Научная статья на тему 'Кино санъати бадииятида театр актёрининг маҳорати'

Кино санъати бадииятида театр актёрининг маҳорати Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
театр / театр актёри / саҳнавий образ / киноактёр / бадиий яхлитлик

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Олтиной Қосимовна Тожибоева

Мақолада театр актёрининг ижодий маҳорати ва тажрибасини кино бадииятини таъминлашдаги ўрни борасида фикр юритилади. Ўзбек театрининг ижодий тажрибаси, миллий актёрлар маҳорати кино санъати бадиияти ҳамда эстетикасини бойитишга хизмат қилгани таниқли кино ва театр арбоблари ижоди мисолида мушоҳада этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Кино санъати бадииятида театр актёрининг маҳорати»

Кино санъати бадииятида театр актёрининг махорати

Олтиной К,осимовна Тожибоева

УзДСМИ

Аннотация: Маколада театр актёрининг ижодий махорати ва тажрибасини кино бадииятини таъминлашдаги урни борасида фикр юритилади. Узбек театрининг ижодий тажрибаси, миллий актёрлар махорати кино санъати бадиияти хамда эстетикасини бойитишга хизмат килгани таникли кино ва театр арбоблари ижоди мисолида мушохада этилади.

Калит сузлар: театр, театр актёри, сахнавий образ, киноактёр, бадиий яхлитлик

The skill of a theater actor in the art of cinematography

Oltinoy Kasimovna Tozhiboeva

UzSIAC

Abstract: The article examines the importance of the skills and experience of a theatre actor in the artistic integrity of cinematography. The creative experience of the Uzbek theater and the skill of national actors served to ensure the artistry and enhance the aesthetics of cinema, which can be seen in the works of famous figures of cinema and theater.

Keywords: theater, theater actor, stage image, film actor, artistic integrity

Актёр - режиссёрнинг топилмасидир. Кинода хам, театрда хам режиссёрнинг айтар сузи, FOяси, максади, ижодкорлик дарди актёр оркали юзага чикади. Шу боисдан хам актёрни кино ёки театрда мухим восита, омил деб эмас, балки айнан топилма деб караш туFри булади. Куйида ана шу топилманинг хар икки санъатдаги улкан роли борасида айрим мушохадаларимизни билдирмокчимиз.

"Голливуднинг "олтин даври" деб аталган 1930-йиллардан сценарийни танлаб олиш, актёрларни кастингдан утказиш, костюм ва декорацияларга буюртма бериш каби вазифалар продюсерлар зиммасида булган, режиссёр эса суратга олиш майдончасига таклиф килинган"[2.9.]. Бундан куринадики, фильмда режиссёр бошка хеч ким кила олмайдиган мухим вазифани бажаради яъни актёр билан ишлайди. Зеро, актёрни йуналтириш, унга аник вазифа бериш, актёрлар ансамблини ярата олиш фильм бадиий яхлитлиги ва композицион

тугаллиги асосидир. Х,ар кандай фильм муваффакияти негизида актёрни т^ри танланиши, ундан фойдалана олиш махорати туради. Шу боис Голливуднинг шукухли тарихини Чарли Чаплин, Вивьен Ли, Одри Хепберн, Мэрилин Манро, Марлен Дитрих каби юлдузлар номидан айрича тасаввур килиб булмайди. Бернард Шоу Чарли Чаплинни "Киносаноатидан чиккан ягона дахо" дея таърифлагани хам бежиз эмас. Бу актёр махоратига берилган баходир.

Актёр махорати узбек миллий кино санъати тараккиётида хам мухим урин тутганлигини киношунослар эътироф этадилар. Профессор Ж.Тешабоев ёзганидек, "Узбек киноси ижрочилик махоратининг шаклланиши ва такомиллашувида миллий театр санъати намояндалари катта урин тутди. Кинематография санъатининг бош омили актёрлик санъати хисобланади. Миллий театр намояндалари Е.Бобожонов, Ш.Бурхонов, О.Жалилов, А.Хддоятовлар 30-40 йилларда суратга олинган турли фильмларда роль ижро этиб, театр актёри билан кино актёри уртасида хеч кандай утиб булмас тусик йуклигини исботлаб беришди"[4.18]. Театр актёрларининг образ яратиш ва роль устида ишлашдаги билим ва махорати, тажрибаси ва омилкорлиги бадиий кино равнакига катта хизмат килди. Дастлабки йилларда асосан ташкаридан келган актёрлар суратга тушган булсалар, кинога миллий театр санъати актёрларининг жалб этилиши жараённи буткул узгартириб юборди.

1937 йилда суратга олинган "Касам" (реж.А.Усольцев-Гарф) деб номланган биринчи узбек овозли фильмида Лутфихоним Саримсокова, Шаходат Рахимова, Асад Исматов каби театр актёрлари илк бора бош кахрамонларни уйнашга таклиф этилдилар. Узбек театр актёрлиги мактабининг улкан имкониятлари ушбу фильмдаёк намоён булди.

"К,асам" (иккинчи номи "Мен - соткин эмасман") фильми тарFибот характерида булиб, Азим исмли дехкон йигитнинг кечмишларидан хикоя килади. Батрак Азим умр буйи бойнинг кулида хизмат килади, кишлокка рус комиссари бошчилигида кириб келаётган узгаришлар унинг хонадонини хам четлаб утмайди. Азимнинг хотини Саодат паранжисини ташлайди. Азим севимли ёрини бу йулдан кайтаришга уринади, кишлокда булаётган узгаришларни кабул кила олмай икки ут уртасида азобланади. Айникса гузал Саодатни юзини очиб кучага чикиши унга тинчлик бермайди, бир томондан элнинг маломатидан кийналса, иккинчи томондан онаси билан севимли хотинига узини тушунтира олмай уртанади. Азимнинг бунингдек мураккаб психологик холатлари хаётий лавхаларда талкин этилган.

Таъкидлаш жоизки, гарчи фильм сиёсий^оявий, тарFибот-ташвикот рухида яратилгани боис мавзу жихатдан эскирган булса-да, ундаги актёрлик ишлари образ яратишнинг ёркин намунаси сифатида диккатга молик. Фильмда "миллий актёрлик маданияти, узбек хаёти ва психологияси муфассал акс этади, ижтимоий

карама-каршиликлар асосига курилган драматургия намоён булди, чунки барча ролларни узбек актёрлари уйнайдилар" [4.18]. Асад Исматовнинг Азим, Шаходат Рахимованинг Саодат, Лутфихоним Саримсокованинг Она образлари узининг табиийлиги ва таъсирчан рухияти билан фильм мавзуси, унда кутарилган ижтимоий-сиёсий FOяни очишда етакчи ахамият касб этган. Уша даврда Андижон мусикали театрининг солистлари булган бу актёрлар узларининг юксак драматик иктидорини курсатиб, тулаконли характерга эга булган ёркин образларни талкин килдилар.

Асад Исматов кахрамони Азимнинг уз оиласи шаънини химоя килишдаги кахр^азаби, теварак-атрофдаги вокеаларга нафрат ва айни дамда куркув билан караши, рухиятидаги узгаришлар хаётий кечиши кинообразга тулаконлилик баFишлаган. Махоратли театр актери, характерли роллар устаси Асад Исматов образга психологик ижро услубида ёндошиб, Азимнинг мехри ва кахрини, колокликдан фаоллик томонга у^айиб, сиёсий онги ошиб боришини кузлари, нигохлари оркали хам чукур ифодалаган.

Театр сахнасида лирик, драматик характердаги бош кахрамонларни талкин килган Ш.Рахимовага Саодат сиймосини яратишда сахнада орттирган ижодий тажрибаси хамда кенг ижодкорлиги кумак берган. Саодатнинг мухаббат ва изтироб, хурлик ва туткинлик уртасидаги ички зиддиятлари йирик планда акс этиб, вокеалар мохиятини теран талкин этади.

Унинг фильмдаги бош кахрамони ижтимоий фаол, маFрур, курашчан аёл булиши билан биргаликда калби мухаббатга тулик севимли ёрдир. Саодат ва Азим ижтимоий тузум, сиёсий фаоллик, янги ва эски турмуш зиддиятларига муносабати билан бир-биридан фарк килса-да, уларни боFлаб турадиган кунгил ришталари, илик туЙFулари бор. Х,ар икки актёр ижросида бу сифатлар теран акс этган.

Театр актёри махорати кино бадииятини кучайтириши борасида суз кетганда Рахим Пирмухаммедов номини хам алохида таъкидлаш лозим. Бу борада профессор МДодиров шундай ёзади: "Касам" фильмида Рахим Пирмухаммедов кишлок милиционерини кашф этади. Киношуносларнинг бир овоздан шаходат беришича, бу ролни Пирмухаммедовнинг узи топиб, тукиб сценарийга киритган ва унга уз исмини берган. Рахим милиционер фильмда бир неча лахза куринса-да, эсда колади. Мана, у ялангоёк кишлок кучаларини чангитиб, бор овози билан халк хокимиятининг ер-сув хакидаги ислохотини эълон килмокда. У маFрур, кувончи ичига сиFмайди. Аммо шу тобда бирдан муаззиннинг азони эшитилиб колади. Рахим одати буйича чукка тушиб намоз укишга тушмокчи булади-ю, лекин дархол фикридан кайтади - урнидан туриб, яна кишлок буйлаб жар сола бошлайди. Актёр узи хам муаллиф, хам актёр

сифатида ишлагани Рахим милиционер роли билан табиати ва истеъдодига кура комедия учун яратилганини катъий равишда кайд этади"[5.83].

Театр санъатининг бунингдек ижодий тажрибаси, актёрнинг роль устида ишлаш махорати кино эстетикасини бойитишга, бадииятини оширишга хизмат килиб, миллий киноактёрлик санъати мактабини шакллантирди. Бу фикримизни мазкур фильмдаги Лутфихоним Саримсокова яратган Она роли хам тула исбот килади. Киношунос Х,.Акбаров ёзади: "Мен 38 ёшимда кари кампир ролини уйнаганман, дея эслайди Лутфихоним Саримсокова, "Кдсам" фильмидаги она келини паранжини ташлаганини эшитиб, дод-фарёд кутаради, айни пайтда у пичоFини ялаеточлаб "иснод келтирган", паранжисиз кучага чиккан келинни чаваклаб ташламокчи булган уFлига таскин бермокчи булади. Зоминдаги кишлоклардан бирида хонадонга кирдим-у, сочимга упа сепиб окартирдим, тишимга кора сакич ёпиштирдим, куйлагимга ямок солдим, оёк-кулимга тупрок суртиб утган асрнинг 20-йилларидаги кишлокнинг манзарасига мос келадиган кампирнинг куринишини яратгандек булдим. Кейин экранда ёйилиб ётган сочимнинг оклари, ора-сира "сакланиб колган" тишларим, жазирама иссик ва чангдан "ёрилиб" кетаёзган оёк ва кулларим, жулдур кийимим эпизодга, умуман, фильмга мос келибди"[1.35].

Театр актёрининг образ яратишдаги яна бир мухим хусусияти кузатиш, уз кахрамони учун муносиб сифатларни излаб топишдир. Режиссёр З.Собитовнинг 1959 йилда суратга олинган "Фарзандлар" фильмида Лутфихоним Саримсокова телба аёл образини гавдалантирган. "Чорсу билан Эски Жува оралиFида бир аёлни курардим. Сочи таги билан олинган, узун куйлак кийган холда бошяланг юрарди. "Ая-я! Ая-я!" деб утган-кетганга нималарнидир айтмокчи буларди. Уни куп кузатганман. "Фарзандлар" фильмида эса шундай холатни тасвирлашим талаб этилди. Чор Россияси хукмронлик килган йиллари сувсиз, нонсиз, бошпанасиз колган узбек кишлоFи ахолиси каергадир кучиб кета бошлайди. Биргина кари аёл - менинг кахрамоним пиёла кутариб "сув беринг, сув бера колинг" деб хувиллаб колган кишлок кучалари буйлаб юради. Бу эпизодда бир шахснинг эмас, кашшок кишлокнинг фожиаси тасвирланади. Кузатишларимни урганиш, узлаштиришга булган интилишимни курган, менга ишонган режиссёр Зохид Собитов эркинлик берди. Кино тасмасини аямади. Образнинг фильмда тутган урни хакида мулохаза килди, холос. Ижод жараёнига эса сукилиб кирмади. .. Оператор кичкина аравачага камерани урнатиб гох оркамдан, гох ёнимдан суратга олаверган. "Сув беринг!" деб кулишим, гох ёлворишим хам тасмага айнан ёзилган. Усти камиш билан ёпилган бир хужрага кириб колганимда йирик планда суратга олинган кадрлар купинча узимга хам маъкул булади. Сочларим ёйилган. Буз румолнинг бир четигина елкамга илиниб колган. Кулимдаги катта бум-буш пиёлага термулиб аччик кисмат хакида уйлаётган

муштипар аёлнинг рухий холати акс этган"[1.36]. Актрисанинг мазкур фикрларидан англаш мумкинки, театр сахнасида махорати ошган, билим ва тажриба орттирган ижодкор кинода ана уша салохиятига асосланади, суянади. Бу эса тулаконли кинообраз яратилишига асос, кино бадииятини таъминлашга замин булади.

Назарий асосига кура театрда кинога нисбатан суз куп ишлатилади. Диалог ва монологларда актёр узининг хиссиёти, кечинмалари, кунгил дардларини ифода этади. Агар театрда монолог актёр истеъдодини курсатишга хизмат киладиган имконият ва восита булса, кинода йирик план ана шундай кудратга эга. Кинорежиссёрлар махоратли актёрлар ижросида йирик пландан самарали фойдаланадилар. Одатда йирик планда актёрнинг ички монологи, рухияти акс этади. Кинонинг сузсиз эпизодларида актёр юзи-кузи, мимикаси, ички хиссиётлари воситасида "гапиради", образ яратади. Баъзан бутун бошли фильмда бирорта сузи булмаган персонаж хам фаол иштирок этиб, муайян ролни талкин этиши мумкин.

Театр сахнасида суз - етакчи воситадир. Актёр образ яратишда сузнинг куч-кудратига асосланади. Айникса узбек театрида сахнадан янграйдиган суз кудратига алохида эътибор каратилган. Сахна нуткининг улкан ахамияти спектаклларда ук томир булганлиги миллий театр санъати анъаналаридан бири саналади. Шу боис театр актёри бадиий кинода намоён булар экан, суз махорати, лутф маданияти, калом кудратига алохида эътибор каратди. Узбек театрининг махоратли актёрларидан Шукур Бурхонов, Наби Рахимов, Обид Жалилов, Марям Ёкубова, Рахим Пирмухаммедов каби драматик актёрларнинг нутк маданияти миллий кино тилини бойитишда катта урин тутди.

Кино ва театрда образ яратиш борасида суз кетаркан, улуF санъаткор Наби Рахимовнинг фикрлари диккатга молик: "Кинода уйнаш актёрни спортчидек шай булишга ургатади. Кинонинг фазилати шундаки, киёфангиздаги сезилар-сезилмас узгаришни илFаб олиб, йирик планда экранда намоён этади. Театр сахнасида ролни кайта-кайта уйнайсан. Образ спектаклдан спектаклга киёмига етаверади, борган сари янги-янги топилмалар билан бойиб, сайкал топади. Кинода эса бир ролни факат бир маротаба уйнайсан, кейинчалик тулдириш ёки узгартиришнинг сира иложи булмайди. Хуллас, хозирги кунда кинодаги ижодимни театрсиз, сахнадаги ижодимни экран санъатисиз тасаввур хам этолмайман"[3.58]. Бундан куринадики, театр ва кинодаги ижод узаро бир-бирига таъсир курсатиб, актёр махоратни чархлайдиган омилга айланади. Театршунос О.Ризаев Наби Рахимовнинг санъаткорлик махорати ошиб боришида кинообразлар таъсири масаласини хам урганган. Бу уринда айникса "41- йил олмалари" (реж. Р.Ботиров, 1969 й.) фильмида яратган чойхоначи роли борасидаги фикрлар диккатга молик.

Маълумки, ушбу фильм узбек халкининг саховатли, баFрикенг, самимий кишилари сиймосини акс эттириб, уларнинг совук уруш кетаётган мураккаб пайтда бир эшелон олмани фронтга, жангчиларга олиб бориши вокеаларини курсатади. Уч кишининг кахратон кишда олис йулни босиб утишдаги захматлари утмиш ва келажак, хотиралар ва орзу-умидлар билан боFлик шаклда акс этиб, вокеа жойи шунга монанд равишда тез-тез алмашиниб туради. "Фильмдаги чойхоначи образи устида олиб борилган ижодий мехнат Наби Рахимовнинг ижро услубига янги мазмун киритди, деб ёзади О.Ризаев. - Актёр уз кахрамонининг таржимаи холини, утмиши ва келажагини аник тасаввур этди ва янада тежамли, лунда ва мантикли ижод килишга киришди. Унинг хатти-харакатларини, холат узгаришларини, нутк охангини назорат киладиган, йулга соладиган тош-тарозу мустахкам карор топди. Актёр сукут саклашга урганди. У сукут саклаганда, экран кузгусида унинг истараси, грими, юзидаги ажинлари, доно кузлари сузлайди. Бу хусусиятни актёр кейинчалик театрда яратган энг яхши психологик образларида янада ривожлантириб, катта ютукларни кулга киритди"[3.60].

Кузатилганлардан маълум буладики, кино бадииятини таъминлашда театрда эгалланган актёрлик махорати катта ахамият касб этади. Махоратли актёр театрда орттирган тажрибани кинода ва уз навбатида кинода узлаштирган билимни сахнада куллаш билан ижодий камолотга эришади. Булар эса уз навбатида узбек театри ва кинематографида актёр омили хамиша мухим булганлиги, бу борада бадиий анъаналар, ижодий мактаб шаклланганини курсатади. Театр актёри махоратидан уринли фойдалана билиш эса режиссёр билими, кобилияти, ижодкорлик салохияти билан боFлик. Таасуфки, бугунги кунда куплаб телевизион сериаллар, бадиий фильмларда ана шу салохият етарли деб булмайди. Мамлакатимиз театрларида фаолият олиб бораётган санъаткорлар билими ва ижодий тажрибасидан телевидение ва кинода уринли фойдаланиш мазкур жабхалардаги ижро махоратини ошириш, профессионалликни кучайтириш, бадиий савияни устиришга ёрдам бериши мумкин. Зеро, аввал таъкидланганидек, актёр бу - топилма. Уз ижроси билан хар кандай кино ёки телевизион фильмни махоратли санъат асари даражасига олиб чикишга кодир булган нодир топилмадир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Акбаров X,. Дийдор куришганга нима етсин. - Тошкент: Г.Гулом номидаги нашриёт, 2021.

2. Кузнецов Д. Язык кино. Как понимать кино и получать удовольствие от просмотра - М.: Эксмо, 2019.

3. Ризаев О. Наби Рахимов. - Тошкент: Г.Гулом номидаги нашриёт, 1997.

4. Тешабаев Ж. Герой крупным планом: актеры театра в узбекском кино. -Ташкент: изд. им. Г.Гуляма, 1972.

5. К,одиров М. Кулги усталари. Укув кулланма. - Тошкент: Республика методик маркази, 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.