CC BY
0
Tursunmuratov O.X. Chirchiq davlatpedagogika universiteti Ilmiy va metodologik kimyo kafedrasi katta o 'qituvchisi
Eshquvvatova N.N. Chirchiq davlat pedagogika universiteti akademik litseyi birinchi toifali kimyo fani o'qituvchisi
Tursunxo jayev M.N. Chirchiq davlat pedagogika universiteti Ilmiy va metodologik kimyo kafedrasi bakalavriat talabasi
Axadov B.A.
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Ilmiy va metodologik kimyo kafedrasi bakalavriat talabasi
Ergashova M.A. Chirchiq davlat pedagogika universiteti Ilmiy va metodologik kimyo kafedrasi bakalavriat talabasi
KIMYOGA OID IZOTOPLAR MAVZUSI MASALALARINI TURLI XIL
USULDA YECHISH METODIKASI
Annotatsiya. Yildan-yil sayin kimyo, ayniqsa kimyoviy hisoblash fani ahamiyati ortib bormoqda, ushbu ilmiy tadqiqot ishida izotoplar mavzusi bo 'yicha masalalarning bir necha xil usulda ishlanishi berilgan. Bu usullar ham o 'quvchilarga ham abiturientlarga soddaligi va turli tumanligitufayli tushunarli bo 'ladi.
Kalit so'zlar: Izotop, brom, nisbiy atom massa, azot, proton, neytron, Nuklid, diognal, matematik usul, formula usuli.
Tursunmuratov O.Kh. senior teacher
Department of Scientific and Methodological Studies Chirchik State Pedagogical University Eshquvvatova N.N. First-class chemistry teacher Chirchik State Pedagogical University academic lyceum
Tursunkhojayev M.N. undergraduate student Department of Scientific and Methodology Chirchik State Pedagogical University
Akhadov B.A. undergraduate student Department of Scientific and Methodology Chirchik State Pedagogical University
Ergashova M.A.
undergraduate student Department of Scientific and Methodology Chirchik State Pedagogical University
METHODOLOGY FOR SOLVING PROBLEMS ON THE TOPIC OF CHEMICAL ISOTOPES IN DIFFERENT WAYS
Annotation. Year by year, the importance of chemistry, especially the science of chemical calculation, is increasing, in this scientific research work, problems on the topic of isotopes are dealt with in several different ways. These methods will be understandable to both students and applicants due to their simplicity and complexity.
Key words: Isotope, bromine, relative atomic mass, nitrogen, proton, neutron, nuclide, diagonal, mathematical method, formula method.
KIRISH
Oxirgi yillarda Respublikamizda ilmiy va innovatsion faoliyatni qo'llab -quvvatlash, kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish bo'yicha amaliy ishlar olib borilmoqda, iqtidorli yoshlarni nufuzli milliy hamda xalqaro olimpiadalar, musobaqalar va tanlovlarda salmoqli natijalarga erishishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga alohida e'tibor qaratilmoqda [1], [2], [3].
Yoshlarning ijodiy, intellektual va tadbirkorlik salohiyatini ro'yobga chiqarish, innovatsion g'oyalar, loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilish, iqtidorli talabalar, yosh olimlar va tadbirkorlarning innovatsion faoliyatini rag'batlantirish, ilm-fan, ta'lim va ishlab chiqarish integratsiyasini kuchaytirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda[4], [5].
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Shu bilan birga, yosh iqtidor sohiblarini innovatsion tadbirkorlik sohasiga tizimli jalb qilish bo'yicha olib borilayotgan ishlar samaradorligini oshirish, shu jumladan: Iqtidorli yoshlarni ishbilarmonlar va yetakchi olimlar bilan hamkorlikda ish yuritishi uchun yagona tizim yaratish va shu asosda ilm-fan sohasida yosh kadrlar etishtirish tizimining uzviyligini ta'minlash. Ishlab chiqarish sohasiga yuqori texnologiyalarni tatbiq etish va ilmiy tadqiqotlarga yoshlarni jalb etish hamda ilmiy-texnik va innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun platformalar yaratish talab etilmoqda. Iqtidorli yoshlarning tashabbuslarini qo'llab-quvvatlash borasida amalga oshirilayotgan ishlarni yanada jonlantirish, mamlakat ilm-fanining xalqaro miqyosdagi raqobatbardoshliligini ta'minlash, mavjud ilmiy maktablar salohiyatini yanada mustahkamlash hamda ularning innovatsion salohiyatini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilmoqda[6], [7].
Quyidagi ilmiy tadqiqot ishida kimyo fanining izotoplar mavzusiga oid masalalarining turli usullarda yechilishi berilgan. Izotoplar deb, yadro zaryadlari bir xil bo'lgan neytronlar soni va nisbiy atom massalari bilan farqlanadigan
nuklid-elektron sistemalarga aytiladi. Qat'iy bir xil massa soniga, ya'ni yadrodagi proton va neytronlari o'zgarmas bo'lgan atomga nuklid deyiladi. Nuklidlarning massa soni undagi nuklonlar (proton (p) va neytronlar (n) yig'indisi) soniga teng: Ar=p+n. Izobarlar - nisbiy atom massalari bir xil, protonlar va neytronlar soni bilan farqlanadigan elementlardir. Neytronlar soni bir xil bo'lib, protonlar va massa sonlari bilan farqlanadigan element atomlariga izotonlar deyiladi. Ayrim yadrolar beqaror, ular o'z-o'zidan parchalanib, nur chiqaradi (radioaktivlik). Radioaktivlikka ega bo'lgan izotoplar radioaktiv izotoplar (radioizotoplar)
2387-r
deyiladi. Masalan, 92 U radioaktivlik tufayli alfa zarrachalar (geliy atomi yadrosi) chiqarib turadi [8,9,10].
NATIJA VA MUHOKAMA.
1-misol: Bromning 79Br va 81Br izotoplari ma'lum, uning nisbiy atom massasi 79,9 bo'lsa, izotoplarning molyar ulush(%)lari qanday bo'ladi?.
1- diognal usuli orqali yechish:
9 ,9
^0,9^-2
X -100 %
X= °,92100 = 45 %
100-45=55 %
2-usul tenglamalar sistemasi orqali yechish: 79Br va 81Br ning har birining miqdorini x va y bilan belgilab olib tenglama tuzib olamiz. x ni yo'qotish uchun birinchi tenglamani 79 ga ko'paytiramiz,:
x+y =1
79x+79y =79
79x+81y =79,9
79x+81y =79,9 2y=0,9 y=0,45 ya'ni 45 % 100-45=55 % 3-usul formula orqali ishlash:
A _<Pl*A1 + &2*A2 . Ar ;
r 100 '
Yuqoridagi formula orqali x ni toopamiz:
_X*79+(100-X)*81
79,9
100 x=45%
100-45=55%
2
2-misol: Azotning 14N (hajmiy ulushi 75 %) va xN (hajmiy ulushi 25 %) izotoplari ma'lum, uning nisbiy atom massasi 14,5 bo'lsa, noma'lum izotopni
massasi(x)ni toping?.
14 X-14,5........................75 %
Proporsiyani yechamiz:
75*0,5=25*(X-14,5)
X=16 ga teng, demak 16N izotopi ekan.
2-usul formula orqali ishlash:
_<Pl*A1 + V2*A2 .
Ar
100
Yuqoridagi formula orqali x ni toopamiz:
. . _ 14*75+25*X
14,5=-
100
x=16
3-misol: Neonning nisbiy atom massasi 20,2 g ga teng. Neon ikkita izotopdan iborat: 20Ne va 22Ne. Tabiiy neondagi har qaysi izotopning molyar ulushini aniqlang.
Yechish. Masalani yechishda bir nechta usullardan foydalanish mumkin[11].
1-usul bu "diognal" qoidasi bilan yechish usulidir.
"Diognal" usulini quyidagicha ifodalash mumkin:
XULOSA VA TAKLIFLAR
Yildan-yil sayin kimyo, ayniqsa kimyoviy hisoblash fani ahamiyati ortib bormoqda, ushbu ilmiy tadqiqot ishida izotoplar mavzusi bo'yicha masalalarning bir necha xil usulda ishlanishi berilgan. Bu usullar ham o'quvchilarga ham abiturientlarga soddaligi va turli tumanligitufayli tushunarli bo'ladi. Izotoplar deb, yadro zaryadlari bir xil bo'lgan neytronlar soni va nisbiy atom massalari bilan farqlanadigan nuklid-elektron sistemalarga aytiladi. Ayrim yadrolar beqaror, ular o'z-o'zidan parchalanib, nur chiqaradi (radioaktivlik). Radioaktivlikka ega bo'lgan izotoplar radioaktiv izotoplar (radioizotoplar) deyiladi.
References:
1. X.Egamberdiyev "Kimyoviy algoritmlar" ilmiy-uslubiy qo'llanma O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi "Fan" nashriyoti 2009 y.
2. Obid, T., Murod, J., Davronbek, B., & Mukhtarjon, M. (2022). KINETICS AND ISOTHERM OF CU2+ ION SORPTION ON A NEW SORBENT OBTAINED ON THE BASIS OF VERMICULITE. Universum: технические науки, (12-7 (105)), 44-48.
3. Tursunmuratov, O. X. (2023). TABIIY MINERAL VERMIKULITDAN FOYDALANIB SORBENTLAR OLISH USULLARI TAHLILI. Academic research in educational sciences, 4(5), 5-10.
4. Турсунмуратов, О. Х., Тургун, Ф., & Хуррамова, К. (2023). ВЕРМИКУЛИТ АСОСИДА ОЛИНГАН ИОНИТГА НИКЕЛ (II) ИОНЛАРИ СОРБЦИЯСИНИНГ ПСЕВДО-БИРИНЧИ ВА ПСЕВДО-ИККИНЧИ ТАРТИБЛИ КИНЕТИК МоДеЛЛАРИ. Academic research in educational sciences, 4(1), 413-421.
5. Tursunmuratov, O. X. (2022). Vermikulit asosida olingan ionitga statik sharoitda oraliq metall ionlarining sorbsiyasi. Science and Education, 3(12), 182188.
6. Курбанов, Х. Г., Ахмедова, Н. Н., Сагдиев, Н. Ж., Турсунмуратов, О. Х., & Бекчанов, Д. Ж. (2020). Модификация гиалуроновой кислоты. Universum: химия и биология, (10-1 (76)), 32-36.
7. Qutlimuratov, N. M., Tursunmuratov, O. X., & Bekchanov, D. J. (2020). Polivinilxlorid plastikati asosidagi anionitning fizik-kimyoviy xossalari. SamDU ilmiy axborotnoma Samarqand, 5, 22-26
8. Xamzayevich, T. O. (2022). isotherm of Cu 2+ ion sorption on a new sorbent obtained on the basis of vermiculite Koordinatsion birikmalar kimyosining hozirgi zamon muammolari" mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallar to'plami.
9. Xamzayevich, T. O. (2022). Bekchanov Davronbek Jumazarovich Vermikulit asosid a olingan ionitga Ni 2+ ionlarining sorbsiya kinetikasi va izotermasi Koordinatsion birikmalar kimyosining hozirgi zamon muammolari" mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallar to'plami.
10. Турсунмуратов, О. Х., & Бекчанов, Д. Ж. (2023). КИНЕТИКА ПСЕВДОПЕРВОГО И ВТОРОГО ПОРЯДКА АБСОРБЦИИ КАТИОНА МЕДИ (II) НА ИОНИТЕ НА ОСНОВЕ ВЕРМИКУЛИТА. Universum: технические науки, (8-3 (113)), 42-45.
11. Obid, T., & Davronbek, B. (2023, June). VERMIKULIT ASOSIDA OLINGAN IONITGA MIS (II) KATIONLARINING YUTILISH KINETIKASINING TAHLILI. In International Scientific and Current Research Conferences (pp. 53-58).
