим ком-поненти сифатида уз кийматини хеч качон йукотмайди. Куриниб турибдики, коллеж укувчиларида хукукий саводхонликни оши-риш ва хукукий онгнинг шаклланиши учун махсус фанлардан укув-тарбия жараёнларини самарали ташкил этиш хамда укувчиларнинг асаб тизимига хос бир катор хусусиятларни эътиборга олиш максадга мувофикдир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 6

Адабиётлар:

1. Данилова Н.Н., Крылова А.Л. Физиология высшей нервной деятельности. - М.,

1989.

2. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология. - СПб.: «Питер», 2001.

3. Основы психологии. Практикум. / Ред.-сост. Л.Д. Столяренко. - Ростов н/Д.: «Феникс», 1999.

4. Русалов В.М. Опросник структуры темперамента. Методическое пособие. - М.,

1990.

5. Сборник психологических тестов. Часть III: Пособие. / Сост. Е.Е.Миронова. - Мн: «Женский институт ЭНВИЛА», 2006.

6. Теплов Б.М. Психология индивидуальных различий. Хрестоматия. - М., 2000.

7. Жураев Б. Укувчиларда юридик тушунчалар шаклланишининг психологик жих,атлари. - Т.: «Фан», 2014. -154-б.

8. Жураев Б. Касб-х,унар коллежи укувчиларида юридик тушунчалар шаклланишининг психологик хусусиятлари. - Карши: «Насаф», 2015. -54-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.