KO‘N YARIM MAHSULOTIGA MEXANIK ISHLOV BERUVCHI TEXNOLOGIK MASHINA UZATUVCHI MEXANIZMINING DINAMIK TAHLILI Текст научной статьи по специальности «Механика и машиностроение»

UDK. 675.055

KO'N YARIM MAHSULOTIGA MEXANIK ISHLOV BERUVCHI TEXNOLOGIK MASHINA UZATUVCHI MEXANIZMINING DINAMEK TAHLILI

Achilov G'opirjon Qurbonboy o'g'li tayanch dok. O'zR FA M.T. O'rozboyev nomidagi MISMI

Baxadirov Gayrat Atahanovich t.f.d., prof. O'zR FA M.T. O'rozboyev nomidagi MISMI

Abdullajonov Asrorbek Abduraxmon o'g'li

PhD. NamMQI

gofurjon9513 @gmail.com

Annotatsiya: "Maqolada teri xom ashyosiga ishlov beruvchi texnologik mashinaning uzatuvchi mexanizmining dinamik tahlili o'rganilgan. Uzatuvchi mexanizm tishli g'ildiraklar va richaklar orqali ishlaydi, bu bosim kuchini hisoblash imkonini beradi. Masalani hal qilish uchun ikki yelka richakning oxiriga tishli sektor mahkamlangan. Asosiy va parazit tishli g'ildiraklar staninaga aylanish imkoniyati bilan o'rnatilgan. Richak, tortuvchi kuch va asosiy tishli g'ildirak sharnirli tarzda birlashtirilgan. Natijada texnologik mashina uzatuvchi mexanizmiga ta'sir etuvchi kuchlarning kuch hisobi bajarilgan va tahlili keltirilgan."

Аннотация: В статье исследован динамический анализ передаточного механизма технологической машины, обрабатывающей кожсырья. Передаточный механизм работает через зубчатые колёса и рычаги, что позволяет вычислять силу давления. Для решения задачи был закреплён зубчатый сектор на конце двух плечного рычага. Основные и паразитные зубчатые колёса были установлены на станину с возможностью вращения. Рычаг, тяговая сила и основное зубчатое колесо соединены шарнирно. В результате проведены расчёты силы, воздействующей на передаточный механизм технологической машины, и представлен их анализ.

Abstract: The article studies the dynamic analysis of the transmission mechanism of a technological machine processing raw hides. The transmission mechanism operates through gear wheels and levers, which allows calculating the pressure force. To solve the problem, a toothed sector was fixed at the end of a two-arm lever. The main and parasitic gear wheels were mounted on a frame with the possibility of rotation. The lever, traction force and main gear wheel are connected by a hinge. As a result, calculations of the force acting on the transmission mechanism of the technological machine were carried out, and their analysis is presented.

Kalit so'zlar: texnologik mashina, uzatuvchi mexanizmi, teri xom ashyosi, bosim mexanizmi, richaglar, tishli g'ildiraklar, aylanish tezligi, bosim kuchi hisobi.

Ключевые слова: технологическая машина, передаточный механизм, кожаное сырье, механизм давления, рычаги, зубчатые колёса, скорость вращения, расчёт силы давления.

Keywords: s technological machine, transmission mechanism, leather raw material, pressure mechanism, levers, gear wheels, rotation speed, calculation of pressure force.

Kirish. So'ngi yillarda mamlakatda ko'nchilik sanoatini rivojlantirishga katta e'tibor berilmokda. Bu borada olib borilayotgan islohotlar ekeportbop maxsulotlar hajmini oshirish, import oqimini kamaytirish va axolini sifatli va arzon tayyor charm-ioyabzal mahsulot va buyumlariga ortib borayotgan ehtiyojlarini kondirish, ayniqsa, ko'nchilik sanoatida tayyor mahsulot olish uchun texnologik jarayonlarni takomillashtirish va yangi energiya va resurs tejamkor texnologik mashinalar konstruksiyalarini loyihalash, tayyorlash, sinovdan o'tkazish va ishlab chikarishga tatbiq etish orqali sifatli tayyor charm mahsulotlarini ishlab chiqarishga qaratilgandir.

Shuni alohida ta'kidlash joizki, loyihalanayotgan va tayyorlanayotgan kunchilik mashinalaridan, turli mintaqalarda tayyorlanayotgan yirik va mayda shohli xayvonlarning

QISQA XAB ARLAR

terisidan tajriba va sinov ishlarida foydalanilganda, olinadigan tayyor charm mahsulotlarini sifat ko'rsatkichlari amaldagilaridan yukori bulishi lozim.

Ko'p operatsiyali mashinaning konstruksiyasini takomillashtirish, nazariy va amaliy jihatdan parametrlarini aniqlash va bosim berish mexanizmi ishlab chiqilgan.

Hozirda barcha mashina va mexanizmlarning yuqori aniqlikda sifatli mahsulot tayyorlashini taminlash lozimdir. Mavjud mashinalarni dinamik tahlil asosida takomillashtirish barcha soha rivoji uchun muhimdir [1].

Tadqiqot ishi bo'yicha, teri xom ashyosiga mexanik ishlov berish mashinasiga IAP06847 ixtiro patenti olingan. Ixtironing maxsad (vazifasi) teri xom ashyosiga ishlov berish sifatini oshirish va siquvchi vallar zo'nasida zarur bo'lgan bosimni yaratish orqali mexnat sharoitlarini yaxshilashdan iboratdir. Yuqorida ko'rib chiqilgan ixtiro patenti asosida quyidagi masala ko'rib chiqildi: Ko'n yarim mahsulotiga qayta ishlov berish jarayoni boshlanadi. Siquvchi val ishchi valga qanday kuch bilan bosim berishini aniqlash masalasini ko'rilgan [2].

Qo'yilgan masala staninaga o'rnatilgan ishchi valli va richag bilan birlashtirilgan tebranish imkoniyatiga ega bo'lgan siquvchi val, staninaga o'rnatilgan tishli g'ildiraklardan iborat bosim mexanizmi, tebranish imkoniyatiga ega bo'lgan ikki konturli richagdan iborat bo'lgan teri xom ashyosiga mexanik ishlov beruvchi mashinada richagning bir uchiga tishli sektorni, parazit tishli g'ildirak staninaga o'rnatilishi, tortuvchi kuch va asosiy tishli g'ildirak o'zaro sharnirli bog'lanishi bilan yechiladi. Qo'yilgan masalani yechish natijasida, ya'ni ikki qanotli richagning oxiriga tishli sektorni mahkamlash, asosiy va parazit tishli g'ildirakni staninaga aylanish imkoniyati bilan o'rnatish, richag, tortuvchi kuch va asosiy tishli g'ildirakni o'zaro sharnirli birlashtirish, tishli sektor, parazit tishli g'ildirak va asosiy tishli g'ildirakni ilingan xolda o'rnatilishi orqali siquvchi valning bosim mexanizmini tishli-richagli amalga oshirish bilan teri hom ashyosiga ishlov berish sifatini yaxshilanadi. [3].

Bunday mashinadan ko'n yarim mahsulotiga ishlov beruvchi kichik sexlarda foydalanish ishlab chiqaruvchi uchun ham moddiy, ham energiya tejamkorligi jihatidan qo'l keladi. Ushbu ko'p operasiyali mashinada (1-rasm) OA tepki qandaydir Fa kuch bilan vertikal bosilganda, OA richag CD richag yordamida DO3 richagni harakatga keltiradi. O'z navbatida harakatlanayotgan O3H val ishchi valga Q4 kuch bilan tasir qiladi. Ushbu mashina harakatining stabilligini taminlashimiz uchun pedalning A nuqtasiga beriladigan Fa kuch inson oyog'i bilan hosil qilinishi mumkin bo'lgan darajada kichik va A nuqtaning yerdan maksimal ko'tarilishi ham odam qiynalmasdan bosa oladigan darajada kichik bo'lishi kerak. Buning uchun ishchi valga tasir qiluvchi bosim kuchini, OA richagning gorizontal o'q bilan hosil qilgan burchagi o'zgarish qonuniyatlarini o'rganishimiz yetarli.

Mashinaning dinamik tahlilini qilishda mashina nuqtalarining tezliklarini, shu nuqtaga tasir qilayotgan kuchlarni va richaglarning uzunliklarini bilish ahamiyatlidir.Bizga yuqoridagi ko'p operasiyali mashina richagli mexanizmi xisoblash sxemasi(1-rasm) berilgan.

1- rasm Bosim mexanizmi richagli konturining ishchi holati

Aylanma B nuqta qo'zg'almas BC atrofida harakat qilganligi uchun Vb=0 Hisoblashni tezliklarni o'zaro bo'g'lashdan boshlaymiz. A nuqtaning tezligi OA to'g'ri chizig'iga perpundiqulyar yo'nalgan bo'ladi.

D va C nuqtalarning tezliklari vertikal pastga hamda o'zaro munosabatda bo'ladi

VD = Vc (1)

DO3 va O3H richag O3 nuqtaning atrofida aylanma harakat qilganligi uchun D va H nuqtalarning tezliklarini quydagicha yozamiz

VD =gi • DO3 (2)

VH • HO3 (3)

=— (4)

1 DO3

VH =• HO3 (5) DO3 3

V = HO- V (6)

Vh DO3 Vd (6)

(1) ni (6) tenglamaga qo'ysak

vh=DO vc <7)

Boshqa tomondan C va A nuqta tezliklarini o'zaro bo'g'lab olishimiz uchun har ikki nuqta tezliklarini vertiqali o'qqa proyeksiya qilamiz

V = V •cosa (8)

(8) ifodani (7) ga qo'yish orqli quyidagi munosabatni aniqlab olamiz.

HO

VH =-1V. • cosa (9)

H DO A

Harakat miqdorining o'zgarishi haqidagi teoremiyaga qo'ysak quydagicha yozishimiz mumkin.

TM Vh = Q4 • t

^ H (10) [Ml VA= fa • t ( )

Bu yerda M-markazi O4 nuqtagacha bo'lgan valning massasi. M" pedal (tepki) ning massasi. Q4 - ishchi qisimda hosil bo'luvchi kuch. T- vaqt. (10) tenglamani t vaqtga nisbatan yechamiz.

<(11) Q,

t -

M iV F,

(12)

Hosil bo'lgan munosabatni o'zaro bo'g'lash orqali yi'g'indidagi munosabatni aniqlaymiz.

M-VH _M 1 Va

04

F,

Q - M.V^.F 04 Mi VA Fa

(13)

(14)

Ushbu tenglama ishchi zo'nada F kuch ta'sirida ishchi o'rganda hosilbo'ladigan bosim kuchini aniqlash imkonini beradi. Agar (6) tenglamani (9) tenglamga qo'ysak quydagi munosabatga ega bo'lamiz.

Q - M HO3

Q4 -TT'

Fa cos а

M DO3

Bu yerda а - OA pedalning garizont bilan xosil qilgan burchagi.

(15)

Texnologik mashinaning tajribaviy nusxasidan olingan M = 17,1 kg, Mi = 2 kg, HO3 = 80 sm,DO3 = 110 sm qiymatlarni (10) tenglamaga qo'yganimizda ishchi hududda hosil bo'luvchi bosim kuchi Q4 ning pedalning gorizontdan maksimal og'ish burchagi a hamda pedalga operator tomonidan berilishi lozim bo'lgan ta'sir kuchi Fa ga bog'liq tenglamasi hosil bo'ladi. Bu tenglama orqali quyidagi grafikni hosil qilishimiz mumkin. Bu yerda a ning qiymati n/12, n/6 va n/4 bo'lgandagi va Fa ning qiymati 0 dan 30 N gacha o'zgarganda Q4 ning o'zgarishini kuzatishimiz mumkin.

180 160

140

120

100

80

60

40

20

/,

У /

/ ^

7 s У /

/

/✓ J

✓ /

/V

/У

LO

20

30

F.N

12

fad. — ■ — o- — rod — " о - — rod.

2-rasm. Ishchi hududda hosil bo'luvchi bosim kuchi Q4 ning pedalga operator tomonidan berilishi lozim bo'lgan ta'sir kuchi Fa ga hamda pedalning gorizontdan maksimal og'ish

burchagi a bog'liq o'zgarishi.

OA pedalgaf1-rasm) inson tomonidan beriladigan vertikal kuch inson quvvati yetadigan darajada kichik bo'lishi kerak. Bu esa 2-rasmga ko'ra Q4 kuchning kichik bo'lishini talab qiladi. Ammo boshqa tomondan ishchi organda hosil bo'ladigan kuch ko'n yarim mahsulotiga mexanik ishlov berish uchun yetarli bo'lishi kerak. 2-rasmga ko'ra ishchi organdagi bosim kuchining miqdori operator tomonidan pedanga beriladigan kuchga to'g'ri proporsional, pedalning gorizontdan maksimal og'ish burchagi a ga teskari proporsional ekan. Ya'ni ishlov berish uchun yetarli miqdordagi kuchni olishimiz uchun burchakni kichik tanlab olishimiz zarur ekan.

VOPM-1800-K ko'n yarim mahsulotiga mexanik ishlov beruvchi, ishlab chiqarish korxonalarida foydalanilayotgan ishchi kengligi 180 sm bo'lgan texnologik mashinaning ishchi organida bosim kuchi 32 kg/sm ekanligini bilgan holda, ishchi organi 25 sm bo'lgan tajribaviy valli stendning ishchi organida 800 N kuch hosil bo'lishi kerakligini aniqlaymiz.

Yuqoridagi miqdordagi kuch hosil qilinishi uchun operator texnologik mashinaning pedaliga qanday miqdordagi kuch bilan ta'sir qilishi kerakligini aniqlaylik. Buning uchun (15) tenglamani Fa kuchga nisbatan quyidagicha yozamiz:

cos a M HO3

Mashinaning ma'lum parametrlarini (16) tenglamaga keltirib qo'yamiz:

F = J0L_L.110 = 128.7 N (17)

cosa17.1 80 cosa

(17) tenglama operator tomonidan pedalga beriladigan kuchning pedal va gorizont orasidagi burchak o'zgarishiga bog'liqligini ifodalaydi.

Agar cosa [0..n/4] oralig'idagi qiymatlarni qabul qilishini inobatga olsak, operator tomonidan beriladigan kuchning miqdori [128.7.. .182] N oralig'ida bo'lishi kerakligi ma'lum bo'ladi.

Xulosa. Ko'n yarim mahsulotiga mexanik ishlov beruvchi texnologik mashina uzatuvchi mexanizmining dinamik tahlil qilishda harakat miqdori o'zgarishi xaqidagi teoremadan foydalanildi. Ishlab chiqilgan tenglamalar asosida mexanizmning massasi va unga ta'sir qiluvchi kuch ma'lum bo'lganda, mexanizmning bosim kuchi aniqlandi. Texnologik jarayon uchun ma'lum bo'lgan bosim kuchidan foydalangan holda, tepkining maksimal ko'tarilish balandligini aniqlash imkonini beruvchi burchak a hamda texnologik jarayon sifatli amalga oshirilishi uchun muhim parameter hisoblangan tepkiga beriladigan kuch Fa topildi. Natijalar tahlili shuni ko'rsatadiki, ishchi organdagi bosim kuchining miqdori 800 N bo'lganda, pedalning gorizontdan maksimal og'ish burchagi a o'zgarish oralig'I [0..n/4], operator tomonidan pedalga berilishi kerak bo'lgan kuchning miqdori [128.7.182] N bo'lishi kerak ekan.

ADABIYOTLAR

1. O'zbekiston Respublikasining foydali modelga patenti FAP №00675. «Терига механик ишлов бериш учун машина» («Машина для механической обработки кож») Mualliflar: Baxadirov G.A., Rizayev A.A., Barakayev N.R., Baxadirov K.G., Umarov A.A., Atajanova N.B. (28.11.2011y)

2. O'zbekiston Respublikasining ixtiroga patenti №IAP 06847. Терига механик ишлов бериш учун машина» («Машина для механической обработки кож») Mualliflar: Baxadirov G.A., (29.04.2022y)

3. Baxadirov G.A., Achilov G'.Q. Определение сил опорных реакций в механизме давления многооперационной валковой машины. «Mexanika muammolari». Jurnalining 2023 yil №4. 110-115 bet.