CC BY
55
К1ЫЩОКЪУЭ АЛИМРЭ ДУНЕЙПСО УСЫГЪЭМРЭ
© Унатлоков В.Х.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова,
г. Нальчик
Данная работа раскрывает особенности поэтического таланта Алима Кешокова, выводящие его стихи на мировой уровень. Автор доказывает, что стихотворения поэта мало изучены, несмотря на то, что они выводят кабардинскую литературу в мир всемирной поэзии. Производится литературоведческий анализ некоторых его стихотворений.
Подготовлена статья на кабардинском языке.
Дэтхэнэ лъэпкъ литературами и1эщ ар щхьэж и лъагап1э пыухык1ахэм нэс зы1эт Цыхухэр. Абыхэм я лъэпкъым хуалэжьам, я литературэм къыхана лъэужь дахэм и лъэпкъэгъухэр игъэгушхуэ къудейкъым, ат1э ахэр нэхъыф-[ым хуеунэт1, лъэпкъым и псэм зрегъэужь.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, апхуэдэ ц1ыху пажэу адыгэм ди1эр мащ1эщ, ди лъэпкъ литературэм тхыбзэр к1асэу зэригъуэтам, зауэжьхэм я зэранк1э адыгэ джэгуак1уэхэм я ц1э куэд 1уэры1уатэмрэ литературэм щ1агъуэу зэрыху-эмыхъумам къыхэк1ыу. Ик1и а ди1э мащ1эм вагъуэ щхьэхуэу къыхолыдык1 зэчий абрагъуэ зыбгъэдэлъа, усэ тхылъуи, прозэк1э гъэпсауи адыгэм лъэжь-ыгъэшхуэ къыхуэзыгъэна Юыщокьуэ Алим.
Нобэ зы адыги урихьэл1эну къэщ1эк1ынкъым Алим тхакГуэ, усакГуэ гъуэзэджэу къимылъытэу, - ди лъэпкъым и закъуэкъым, - абы и [эдакъэщ-1эк1хэм щыщу хамэбзэкГэ зэрадзэк1ауэ щыЬм щыгъуазэ дэтхэнэри абы щы-хьэт техъуэфыну къысщохъур. Ит1ани, урихьэл1энущ К1ыщокъуэм и лэжьы-гъэхэм еплъык1э щхьэхуэ хузи1э гуэрхэми, - ар псом япэ тхакГуэу, абы иу-жьк1э усакГуэу щытауэ, нэгъуэщ1у жып1эмэ, и усыгъэхэм нэхърэ и прозэр нэхъ лъэрызехьэу къехъул1ауэ, лъэпкъ прозэр шуурэ лъэсрэ я зэхуаку дэлъ хуэдизк1э лъагэу и1этамэ, усыгъэхэм я деж а къалэныр Алим апхуэдэ дыдэу къыщемыхъул1ауэ къызэпхагъэ[ук1ыу Сызэреплъымк1э, апхуэдэ 1уэху бгъэ-дыхьэк1эм мыхьэнэ лъэпкъ и1экъым, сыту жып1эмэ Юыщокъуэм и роман купщ1аф1эхэри, и усыгъэ шэрыуэхэри гуэхып1э имы1эу дунейпсо литературэм зэрыхэувар на1уэщи. Абы и усэхэр нэхъ къемыхъул1ауэ зылъытэ гуэрхэр зэрьщьйэм щхьэусыгъуищ и1эу дэ къытф1ощ: япэр, дауи, апхуэдэу жызы1э-хэр Алим и 1эдакъэщ1эк1хэм куууэ зэрыщымыгъуазэращ; ет[уанэ щхьэу-сыгъуэу къэдгъэувыр нэхъ гугъущ - ар Юъщокьуэм и усэ куэдыр щиуса лъэхъэнэм къриубыдэу ди лъэпкъ усыгъэм зыужьыныгъэшхуи зэримы[аращ -усэ куэд а лъэхъэнэм щы1а ф[агъым и жыпхъэхэм къинащи, а жыпхъэхэр пхырызыудыу дунейпсо усыгъэм и къупхъэхэм нэс зызы[эта усэхэр зэк[э
* Доцент кафедры Кабардинского языка и литературы, к.ф.н.
Филологические науки
109
абыхэм къахэщыпык1ыжа хъуакъым; мис мыращ ещанэ щхьэусыгъуэри -Юыщокъуэ Алим къытхуигъэна усыгъэхэм я мыхьэнэмрэ я купщ1эмрэ, ид-жырей зызыужьа дунейпсо литературэ щ1эныгъэ лъабжьэ куум и лъащ1эм нэсу, иджыри къэс зэрамыджарщ, дунейпсо усыгъэм и къупхъэхэм изагъэ усэхэр зы тхылъу зэхуэхьэсауэ зэрыщымы1эрщ. Сызэреплъымк1э, зи усэ псори а дунейпсо къупхъэ-щапхъэхэм къит1асэу зьпхыфа усак1уэхэр мы дунейм щымащ1э дыдэщ, уеблэмэ, апхуэдэ к1асэу тхыбзэ зыгъуэта лъэпкъ мащ1эхэм я деж щумыгъуэтыхэнри зыхуэ1уа щы1экъым. Ар зылъэк1а усак1-уэхэр щы1эми, зи1эфынур зи литературэ къуэпсыр жыжьэ къыщык1, лъэщу зызыужьа лъэпкъхэращ. А къалэныр хуэдищэк1э нэхъ гугъу усак1уэм и деж-к1э мэхъу, и лъэпкъ литературэм и зэф1эк1ыр дунейпсо классикэм жыжьэу къык1эрыхумэ. Ат1э, К1ыщокъуэ Алим тхэн щыщ1идза лъэхъэнэм ди адыгэ лъэпкъ литературэр къэунэхуагъащ1эу, зэф1эувэ къудейуэ арати, дунейпсо жыпхъэхэми пэмыжыжьэнк1э 1эмал и1этэкъым.
Дауи, апхуэдэу ш^1ж^1т1эк1э, ди лъэпкъ усыгъэм и лъэхъэнэ къэс идогъ-апщэ дунейпсо литературэм и жыпхъэ нэхъыф1хэм. Шэч хэмылъу, зи тхыб-зэр къэунэхуагъащ1э бзэм Шекспир е Байрон, Лермонтов е Пушкин хуэдэхэр игъуэтауэ нэху къек1ыным ушьIгyгьыныр щхьэгъэпц1эжщ. Ар зэман к1ыхь-рэ лэжьыгъэшхуэрэ хуэныкъуэ, зиужьурэ еф1ак1уэурэ усак1уэ куэдым я гъащ1э гъуэгу мьпыншым ирик1уэ 1уэхугъуэшхуэщ. Ит1ани, Юыщокъуэ Алим и усэхэм а 1уэхугъуэр зы л1эщ1ыгъуэ псок1э къыдрагъэкПуэтейри, зи ныбж-ьк1э ныбжььщЪ адыгэ усыгъэм езым и увып1э дунейпсо литературэм къы-щыхузэригъэпэщащ - Алим и гуащЬмрэ гъащЬмрэщ псом япэ зрик1уар зи гугъу тщ1ы а 1уэхугъуэшхуэр. Псалъэм папщ1э, ар зэрыпэжым и щыхьэт усэхэм щыттптт «Си гур си 1эгум илъу» зыф1ищари. Ар Алим щитхар 60 гъэ-хэрщ (1969 гъэм абы къыдигъэк1а «ДАМЫГЪЭ» тхылъым а усэр итщ). А усэр щапхъэу зэрыщыту къэтхьынщи, и гъэпсык1эк1и, и купщ1э зэхэлъык1-эк1и зэпкърытхынщ, сыту жып1эмэ, абы 1упщ1у къегъэлъагъуэ, илъэсипщ! зыбжанэм къриубыдэу, усак1уэ Юыщокъуэ Алим и усыгъэм, дамэ квытек-1ам хуэдэу, икъук1э лъагэу зэрызи1этар, адыгэ усыгъэр зэрыщ^хту къылъэщ-1эмыхьэжу, тф1этелъыджэ дунейпсо литературэм хэувэу зэрызиужьар:
СИ ГУР СИ 1ЭГУМ ИЛЪУ Си гур ск1уэц1ылъу фи гугъэ? Си 1эгум илъу ар сохьыр, Уэшхыр къешхамэ - къытошхэ, Уэсыр къыщеск1э, гугъу йохьыр.
1эгум илъу зи гур зыхь Цыхум и образыр лъэрызехьэ мыхъунк1э, тхылъ-еджэр абы димыхьэхынкИэ 1эмал и1экъым. Ик1и а образ щ1эщыгъуэ лъэщым усак1уэм щ1егъу гум игъэузу хыхьэ зэгъэпщэныгъэхэр - уэшх къешхри, уэс къесри 1эгум илъ гур гугъу езыгъэхьщи, а щытык1эхэмк1э К1ыщокъуэ Алим къегъэлъагъуэ и литературэ л1ыхъужьым 1эгум илъу здихь и гур зык1и ду-
нейм и къэхъукъащ1эхэм щыхъума зэрымыхъур, дэтхэнэми и гуауэр, и узыр а гум зэрыжьэхэуэр. Апхуэдэ зэгъэпщэныгъэ шэрыуэхэр, шэч хэмылъу, нэхъ кууж къык1элъык1уэ строфахэм усак1уэм щещ1:
Тенджыз губжьауи мэятэ, Зэм Нэхущвагъуэу зегъэпщк1ур. Зигу хэщ1 илъагъумэ - мэгу1э, Псывэм хэлъ мылуи зэм мэтк1ур. Зэм маф1э нэхуу мэлыдыр, Жэщ зытехъуахэм къалъагъуу, Къылъыс у1эгъэм дэгызу Ит1ани къоуэр мызагъэу.
Иужьрей строфам и к1эух сатырит1ымк1э Юыщокьуэм [упщ[у къыдгу-регъа1уэ хэти и гузэвэгъуэр, и гугъуехьыр а [эгум илъ гум сыт хуэдизк1э зы-хищ1эми, хамэм и узыр абы у[эгъэу зэрылъысри.
Дунейкъутэжыр къэхъуами, Си хьэлъэр си гум ирохьыр, Си гур ск1уэц1ылъу фи гугъэ? Си Iэгум илъу ар сохьыр.
Апхуэдэ литературэ л1ыхъужьыр нэгъуэщ1у псэуну зэрыхуэмейр, апхуэдэ гъащ[эр игу зэрырихьыр усэм к1эух хуещ1ыж, тхылъеджэр а хьэл - щэн дахэхэм къыхуигъэушу.
Мы усэм и ритмэк1и, и рифмэк1и дэбгъуэн гуэр, дауи, хэлъкъым, - ахэр иджырей адыгэ усэ гъэпсык1эм и къупхъэхэм тэмэму йот1асэр, ритмэр зэ-рыгъэпса анапест жыпхъэм и макъ хэ1этык1ахэр я увып1эк1э зэзэмызэ щы-зэблэу сатырхэр усэм хэтми, абы гу лъумытэу къонэ, адыгэбзэр тоническэ усэ гъэпсык1эми икъук1э зэрыхуэшэрыуэм къыхэк1ыу. Къищынэмыщ1ауэ, а ныкъусаныгъэ мащ1эр щ[ехъумэ усэм къи[уатэ гупсысэ зэрыкупщ1аф1эми: тхыгъэм къыщыгъэлъэгъуа литературэ л[ыхъужьым и [эгум илъу здихь игу пц[анэр К1ыщокъуэм хуегъадэ тенджызми, нэхущ вагъуэми, маф[эм къыпи-ху нэху хуабэми, псывэм хэлъ мылми. Нэгъуэщ[у жып1эмэ, а гум хамэ гуау-эу игъэвыр тенджызым хуэдизщ, нэхущ вагъуэм хуэдэу ц[ыхухэм хуэпэжщ, маф[эм хуэдэу, жэщ зытехъуахэм къалъагъуу, жылэ псом хуэблэну хьэзырщ, псывэм хэлъ мылуи хамэ узым ар дотк1ур. [эгум илъ гум и образ телъыджэр усак1уэм апхуэдизк1э к1эщ[у, куууэ зэгъэпщэныгъэ лъэщхэмк1э къызэкъуех-ри, а гум и къеуэк1э къэс бэлыхьу пыщ1а псор дэри ди гум зыхимыщ1энк1э [эмал имы1эжу усэм зеузэщ1ыр. Аращ ар усыгъэм и дунейпсо лъагапЬм нэзыхьэсри - хамэм и узым литературэ л1ыхъужьым и гур бгъэм къызэры-рих щ[ык1эр дигук1э зыхыдегъащ[эри, усэм деджа нэужь, дэри ди гур ди [эгум къыхуе1э мэхъу.
Апхуэдэ тхыгъэу К1ыщокъуэ Алим и къалэмыпэм къыщ1эк1ар икъук1э куэд мэхъур. Псалъэм папщ1э, 1980 гъэм къыдэк1а «Вагъуэ махуэ» тхылъым
Филoлoгичecкиe туки
111
итщ «Зы кyэнcaпIэм пщЬ имыЬ» зыфIищa ycэр. Ар yœ зыщГыжыр, шэч хэ-мылъу, ycaкIyэм къи[уэтэну зыxyeй купщГэр иyжьрeй а^ф^ зэрызэхуищ-1ыж Iэмaлрaш. Щaпxъэy къэтхьынщи, зэпкърытхынщ a тхыгъэр:
Зы куэнсапЬм пщЪ имъйэ, Жьым пэщЬхуэм Ъщ^куадэ. Нэм ар щЪхуэм уегъэгуЬ, Гъын - мыгъынымухегъадэ.
Зы кyэнcaпIэ жьгъeйр К[ыщoкъyэ Алим зыгуэрым иригъaпщэy мы ycэр зэритхыр зaнщ[эy гуры[уэгъуэ мэхъу, гуэ aр зригъaпщэр дэ къыджиЬркъым зaнщIэyи, aбы дыдexbэxри, aдэкIэ ycэм дoджэр. Сыт aр зищккынур - зы кyэнcaпIэм хуэдэу жьгъeйyэ, жьым ирихьэжьэу хуэгъэк[уэдыну гуэ нэм щЬ эхуэмэ, дигъэгу[эфыну?.. Си щхьэк[э, cфIэщIaт aдэкIэ зи гугъу ищГынур зи зaкъyэ къaнэ цIыxyр aрayэ. AрщxьэкIэ, къык[элъыкуэ cтрoфaм зы мacкъ-aлкIи узыпэмыплъэ купщГэшхуэ къызэкъyexри, a кyэнcaпIэ хьэдзэм и мыхь-энэр къыбгyрeгъa[yэ:
ГъyщI гъэплъами п^ыр хуэдабзэщ, Цыри шыли пхисык[ынущ. Лъакъуи хуейкъым - ещхьу мазэм, Пшэ фЛщ^жьхэм япхык[ынущ.
КъызэрыщЬкымкЬ, зы кyэнcaпIэр пцIырaщ: отт хуэдэ пЦыри a куэн-caпIэм хуэдэу мыхьэнэншэщ, ayэ удыну къыптoxyэ, гъущГ гъэплъaкIэ шым д^ыг^ зэрытрaгъayэм eщxьy, дэтхэнэ пцIыми eзым и д^ын^в гум къыт-ринэфынущ - «Цыри шыли пх^ыМынущ» caтырэм дeгъэлъaгъy aр cыт хуэ-дизкЬ узу икIи гyayэy гум тexyэфынyми. Ауэ нэхъ лъэщыжыр иyжьрeй ca-тыритIрaщ. «ПцГым лъaкъyэ щГэткъым» жeIэ aдыгэм ижь-ижьыж лъaндэрэ. «Ар лъaкъyи xyemMm, мaзэм eщxьy гум итЬгсхьэфынущ зыпхык пcoри и нур нэпЦхэмкЬ игъэнэхуурэ пэжыр пшэ фIыцIэy пф^гъэщГу» - жeIэ yca^ Iyэм. Ик[и aр нoбэ зэрыпэжырaщ дыкъэзыгъэуЬбжьыр. КIыщoкъyэм къигъ-эcэбэп зэгъэпщэныгъэ щГэщыгъуэхэр a^ire лъэпкъым и пcэм къыxoтэджык-!ри, зыщыщ лъэпкъ eмылъытayэ дэтхэнэми и гущГэм лъaгэy зыщeIэт. Сaтыр R^c гъэнщIaщ нэгум IyпщIy къыщЬкьэ oбрaз куухэмк[э, ycэр зэрыщыту уигу кьимынэнкЬ Iэмaл лъэпкъ къyaмытыжy
А купщЬ лъэрызexьэр Алим игъэпcaщ пычыгъуийуэ зэхэт xoрeйк[э. Ар cиллaбo-тoникэ ycэ гъэпcык[эм и пычыгъуэ нэхъ пcынщIэщи, caтырxэм я куп-щГэр шaбзэшэy яут[ыпщым eщxьщ, гъущГ Iyroy xayк[эм хуэдэщ. Абы щыгъу-эми, aпxyэдизy aбрaгьyэ мыхьэнэр ycaкIyэм къызэриIyaтэр caтырий къyдeйщ. И ритмк[и, и рифмэк[и зы mi^yca^i^ мыхьэнэнши хэмылъу зэщIэкъyaщи, у^м и купщГэм yрexьэжьэри, пcы уэрым урихьэх пэлъытэу, yexb.
Зэрытлъaгъyщи, КIыщoкъyэ Алим и[эщ ycэ гъуэзэджэхэр, я фIaгьк[э дyнeйпco ycыгъэм къыхэнгуэ ихъумэхэм зык!и xyдaмычыxынy Ауэ, къыз-
эрысф1эщ1ымк1э, ар иджыри ди лъэпкъым къыгуры1уакъым, сыту жып1эмэ, апхуэдэ усэ купщ1аф1эхэр хамэбзэхэмк1э зэдзэк1ауэрэ къыдагъэк1ыркъым, языныкъуэхэр урысыбзэк1э ягъэ1уу аращи, ар мащ1эщ зи гугъу тщ1а адыгэ усэ нэхъыф1хэм хуэдэхэр дунейпсо усыгъэм и лъагап1эм дежк1э. К1ыщокъуэ Алим и усыгъэр дэтхэнэ лъэпкъми сакъыу зэрихьэн ф1ыгъуэшхуэ пэтми, сыт къыщ1ысщыхъур ар ди адыгэ лъэпкъым пхъуантэ ф1ыц1эжь гуэрым щигъэпщк1уауэ и щхьэ хуихъумэжу?..
Список литературы:
1. Юыщокъуэ А. Дамыгъэ: Усэхэмрэ поэмэхэмрэ. - Налшык: Эльбрус. -1969. - н. 184.
2. Юыщокъуэ А. Батырыбжьэ. Усыгъэхэр. - Налшык: Эльбрус. - 1977.
3. К1ыщокъуэ А. Вагъуэ махуэ. Усыгъэхэр. - Налшык: Эльбрус. - 1980. -н. 112.
4. К1ыщокъуэ А. Мазэгъуэ. Усэхэр. - Налшык: Эльбрус. - 1980. - н. 112.
5. К1ыщокъуэ А. Усэхэр. - Налшык: Эльбрус. - 1988.
