Научная статья на тему 'Кимёвий тажрибаларни ўтказишда инновацион ёндашувлар'

Кимёвий тажрибаларни ўтказишда инновацион ёндашувлар Текст научной статьи по специальности «Промышленные биотехнологии»

CC BY
221
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
реостат / ўзгарувчан ток / электролиз / электр токи / реостат / переменный ток / электролиз / электрический ток

Аннотация научной статьи по промышленным биотехнологиям, автор научной работы — Саримова Дилдора Соаталиевна

Мақола кимёвий асбоб ва жиҳозлар етишмаган шароитда тиббиётда ҳамда кундалик ҳаётда ишлатиладиган оддий асбоб ва идишлардан ижодкорона фойдаланиб, кимё дарсларида замон талабларига жавоб берадиган экспериментларни ташкил этиш мумкинлиги тўғрисида таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ ПРИ ПРОВЕДЕНИИ ЭКСПЕРИМЕНТОВ ПО ХИМИИ

В статье приводятся предложения о возможности в условиях нехватки необходимого оборудования проведения на уроках химии экспериментов, отвечающих современным требованиям, путём творческого подхода в виде использования простого инвентаря и посуды, применяемых в медицине и быту.

Текст научной работы на тему «Кимёвий тажрибаларни ўтказишда инновацион ёндашувлар»

Саримова Дилдора Соаталиевна,

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти х,узуридаги халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази «Табиий ва аник фанлар таълими» кафедраси катта укитувчиси

КИМЁВИЙ ТАЖРИБАЛАРНИ УТКАЗИШДА ИННОВАЦИОН ЁНДАШУВЛАР

САРИМОВА Д.С. КИМЁВИЙ ТАЖРИБАЛАРНИ УТКАЗИШДА ИННОВАЦИОН ЁНДАШУВЛАР

Макола кимёвий асбоб ва жих,озлар етишмаган шароитда тиббиётда х,амда кундалик х,аётда ишлатиладиган оддий асбоб ва идишлардан ижодкорона фойдаланиб, кимё дарсларида замон талабларига жавоб берадиган экспериментларни ташкил этиш мумкинлиги туFрисида таклиф-лар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: реостат, узгарувчан ток, электролиз, электр токи.

САРИМОВА Д.С. ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ ПРИ ПРОВЕДЕНИИ ЭКСПЕРИМЕНТОВ ПО ХИМИИ

В статье приводятся предложения о возможности в условиях нехватки необходимого оборудования проведения на уроках химии экспериментов, отвечающих современным требованиям, путём творческого подхода в виде использования простого инвентаря и посуды, применяемых в медицине и быту.

Ключевые слова: реостат, переменный ток, электролиз, электрический ток.

SARIMOVA D.S. INNOVATIVE APPROACHES TO CHEMICAL EXPERIMENTS

In the article are given suggestions in regards of possibility of realization on the lessons of chemistry of experiments matching modern requirements, in the conditions of shortage of necessary equipment by creative approach as to use a simple inventory and tableware, applied in medicine and way of routine.

Keywords: rheostat, alternating current, electrolysis, electric current.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш жараёнида мактаб таълими, айницса, умумтаълим макта-бларининг моддий-техник базасини мустацкамлашга эъти-борни кучайтириш биз учун кун тартибидаги энг муцим ва жиддий масалага айланди.

Умумтаълим мактабларида реактивларни узаро алмаштириш ва мах,аллий таъминот асосида узлуксиз таълим тизимида кимё кур-сининг экспериментал кисмини кучайтириш таълим ва тарбия жараёнининг сифат ва сама-радорлигини оширади. Кимёвий эксперимент купчиликка маълум булган икки гурух,га булинади: кургазмали (демонстрацион) ва укувчилар мустакил бажарадиган экспери-ментлар. Укувчилар томонидан бажарилади-ган экспериментлар максад ва ташкил килиниш усулига караб лаборатория тажри-балари, амалий машFулотлар ва уй тажриба-ларига булинади.

Кургазмали тажрибаларга куйилган тала-блар ичида асбоб ва курилмаларнинг оддий-лиги, эксперимент маданияти ва эстетикасига алох,ида эътибор берилади. Асбоб ва курилмаларда ортикча деталлар булмаслиги керак. Шуни ёдда тутиш керакки. урганилаётган объект бу асбоб ва курилма эмас, балки улар-да кетаётган кимёвий жараёндир. Эксперимент мох,иятини саклаган х,олда асбоб кон-струкциясини соддалаштириш, шу билан бир-га эксперимент маданиятини х,ам унутмаслик лозим1.

Кургазмали тажрибаларни намойиш ки-лишда маиший хизмат идишларидан, масалан, бутилка, банкалардан фойдаланиш, эксперимент маданияти ва эстетикасини пасайтириши назарда тутилиб, тавсия этилмайди. Лекин бу дегани укувчиларнинг мустакил бажарадиган тажрибаларида ва энди ривожланиб келаёт-ган уй экспериментларида х,ам бундай имко-ниятлардан фойдаланмаслик керак, дегани эмас. Кимёвий асбоб ва жих,озлар етишмаган шароитда хужалик жих,озлари, тиббий х,амда маиший хизматда ишлатиладиган асбоб ва идишлардан мох,ирона фойдаланиб мазмунан замон талабларига жавоб берадиган экспери-ментларни ташкил этиш мумкин. Бу жараён-

1 Jekture Demonstration Accidents from which We Can learn. /Yeorge M. Bodner. //Journal of Chemical Education.1985. V.62. 1105-1107.

нинг мух,им тарбияловчи хусусияти х,ам булиб, укувчиларда топкирлик, олинган билимлар ва х,аётий жараёнларни узаро боFлай олиш хусу-сиятларини х,амда яроксиз идиш ва жих,озлардан фойдаланиш оркали экологик тарбияни х,ам ривожлантиради.

Шу нуктаи назардан кимё лабораторияси учун керакли электр асбоблар йиFиш жараёнида куйидагиларга алох,ида эътибор каратиш максадга мувофик. Кимёвий экспериментни ташкил килишда электр асбобларининг урни жуда мух,имдир. Купчилик укув даргох,ларида электр асбобларнинг ишга яроксизлиги, баъ-зан бутунлай йуклиги ёки кимматлиги туфайли улар билан боFлик лаборатория ишларини ташкил килишда кийинчиликлар туFилади.

Кимёдан лаборатория ишларини ташкил килишда кийинчилик тугдирадиган, баъзан керакли натижани олишга халакит берадиган етишмовчиликларнинг купчилигини озгина зукколик билан бартараф этиш мумкин. Шу билан бирга анча киммат турадиган реактив ва жих,озлар урнига маиший хизмат, тиббиёт-да ишлатиладиган моддалар ва бир марта иш-латиладиган жих,озлардан фойдаланиб, те-жамкорликка х,ам эришиш мумкин. Куйида кимё лабораториясида энг мух,им булган жих,озлар ва реактивлар етишмовчилигини бартараф этишга доир баъзи тавсиялар бе-рилди.

Умумий урта таълим мактабларида кимё фанини укитиш жараёнида укув дастурига ки-ритилган «Рух гидроксидини олиш, унга кислота ва ишкор эритмаларининг таъсирини урганиш», «Молекулаларнинг моделларини тузиш», «Электр утказувчанликни урганиш ас-боби ва у билан ишлаш коидаси», «Моддалар ва шу моддалар сувда эриганда руй берадиган иссиклик х,одисаларини термометр ёрдамида текшириш», «Дистилланган сув, ишкор, кислота, туз ва канд эритмаларининг электр утказувчанлигини солиштириш», «Галоген-лар», «Электролиз» мавзуларидаги лаборатория ишларида жих,озларнинг етишмовчилиги-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

1-расм. Электролитик ^аршилик1.

2-расм. Сода-алюминийли ток тутрилаш асбоблари1.

ни бартараф этиш буйича маълумотлар келти-рилган.

Маълумки, шиша буюмларни кесиш асбоби учун моддаларнинг электр утказувчанлиги, электролитик диссоциаланиш ва электролиз каби жараёнларни урганиш учун бир канча электр асбоблари керак булади3. Купчилик кимё лаборатория хоналарида реостат, ток туFрилаш асбоблари етишмайди. Бу асбоблар-нинг етишмаслиги туфайли баъзи тажрибалар бажарилмай колади. Лекин кимё укитувчисининг омилкорлиги билан сотувда анча киммат турадиган электр туFрилагичларсиз х,ам электролизни амалга ошириш, реостат урнига ток кучини бошкариш учун электролитик каршиликдан фойдаланиш мумкин.

Бунинг учун 1% ли сода эритмасига (бошка электролит олиш х,ам мумкин) темир элек-тродлар тушириб, электродларни бир-бирига якинлаштириб ва узоклаштириб х,амда х,ар хил катталикдаги электродлар олиб ток кучи бошкарилади (1-расм).

Реостат сифатида кетма-кет уланган электроплитка спиралидан х,ам фойдаланиш мумкин.

Узгарувчан токни доимий токка айланти-риш максадида турли ток туFрилаш асбоблари (выпрямитель) ишлатилади (масалан, электролиз килиш учун). Бу максадда кимё кабинети учун сода-алюминийли ток туFрилагич жуда кул келади. Курилма содда булиши билан бир

1 Исаев Д.С. Об эксперимента в 8-Москва, 2008, № 3.

2 Исаев Д.С. Об эксперимента в 8 Москва, 2008, № 3.

3 Исаев Д.С. Об эксперимента в 8 Москва, 2008, № 3.

использовании демонстрационного 11-м классах. // «Химия в школе», -С. 66.

использовании демонстрационного 11-м классах. // «Химия в школе», -С. 67.

использовании демонстрационного 11-м классах. // «Химия в школе», -С. 66-67.

каторда мактабда утказиладиган кимёвий тажрибалар учун керак буладиган доимий токни бера олади. Курилманинг ишлаш тамойили алюминий оксид пардаси х,осил булиб, токни бир томонга утказиш хусусиятига асосланган. Агар бир электрод алюминийдан (алюминий кошикдан) тайёрланса, иккинчисини темир (мих) ёки кур^ошиндан тайёрланади ва 8%ли натрий бикарбонат (ёки аммоний карбонат) эритмасига туширилади (2-расм).

Электр тармоFидан келган утказгичнинг бири туFридан-туFри катод сифатида электро-лизёрга уланади. Иккинчи утказгич асбобнинг темир электродига уланиб, алюминий электрод электролизёрнинг анодига (+) уланади (3-расм).

Оддий ток туFрилагични консервадан бушаган тунука банкадан х,ам ясаш мумкин. Бунинг учун тунука банкага мис сим кавшар-лаб, унга ёFOч (ёки пластмасса) копкок ясала-ди ва копкок уртасини тешиб, алюминий стержень (алюминий кошик) урнатиб унга сим уланади. Банкага ичимлик содасининг 4%ли эритмасидан куйилади. Шундай килиб, сода-алюминийли туFрилагич тайёрланади. Тунука банка бир электрод, алюминий стержень эса иккинчи электрод вазифасини утайди.

Шиша буюмларни кесиш асбобини йиFиш учун куйган лампа шишаси олиб ташланади ва алох,ида-алох,ида чиккан иккита сим орасига плитка спирали урнатилади. Асбоб реостат оркали кетма-кет улаб ишга туширилади (4-расм).

Кесмокчи булган шиша идиш деворига спирал айлана шаклда тегизиб куйилади ва асбоб электр тармоFига уланади. Спирал кизариб кизиганидан сунг бироз вакт утгач электр тармоFидан узилади ва шиша идишни киздирилган жойига сув сепилади. Кесилган-даги хатоликлар эгов ёрдамида туFриланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

3-расм. Сода-алюминийли ток тугрилагични электролизёрга улаш2.

4 - расм. Шиша кесиш к.урилмаси1.

Бундан ташкари, электролиз йули билан водород олиш жараёнида х,ам учрайдиган камчиликларни мох,ирона х,ал этиш мумкин. Бунинг учун электролиз учун электрод сифа-тида орка кисми графити чиккунча, уйилган ва мис сим боFланган кора каламдан («Т» маркали каттик калам олиш максадга мувофик ёки эски батарея ичидаги графитдан) фойдаланиш мумкин. Газ йиFиш учун пробиркалар булмаган такдирда 10 мл ли шприцдан фойдаланиш мумкин. Фанер ёки пластмасса булагидан доира ясаб, электролизёр йиFилади (5- расм).

Стакандаги сувга 2-3 чой кошикда кир сода (№2С03) кушилади. Шприцлар ичига эритма тулдирилиб, бармок билан бекитган х,олда тункариб стакандаги эритмага жойлаштирила-ди. Сув тулдирилган пробирка ёки шприцни

1 Исаев Д.С. Об использовании демонстрационного эксперимента в 8-11-м классах. // «Химия в школе», Москва, 2008, № 3. -С. 67.

2 Расм муаллиф томонидан тайёрланган.

тункарилган х,олда жойлаштириш бироз кийинчилик тугдириши мумкин. Буни осонлик билан бажариш учун 10 мл ли шприц олиб нинасига ингичка резина ёки полиэтилен най киритилади ва най оркали сувга тункарилган идиш ичидаги х,аво тортиб олинади. Бу максадда шприцга урнатилган катетер найи-дан х,ам фойдаланиш мумкин (бошка газларни сув устида йиFишда х,ам шундай килиш мумкин). 4-6 та батарея олиб кутблари туFрилаб уланади. Сунгра каламларга уланган симнинг бири «плюс», иккинчиси «минус» кутбга уланади. Электролиз жараёни кетиб, катодда (-) водород, анодда (Q) кислород ажралиб чикади. Шприц ёки пробиркадаги сув тула сикиб чикарилишидан водород билан тулганини билиш мумкин. Уни тункарилган х,олда олиб, ёндириб текшириб куриш мумкин.

Шундай реакцияни ош тузи (натрий хлорид) эритмаси билан х,ам бажариш мумкин. Факат бунда анодда сарFиш-яшил газ - хлор ажралади. Хлорли пробиркани озгина эритмаси билан бирга сув остида бармок билан бе-китиб олиб, яхшилаб чайкатилса, хлорли сув х,осил булади. Уни окартирувчи хусусияти булиб, масалан, сиёх, эритмасига кушилса, рангсизлантиради3.

Кимёвий экспериментлар Зангиота тумани 14- ва 45-, Бекобод шах,ар 16-умумий урта таълим мактабларида кимё фанидан 8-синф-ларда дарс жараёнига татбик этилди, укитувчи ва укувчиларнинг ишлари мунтазам текшириб борилди. Экспериментатор укитувчилар маз-кур мосламадан «Ёш кимёгар» тугараги маш-

3 Беспалов П.И. Новое в методике химического эксперимента. - М: МПГУ, 2003. -142 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

5--расм. Шприц ва к,алам ёрдамида электролизёр

FyyiOTTiapHfla х,ам фойдаланишди. Бунда укувчиларнинг фанга булган к,изик,ишлари ортди, кимёвий жараёнлар мазмун-мох,иятини тулик тушунишларига эришилди. Укувчиларнинг нафакат дарс жараёнида, балки дарсдан ташкари машFулотларда х,ам фаоллиги ошди.

Дарсдан ташкари машFулотларда укув йили давомида 40 нафар укувчи иштирок этди. Кимёвий экспериментни такомиллаштиришга доир тавсияларни куллаш укувчиларнинг кимё фанига доир билим, куникма х,амда кизикишларини орттиришда самарали нати-жалар бериши аникланди.

Хулоса килиб айтганда, кимё лаборатория-сида асбоб ва реактивларнинг етишмаслиги кимёвий экспериментни ташкил килишда кийинчиликлар келтириб чикаради ва уз-узидан кузланган натижани олишга салбий таъсир курсатади. Кимёвий асбоблар етиш-мовчилигига доир баъзи муаммоларни кимё

■ 2

укитувчисининг изланувчанлиги ва ижодкор-лиги билан х,ал этиш мумкин. Укувчилар юкоридаги тажрибаларни урганиш жараёнида моддаларнинг эритмалари электр токини утказиш хусусиятига эга эканлигини, тузлар-нинг гидролизланишини кундалик турмуш ку-затувлари оркали тушунишларига ёрдам бе-ради.

Тиббиёт, хужалик жих,оз ва буюмларидан фойдаланиб, кимёвий эксперимент учун ке-ракли асбоблар йиFиш усулларини ишлаб чикиб, муаммоларни киска вакт ичида х,ал этиш мумкин. Жумладан, тиббиёт шприцлари, куйган электр лампалари ва бошка буюмлар-дан куплаб уринларда фойдаланиш мумкин. Бу экспериментни муваффакиятли ташкил этиш билан бирга ижодкорликни ошириб, мустакил жих,оз ва асбоблар кашф этишга х,ам олиб келади.

Адабиётлар руйхати:

1. Jekture Demonstration Accidents from which We Can learn. /Yeorge M. Bodner. // Journal of Chemical Education.1985. V.62. 1105-1107.

2. Исаев Д.С. Об использовании демонстрационного эксперимента в 8-11-м классах // Химия в школе. - Москва, 2008. - № 3. - С. 66-67.

3. Беспалов П.И. Новое в методике химического эксперимента. -М: МПГУ, 2003. -142 с.

1 Беспалов П.И. Новое в методике химического эксперимента. -М: МПГУ, 2003. -142 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.