CC BY
2SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK SUBYEKTLARINING SOHALAR BO'YICHA TARKIBIY O'ZGARISHLARINI ANIQLASH ORQALI ULARNING RIVOJLANISH DARAJASINI O'RGANISH
( RYABSEV INDEKSI)
Mamatkulova Xurshida Nasrullayevna,
Termiz davlat Universiteti II bosqich magistranti Xurshidamamatkulova078gmail.com Turayev Baxtiyor Ergashevich, Termiz davlat Universiteti i.f.f.d (PHD) o'qituvchisi
Dunyoning ko'pgina mamlakatlarida iqtisodiy o'sishga erishish uchun davlat kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka e 'tibor bermoqda. Bu boradagi eng muhim vazifalardan biri bu kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining tarkibiy o 'zgarishlarini aniqlash va aniqlangan natijalarga ko 'ra keyingi yo 'l va vazifalarini belgilab olishdir. Ushbu maqolada Ryabsev indeksi haqida so 'z borib, mazkur indeks orqali tanlab olingan yillar davomida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining sohalar bo 'yicha tarkibiy o 'zgarishlar aniqlanadi.
Kalit so'zlar: kichik biznes, xususiy tadbirkorlik, tarkibiy o'zgarish, Ryabsev indeksi, indeks.
In order to achieve economic growth in many countries of the world, the state pays attention to small business and private entrepreneurship. One of the most important tasks in this regard is to determine the structural changes of small business and private entrepreneurship entities and to determine the next ways and tasks according to the determined results. This article talks about the Ryabsev index and identifies the structural changes of small business and private business subjects in the sectors during the selected years through this index.
Key words: small business, private entrepreneurship, structural change, Ryabsev index, index.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari rivojlanishi muhim o'ringa egadir. Bu sohadagi rivojlanishni qay darajada ekanligini bilish uchun esa tarkibiy o'zgarishlar yo'nalishini aniqlash muhim iqtisodiy masala bo'lib, bu kelajakda ushbu tarmoqda qanday maxsulot va xizmatlarga ehtiyoj bo'lishini aniqlash imkonini beradi.
turayevb@tersu.uz
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
R
О
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
Shuningdek, mazkur sohada barqaror ko'rsatkichlarga erishish uchun tarkibiy siyosat olib boorish yo'nalishlarini ko'rsatib berish imkonini beradi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy tarmoqlardagi tarkibiy o'zgarishlar yo'nalishini aniqlash muhim iqtisodiy masala bo'lib, bu orqali ushbu soha subyektlarining qaysi tarmoqda qay darajada rivojlanayotganini va kelajakda qaysi sohalarni rivojlanishini prognoz qilishimiz imkonini beradi. Ma'lumki kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning sohalardagi ulushiga ko'ra tarkibiy o'zgarishlarni tahlil qilish ishlab chiqarish tarkibidagi ulushlarning umumiy o'zgarishini yaxlit holda baholash imkonini yaratadi, odatda tarkibiy o'zgarishlarnin g chiziqli kvadratik, shuningdek indeks ko'rinishidagi
Solayi,Ryabsiv,Kozinets,Gotayev indekslaridan foydalaniladi.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning sohalardagi umumiy siljishlarini baholash uchun B.M.Ryabsevning quyidagi tuzilmaviy siljishlar indeksidan foydalanish maqsadga muvofiq bo'lib hisoblanadi1:
Mazkur indeks 0<I<1 oraliqda o'zgarib turadi hamda ushbu indeksning 1 soniga yaqinroq joylashuvi tuzilmada tarkibiy o'zgarishlarning yuqoriligidan dalolat beradi va aksincha.
2.1.1-jadval
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy tarmoqlardagi ulushi2.
Ko'rsatk ichlar 201 0 201 1 201 2 201 3 201 4 201 5 201 6 201 7 201 8 201 9 202 0 202 1 202 2
YaIM 60,8 61,9 60,8 60,9 61,9 64,6 66,8 65,3 62,4 56 54,8 54,1 51,8
Sanoat 26,6 28,6 29,7 33 36,8 40,6 45,3 41,2 37,4 25,8 27,9 27,4 26
Qurilish 52,5 67,6 70 70,6 69,5 66,7 66,9 64,8 73,2 75,8 72,5 72,5 71,5
Bandlik 74,3 75,1 75,6 76,7 77,6 77,9 78,2 78 76,3 76,2 74,5 74,5 73,9
Eksport 13,7 18,8 14 26,2 27 27 26 22 27,2 27 20,5 20 29,6
Import 35,8 34,3 38,6 42,4 45,4 44,5 46,8 53,6 56,2 61,6 51,7 45,3 49,4
2.1.1-jadvalga ko'ra 5 ta iqtisodiy tarmoq (YAIM, sanoat, qurilish, bandlik, eksport, import) va 2010-2022 yillar oralig'idagi davr tanlab olindi. Endi ushbu ko'rsatkichlarga ko'ra Ryabsev indeksini hisoblaymiz.
1 Рябцев В.М. Критериальные подходы к оценке меры различий структуры региональной экономики
по формам собственности. // Материалы Всерос- сийского научного семинара «Реализация и эффективность новых форм экономических отношений». - Самара, 1996. -С. 13.
2 О^Ье^йп Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi rasmiy sayti www.stat.uz ma'lumotlari.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
Ko'rsatkichlar 2010 2011 Surat Maxraj
YAIM 60,8 61,9 1,21 15055,29
Sanoat 26,6 28,6 4 3047,04
Qurilish 52,5 67,6 228,01 14424,01
Bandlik 74,3 75,1 0,64 22320,36
Eksport 13,7 18,8 26,01 1056,25
Import 35,8 34,3 2,25 4914,01
262,12 60816,96
0,00431 0,06565
Ko'rsatkichlar 2015 2016 surat Maxraj
YAIM 64,6 66,8 4,84 5132,29
Sanoat 40,6 45,3 22,09 4541,412
Qurilish 66,7 66,9 0,04 4480,964
Bandlik 77,9 78,2 0,09 6129,324
Eksport 27 26 1 729
Import 44,5 46,8 5,29 2713,368
33,35 23726,36
0,001406 0,037491
Ko'rsatkichlar 2021 2022 surat maxraj
YAIM 54,1 51,8 5,29 11214,81
Sanoat 27,4 26 1,96 2851,56
Qurilish 72,5 71,5 1 20736
Bandlik 74,5 73,9 0,36 22022,56
Eksport 20 29,6 92,16 2460,16
Import 45,3 49,4 16,81 8968,09
117,58 68253,18
0,001723 0,041505
Ko'rsatkichlar 2016 2022 surat maxraj
YaIM 66,8 51,8 225 14065,96
Sanoat 45,3 26 372,49 5083,69
Qurilish 66,9 71,5 21,16 19154,56
Bandlik 78,2 73,9 18,49 23134,41
Eksport 26 29,6 12,96 3091,36
Import 46,8 49,4 6,76 9254,44
656,86 73784,42
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
0,008902 0,094353
Olingan natijalarni talqin qilish uchun Ryabsev indeksi bo'yicha tuzilmaviy o'zgarishlar me'yorini baholash shkalasidan foydalanish maqsadga muvofiq bo'lib u 2.1.1-jadvalda o'z ifodasini topgan. Ryabsev indeksi bo'yicha olingan natijalar quyidagi grafikda o'z ifodasini topgan bo'lib,unga ko'ra 2010-2011-yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining ishlab chiqarish ulushining tarmoqlardagi umumiy siljishlari 0.065 punktni, 2015-2016-yillarda 0.037 punktni hamda 2021-2022-yillarda 0.041 punktni, 2016-2022-yillarda 0.094 punktni tashkil etdi.
2.1.1 jadval
Ryabsev indeksi bo'yicha tuzilmaviy o'zgarishlar me'yorini baholash
shkalasi3.
Koefetsent qiymatlarining intervali Tuzilmaviy o'zgarishlarning me'yoriy tavsifi
0.030 gacha O'xshash tuzilma
0.031-0.070 Juda past darajadagi tafovut
0.071-0.150 Past darajadagi tafovut
0.151-0.300 Ahamiyatli darajadagi tafovut
0.301-0.500 Sezilarli darajadagi tafovut
0.501-0.700 Juda sezilarli darajadagi tafovut
0.701-0.900 Teskari tuzilma
0.901 va undan yuqori To'la teskari tuzilma
2.1.1-rasm.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy tarmoqlardagi ulushining umumiy siljishlar dinamikasi.Ryabsev indeksi4.
3 Рябцева В.М., Чудилина Д. Региональная статистика. - М., «МНД», 2001. -С. 153.
4 O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi rasmiy sayti www.stat.uz ma'lumotlariga ko'ra Microsoft Excel dasturi orqali muallif tomonidan ishlab chiqildi.
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
0,07
0,01
0,06
0,05
0,04
0,03
0,02
0
2010-2011
2015-2016
2021-2022
Ryabsev indeksi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining tarmoqlar bo'yicha ishlab chiqarish tuzilmasidagi siljishlarning to'plam tuzilmasi maksimal o'zgarishi mumkin bo'lgan holatga nisbatan qanchaga o'zgarganligini ko'rsatadi.Agar ushbu umumlashtiruvchi indeksni nazariy jihatdan 0 va 1 qiymatlar oralig'ida o'zgarishini inobatga oladigan bo'lsak, u holda tahlil qilinayotgan davrlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining tarmoqlar bo'yicha umumiy siljishlari haqida ma'lum bir xulosaga kelish qiyin emas. Jumladan, taqqoslanayotgan tarkibiy siljishlar orasidagi farq qanchalik kichik bo'lsa, Ryabsev indeksining qiymati nolga yaqin va aksincha, farq qanchalik katta bo'lsa, shunchalik birga yaqin bo'ladi. Biz ko'rib chiqqan to'rtta davrlar orasida qiyoslash amalga oshiradigan bo'lsak, 2010-2011-yillar davomida tarkibiy o'zgarishlar iqtisodiy tarmoqlarda sezilarli darajada kuzatilgan 0.065 punktga erishgan va bu Ryabsev indeksi bo'yicha tuzilmaviy o'zgarishlar shkalasida juda past darajadagi tafovutni ko'rsatmoqda. 2016-2022-yillardagi ko'rsatkichga to'xtaladigan bo'lsak,0.094 punktni tashkil qilib,shkala bo'yicha past darajadagi tafovvutga to'g'ri kelganini ko'rish mumkin.
ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. B. Y. Xodiyev, T. Sh. Shodiyev, B. B. Berkinov Ekonometrika - T: Iqtisodiyot 2018. - bet 112.
2. Maxmudov Nosir Maxmudovich, Usmonov Baxtiyor Xusanboyevich Mashinasozlik tarmog'i ishlab chiqarishida tarkibiy o'zgarishlar yo'nalishlari va tarmoqqa jalb qilinayotgan investitsiyalar samaradorligi. " Iqtisod va moliya " jurnali Toshkent 2017 -yil, № 8 B. 5-6
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika qo'mitasi rasmiy sayti www.stat.uz ma'lumolari.
