KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY TARAQQIYOTI RIVOJLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY TARAQQIYOTI RIVOJLANISHIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR

Shaxnoza Gapparovna Ibragimova Xadichaxon Muxammadjonova

Qo'qon davlat pedagogika instituti

ANNOTATSIYA

Maqolada kichik maktab yoshidagi bolalarning o'qish faoliyati, qiziqish va harakatchanligi, ulardagi aqliy taraqqiyot rivojlanishiga tasir etuvchi omillar, oquvchilarda qiziqishlar, aqliy taraqqiyot rivojlanishi va ularning ahamiyati haqida malumot beriladi.

Kalit so'zlar: aqliy rivojlanish, taraqqiyot, o'quvchi, kichik maktab yoshi, qiziqish, o'qish, topshiriq, axloqiy sifat, mustaqil fikrlash, malaka va konikma.

FACTORS AFFECTING THE INTELLECTUAL DEVELOPMENT OF

PRIMARY SCHOOL CHILDREN

Shakhnoza Gapparovna Ibragimova Khadichakhon Mukhammadjonova

Kokand State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The article provides information on the educational activities, interests and mobility of primary school children, factors affecting the development of their intellectual development, the interests of students, the development of intellectual development and their significance.

Keywords: mental development, academic performance, student, primary school age, interest, reading, homework, moral qualities, independent thinking, skills and abilities.

KIRISH

Bugunga kunda mamalakatimizning rivojlanishi va ravnaqi uchun xizmat qiladigan, aqliy rivojlangan, isteModli yoshlarni tarbiyalash talab etilmoqda. Shunday ekan taTim jarayonini mukammallashtirmay jamiyat talab etayotgan yoshlarni shakllantirib boTmaydi.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Ma'lumki, har qanday insonning o'sish, rivojlanish va shakllanish davrlari ta'lim-tarbiya faoliyatisiz amalgam oshmaydi. Aqliy taraqqiyot va ta'lim-tarbiya, bir-biriga chambarchas bog'liq faoliyatdir. TaTim jarayonida o'quvchi faollik koTsatmasa amalga

oshirilayotgan tadbirlar kozlangan natijani bermaydi. Talim jarayonida o'quvchilarni mustaqil ishlashga o'rgatish ham muhimdir.

Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o'qish hisoblanadi. Oquv faoliyati boladan nutq, tafakkur, qobiliyat rivojlnishi uchun yangi sharoit yaratadi. Maktabga kelgash bola oz atrofidaglar bilan psixologik jahatdan yangi munosabat tizimiga ortadi. U o'zining hayotini tubdan o'zgartirishni, unga yangi mjburiyatlar, o'quv faoliyati talablariga bo'y so'nish, har kun maktabga borishni his eta boshlaydi. Oila azolarining bola o'quv faoliyati yutiqlari bilan qiziqayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga qilinayotgan yangicha shakldagi munosabat uning ijtimoiy mavqei o'zgarganligini tola his etishga o'ziga nisbatan munosabatning o'zgarishiga asos boladi. Talim jarayonidagi barcha imkoniyatlar orqali ularning bilimlar egallsh kolami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobilayati rivojlanadi, tafakkurning faolligi, mustaqilligi ortadi, aqliy imkoniyatni ishga solish vujudga keladi. Ular har bir narsaga berilib, sinchkovlik bilan ular o'rtasidagi farqni ajratish, umumlashtirish, xulosa chiqarish imkoniyatiga ega boladilar. Bola maktabga qadam qo'yishi bilanoq unga bo'lgan munosabat va talablar orqali o'ziga xos bolgan aqliy rivojlanish xususiyatlari uchun imkoniyatlar va shart - sharoitlar yaratish oila, maktab talim tizimiga ulkan masuliyat hissini yuklaydi.

Boshlang'ich sinf o'quvchilar ishonuvchan, tashqi taassurotlarga beriluvchan bo'ladilar. Buyuk alomallarimiz takidlaganidek, kishining fe'l atvori hammadan ko'ra ko'proq hayotining dastlabki yillarida tarkib topadi va unda shu davrda paydo bo'lgan sifatlar mustahkam o'rnashib kishining ikkinchi tabiatiga aylanadi. Insonning ikkichi tabiatida tabiiy hissiyotlarni fazilatlarni tarkib toptirish yukask axloq normalarini shakllantirish uchun butun ma'suliyat boshlang'ich sinf o'qituvchisining zimmasiga tushadi. Bolaning mazkur davrida o'qituvchining har bir gapi har bir hatti harakati ta'sir ko'rsatish uning uchun haqiqat mezoni vazifasini bajaradi. Chunki o'quvchilar o'qituvchilarga qattiq ishonadilar. Uning fikr mulohazalariga quloq soladilar. Pedagogik nazokatida jiddiy tasvirlanadilar. Talablarga hamisha amal qiladilar. U bergan topshriqlarni bekamu kust bajarishga intiladilar. To'g'ri mulohaza yurtishga o'rganish noma'qul qiliqlardan tiyish va musiqa tinglashga odatlantirish ularga nimalar bilan shug'ulanish kerakligini, burch hissini tushuntirish ular bilan o'qilgan kitoblarni, ko'rilgan tomoshalarni muhokama qilish imkoniyati tug'iladi.

Kichik maktab yoshdagi o'quvchilarning axloqiy sifatlarni rivojlantirishdagi koz'langan maqsadga erishish uchun ularning yoshi va psixologik xususiyatlarini hisobga olish shart.

Ma'lumki, oquvchilarning psixologik xususiyatlari har xil bo'lib, bir o'quvchiga muvaffaqiyat bilan qo'llangan tarbiyaviy ta'sir vositasi boshqa birga qo'llanilganda kutilgan natijani bermasligi mumkin. Tarbiyaviy tadbirlar o'quvchilarga yakkama-yakka yondoshib amalga oshirilsa yaxshiroq samaraga erishilishi shubhasizdir.

Mazkur vazifalarni amalga oshirish o'qituvchi o'quvchilarning xususiyatlarini qanchalik o'rganganligiga bog'liqdir. Ta'lim jarayonida har bir o'quvchining psixik dunyosiga oqilona yo'l topa olish muvaffaqiyatlarning garovidir.

Ta'lim - tarbiya jarayonida bolalarni hayoti va faoliyatini shunday uyushtirish lozimki, bunda bola shaxsining kichik yoshida oquvchilarda tarkib topgan xususiyatlar toboro boyib va mustahkamlanib boradi. Maktab ta'limining dastlabki yilaridagi bilishga boTgan qiziqishlar, tevarak atrofdagi olamni bilishga boTgan qiziqish ko'proq intellektual qiziquvchanlikni sezilarli ravishda rivojlantiradi.

Psixologlarning ta'kidlashicha, dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olinadigan hodisalarga nisbatan qiziqishlar hosil boTadi. Oqish faoliyatida kichik yoshdagi o'quvchilarning aqliy jarayonlari bilish uchun boTgan qiziqishlar bilan faollashib qiziqisho'quvchilarning aqliy faoliyati asosida paydo boTadi va uning shaxsiy individual sifatida o'quvchilarning ana shu aqliy faoliyatini yanada rivojlantiradi. Oquvchilarning qiziqishlari mazmuni, barqarorligi jihatdan hilma -xildir. Keng mazmunli va barqaror qiziqishlar o'quvchilarning yoshligidan paydo boTa boshlaydi.

MUHOKAMA

Ma'lumki I-II sinf o'quvchilarida xali qiziqishlar yaqqol namoyon boTmaydi, o'quvchilar o'qish jarayonida hamma narsalarga qiziqish bilan munosabatda boTadilar. Ozlari o'zlashtirgan faoliyat ularni qanoatlantiradi. Keyinchalik esa, sabablarni , qonuniyatlarni, hodisalar o'rtasidagi aloqa va bogTiqliklarni bilib olish uchun boTgan qiziqishlar rivojlanadi. Agar I-II sinf o'quvchilarini "Bu nima?" - degan savol ko'proq qiziqtirsa, bir muncha kattaroq yoshdagi bolalar uchun "Nima sababdan?", "Qanday qilib?" degan savollar muhim boTib qoladi. Oqish malakasining rivojlanishi bilan kitob o'qishga qiziqish yuzaga keladi. Dastavval kitob o'qishga, undan so'ng esa mazmuni oTkir va qiziqarli boTgan muayyan adabiyotlarni, ertaklarni o'qishga, keyinchalik qiyin boTmagan ilmiy sarguzashtlar haqida kitoblarni o'qishga qiziqish paydo boTadi.

I-II sinf o'quvchilarini o'zlashtirayotgan materialni mazmuni, o'qish ishlarining ayrim usullari o'ziga jalb eta boshlaydi. III va IV sinf o'quvchilarining mustaqilligi o'sib boradi. Bu yoshdagi o'quvchilar aqliy faoliyat usullari, oz xotirasi, nutqi, diqqati hamda irodasini o'stirish bilan bogTiq boTgan barcha ishlarga qiziqa boshlaydi. IV sinfda o'quvchilar o'zlarining har xil fanga boTgan qiziqishlarini aniq belgilaydilar. Fanlardan ba'zilariga ko'proq e'tibor berib uni yoqtirsalar, ba'zilarini yoqtirmaydilar. Oquvchilar qaysi ishdan ko'proq qanoat hosil qilsalar, shu ishlar ularda qiziqish paydo qiladi. Bola ma'lum ishni bajarayotganda o'ziga boTgan ishonchni yo'qotmasligi, o'ziga topshirilgan ishni bajara olishni bilish, buning uchun esa faqat g'ayrat - shijoat ko'rsatish kerakligini anglashi kerak. Oquvchilarda ta'lim va tarbiya olish, dam olish

tartibining to'q'ri uyushtirilishi ham oquvchilarda qiziqishlarning barqaror bolishida muhim ahamiyatga ega.

Oquvchilarning qiziqishlari kattalarni diqqat e'tiborida bolishi lozim. Bolalarni ijobiy qiziqishlari kattalar tomonidan rag'batlantirishi, quvvatlantirilishi kerak. Ularni qiziqishlarini payqash, uning uchun eng sevimli, doimo o'ziga jalb etadigan faoliyatni e'tiborga olmaydigan o'qituvchi va ota-onalar yomon pedagog va yomon tarbiyachidir.

Oquvchi uchun o'qituvchi hayotining eng yaxshi idealidir. Doimo oldinga qarab intiluvchi, mazmunli keng qiziqishlar bilan yashovchi o'qituvchi o'quvchilarga yuksak ma'naviy qiziqishlarni, aqliy rivojlanishni paydo bolishiga yordam beradi.

Shu bilan bir qatorda texnikaga, hozirgi zamon texnikalari, eng yangi tipdagi avtomobil, samolyot, kopmyuterga bolgan qiziqishlar tez tarkib topadi. Qishloq maktablarining III va IV sinf o'quvchilari qishloq xojligiga nisbatan sezilarli darajada o z qiziqishlarini namoyon qila boshlaydi. Bolalar parandalarni, uy hayvonlarini bajonidil boqadilar va ular haqida ma'lumotlar to'play boshlaydilar.

Bu esa bolalarni bilish darajasini rivojlanishiga ta'sir etib boradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda o'qishga bolgan qiziqishni rivojlanishi to'g'ridan - to'g'ri ta'limning tashkil qilinishiga bogliq. Shuning uchun o'qituvchi boshlang'ich sinf o'quvchilarida qiziqishlar rivojlanishining qonuniyatlarini nazarda tutishlari kerak.

NATIJA

Oquvchilarda qiziqishlar, aqliy taraqqiyot rivojlanishi oddiydan murakkabga, ma'lumdan noma'lumga, yaqindan uzoqqa, tasvirlashdan tushuntirishga, faktlardan umumlashtirishga qarab boradi. Oquvchilarni ta'limni o'zlashtirishga quyidagilarga e'tibor qaratish lozim:

• Oquvchilar qanchalik yosh bolsalar, ta'lim shunchalik korgazmali bolishi hamda faol harakt qilish katta rol o'ynaydi.

Barcha o'quvchilar bir xil bilimga ega emas, ular turli tayyorgarlik darajasiga ega va bundan boshqacha bo'lishi ham mumkin emas. Shu sababli berilgan materialni bilmaslik past o'zlashtirishning asl sababini ko'rsatmasligi mumkin.

Bilamizki, ko'pchilik pedagoglar o'quvchilarning aqliy rivojlanishini baholashda qiynaladilar va buning oqibatida ularning ish faoliyatida ta'lim jarayonida hisobga olinishi lozim bo'lgan muhim omil go'yoki chetda qolib ketadi.

Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, o'quvchilarning aqliy rivojlanish darajasi ulardagi nazariy yoki amaliy bilim olishga bolgan qobiliyat yoki bilimning mavjudligi bilangina aniqlanmaydi. Oquvchining aqliy rivojlanish darajasi tafakkur jarayonlarining rivojlanganligi, o'quv materialining muhim va asosiylarni ajrata olishi, olgan bilim yoki hosil qilingan, o'zlashtirilgan konikmani boshqa faoliyatga ko'chira olishi, turli nazariy bilimlarni amalda qollay olishi, mustaqil fikrlashi, xulosa chiqara olishi kabi bir qancha belgilar bilan aniqlanadi.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

XULOSA

Xulosa qilib aytganda uchinchi sinf o'quvchilarning odob tog'risdidagi fikr, va mulohazalari mazmuni va shakli va tuzilishi bilan fikr mulohazalaridan farqlanadi. Buning sababi ularning turmush tajribasi ko'lami kengroqligi yosh davri xususiyatiga bog'liq farq bilan narsaga turlicha qarsh har xil yondashish muammo mohiyatini ochib berish uslubi bo'yicha ham farqlar mavjuddir.

I-III sinf o'quvchilarida axloqiy tushunchalarni tarkib topishi uchun avvalo har bir tushunchaning muhim alomatini ajratishning umumlashtiruvchi ikkinchi darajali belgilarni topishi o'zgartirish zarurligini ko'rsatadi.

REFERENCES

1. Boymurodov N Amaliy psixologiya T.: 2008 y- 316 b.

2. Dilnoza Xalkuziyeva ., Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga axloqiy-irodaviy tayyorligining psixologik jihatlari. SCIENTIFIC PROGRESS. 2021/6, pp 704-706

3. Ivanov P.I. M.Zufarova "Umumiy psixologiya" T.: 2008 y

4. Jo'raev S. , F.Qodirov "Kichkintoylar nutqini o'stirish" T.: 2005 y.

5. Nishonova Z. Alimova G. "Bolalar psixologiyasi va uni o'qitish metodikasi" T.: 2006 y

6. Nishonova Z.T. Dostmuxammedova Sh.A. To'lyaganova Sh.T. Pedagogik psixologiya. Toshkent 2011

7. Voxidov M. "Bolalar psixologiyasi" T.: Oqituvchi. 1982 y.

8. Султонова Н.А. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПОДГОТОВКИ ДЕТЕЙ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ В СЕМЬЕ // SCIENTIFIC PROGRESS 2021// 1 (6), 631-635

9. Юлчибоева, Д. Э. (2021). ОПРЕДЕЛЕНИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ У ДЕТЕЙ МЛАДШЕГО ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА. Scientific progress, 7(6), 695698.