CC BY
14§9Ki RAYONU 9RAZiSiND9 YAYILMI§ ZONCiROTU (TARAXACUM OFFiCiNALE
L.) BiTKiSiNiN VEGETATiV ORQANLARININ KiMYOVi V9 BiOKiMYOVi XUSUSiYYOTLORiNiN OYR9NiLM9Si
bio.u.f.d. Z9RBALI MURAD OGLU XOLiLOV
AMEA-nin §aki Regional Elmi Markazin "Bitkilarin biokimyasi" §6basinin rahbari
CABBAR Z9RBALI OGLU XOLiLOV
AMEA-nin §aki Regional Elmi Markazin
"Bitkilarin biokimyasi" §obasinin elmi i§9isi
Aparilmi§ tadqiqatlar ndticdsindd muayyan edilmi§dir ki, §aki rayonunun drazisindd yayilmi§ zancirotu bitkisinin yarpaginda 86,0 % su, 14,0 % quru madda, 4,20 % azot, 3,20 % yag, 5,0 % selluloza, 7,0 % kul, 8,32 mq % karotin, 3,0 % §akar, 29,0 mq % vitamin C, 3,70 mq % vitamin E, 0,23 % flavanoidlar vardir. Qigakda bu gostaricilar 84,0; 16,0; 2,57; 3,0; 15,0; 5,0; 25,68; 7,20; 25,0; 3,60; 0,80 olmu§dur.
Analizlarin naticalari gostarir ki, zancirotu bitkisinin kokunda 80,0 % su, 20,0% quru madda, 1,96 % azot, 2,70 % yag, 13,0 % selluloza, 6,0 % kul, 1,25 mq % karotin, 9,60 % §akar, 1,90 % pektin, 2,60 % ni§asta, 37,0 % inulin, 4,22 mq % vitamin C, 1,20 mq % vitamin E va 1,20 % flavonoidlar vardir.
Muayyan edilmi§dir ki, zancirotu bitkisinin yarpaginda 25, gigak va kokunda 19 mineral element vardir ki, bunlardan da, K, Na, Mg, Ca, Al, P, Fe elementlari ba§qa elementlara nisbatan daha yuksakdir.
Zancirotu bitkisinin kokundan toz formasinda tabii inulin alinmi§dir ki, bu da tibb va yeyinti sanayesinda istifada edila bilar.
Agar sozlsr: zancirotu, kok, yarpaq, gigak, karotin, §akar, pektin, ni§asta, inulin, vitamin C, vinamin E, flavonoidlar, mineral elementlar.
Giri§
Müasir dövrda insanlarin saglamligi günü-gündan artan gargin hayat tarzi, stres va psixoemosional yüklanma, camiyyatda böyük sosial va tibbi problemlarla üzla§ir.
BMT-nin atraf mühitin 9irklanmasinin monitorinqi proqraminda darman bitkilarinin agir metallarin duzlari ila, pestisidlarla, herbisidlarla, nitratlarla, radionuklidlarla va ba§qa 9irklanmalar haqqinda malumatlarin toplanmasi göstarilir.
Hal-hazirda yüksak keyfiyyata malik olan müxtalif ge§idli darman preparatlarinin va yeyinti mahsullarinin istehsali vacib masalalardan biri hesab edilir ki, darman bitkilarinin yigilmasi zamani bölganin iqlim-torpaq va ekoloji cahatdan tamizliyini nazara almaq lazimdir.
Bitkilardan hazirlanmi§ fitopreparatlar va yeyinti mahsullari vasitasi ila insan orqanizmi bioloji aktiv maddalarla zanginla§ir. Darman bitkilarinin tarkibinda olan bioloji aktiv maddalarin zanginliyi asasan bitkilarin yayildigi §araitdan, yeti§ma fazasindan, yigilma vaxtindan ham9inin qurutma va saxlama üsullarindan 9ox asilidir.
Malumdur ki, Azarbaycanin ayri-ayri bölgalari yabani meyva va gilameyva bitkilari ila zangindir. Respublikamizin florasinda darman ahamiyyatli, efir yaglari, vitaminlarla, a§i maddalari ila zangin, yemak ü9ün yararli, qatranli , kaucuklu, sodali, alkoloidli, bazak ü9ün ahamiyyatli, nektarla, yagla va boya maddalari ila zangin bitkilarin böyük ehtiyati vardir. Elmi asaslara malik statistikaya göra respublikamizda 600 növdan artiq darman bitkisi yayilmi§dir. Bunlarin bir 9oxunun ehtiyati böyük olduguna göra, Azarbaycanin ehtiyacini tam ödamakla barabar, ba§qa dövlatlara da göndarila bilar.
Bu bitkilardan эп 9ox yayilanlari yemi§an, itburnu, zirinc, azgil, 9aytikani, sumaq, 9iyalak, moruq, böyürtkan, qu§ armudu, ilankölgasidir ki, bunlardan da tibb va yeyinti sanayesinda geni§ istifada edilir.
Hal-hazirda xarici ölkalarda bu bitkilardan 150-dan yuxari darman preparatlari va yeyinti mahsullari istehsal edilir ki, bunlar da bir sira xastaliklarin müalicasinda va profilaktikasinda istifada edilir.
Bitkilardan hazirlanmi§ fitopreparatlar va yeyinti mahsullari vasitasi ila insan orqanizmi bioloji aktiv maddalarla zanginla§ir. Lakin bütün bunlarla yana§i insanlarin saglamligina manfi tasira malik olan qorxulu kimyavi birla§malar da dü§a bilar. Bela birla§malar i9arisinda an qorxulu agir metallari va radionuklidlari göstarmak olar.
§aki-Zaqatala bölgasinin dagliq va dagatayi arazilarinda yayilmi§ yabani zancirotu darman bitkisinin vegetativ orqanlarinda toplanmi§ bioloji aktiv maddalarin miqdari bu güna qadar laziminca öyranilmami§dir.
Dünyada zancirotunun 300-a qadar növü yayilmi§dir. Onun Qafqazda 20, o cümladan da Azarbaycanda 13 növüna rast galmak olar. Bunlardan an qiymatlisi darman zancirotu-Taraxacum officinale hesab edilir.
Tababatda zancirotunun kökündan alinan qati ekstraktlardan darmanlarin tarkibinda i§tah artiran, hazm prosesini yax§ila§diran, qastritda mada tur§ulugunu azaldan, böyrak va öd yollarinin nizama salinmasinda, artirit, artroz, revmatizm va §akari a§agi salan darman vasitasi kimi geni§ istifada edilir.
Kökünün tozundan va qati ekstraktindan aczaciliq sanayesinda hablarin hazirlanmasinda istifada edilir. Xalq tababatinda zancirotundan müalica maqsadlari ü9ün daha geni§ istifada edilir. Bela ki, zancirotundan hazirlanmi§ cövharlardan dari sapkilarinda, cibanlarin, darida va sifatda olan cillarin aradan qaldirilmasinda, qizdirmani salan, balgamgatirici, qadinlarda südün artirilmasinda, targatirici, hayat tonusunun artirilmasinda va elaca da qantamizlayici vasita kimi istifada edilir. Kök va yarpaqlardan hazirlanmi§ damlamalardan böyrak xastaliyina, sariliga, yuxusuzluga, qabarlara, elaca da babasila qar§i i§ladilir.
Zancirotunun vegetativ orqanlarindan cövhar, mürabba, eliksir, tinktura, ekstrakt, salat va s. mahsullar hazirlanir ki, bunlar da müxtalif xastaliklarin müalicasinda va profilaktikasinda geni§ istifada edilir. Hal-hazirda dünya bazarinda inulin tarkibli 2500-dan 9ox mahsul hazirlanir.
§aki rayonunun dagliq va dagatayi arazilarinda yayilmi§ yabani zancirotu darman bitkisinin vegetativ orqanlarinda toplanmi§ bioloji aktiv maddalarin öyranilmasi va bunun asainda bioloji aktiv maddalarla zangin olan bir sira darman preparatlarinin va yeyinti mahsullarinin hazirlanmasi i§imizin asasini ta§kil edir.
Tddqiqatin materiallari vd metodlari
Elmi-tadqiqat i§ini aparmaq maqsadi ila §aki rayonunun arazisinda yayilmi§ yabani zancirotu (Taraxacum officinale L.) darman bitkisinin vegetativ orqanlarinin har birindan 20 nümuna götürülmü§dür.
Ayri-ayri orqanlardan götürülmü§ nümunalarda suyun miqdari, quru madda, azot, yag, sellüloza, kül, azotsuz ekstraktiv maddalar ümumi qabul edilmi§ metodlarla tayin edilmi§dir. Askorbin tur§usunun miqdari Tilmans metodu ila, karotin i.K.Murri metodu ila, §akar va kraxmal polyarimetr cihazi ila, pektin hacm üsulu ila, flavonoidlar, vitamin E nazik tabaqali xromotoqrafiya metodu ila tayin edilmi§dir. Mineral elementlarin miqdari Azarbaycan Milli Nüva Markazinda rentgen fluoresent metodu ila Omeqa-4000 (iNNOV-x,AB§) cihazinda tayin edilmi§dir.
Tddqiqatin tdhlili vd müzakirdsi
Aparilmi§ elmi-tadqiqat i§lari naticasinda müayyan edilmi§dir ki, §aki rayonunun arazisinda yayilmi§ yabani zancirotu darman bitkisinin yarpaq, 9i9ak va kökü kimyavi göstaricilarina göra biri-birindan müayyan daracada farqlanirlar.
§aki rayonunun arazilarindan toplanmi§ zancirotu bitkisinin vegetativ orqanlarinin kimyavi
göstaricilari.
Cadval
Bitkinin orqanlari Suyun miqdari, % sp % to ■a ■a ro E r a Azot, % Yagin miqdari, % Sellüloza, % чр % 15
yarpaq 86,0 14,0 4,20 3,20 5,0 7,0
gigak 84,0 16,0 2,57 3,0 15,0 5,0
kök 80,0 20,0 1,96 2,70 13,0 6,0
Cadvaldan göründüyü kimi bitkinin yarpaginda azotun miqdari 9i9ak va köka nisbatan daha yüksakdir. Sellülozanin miqdari an 90X 9i9akda, kül isa yarpaqda oldugu müayyan edilmi§dir.
§aki rayonu arazilarinda yayilmi§ yabani zancirotu darman bitkisinin vegetativ orqanlarinda toplanan bir sira bioloji aktiv maddalari öyranarkan müayyan dayi§ikliklarin oldugu müayyan edilmi§dir.
§aki rayonu arazisinda yayilmi§ yabani zancirotu darman bitkisinin vegetativ orqanlarinda toplanan bir sira bioloji maddalarin miqdari
Cadval 2
Bitkinin Orqanlari Karotin, mq/100q чр % r, fD k fD Pektin, % sp % a, +J 10 a У* inulin, % Vitamin C, mq/100q Vitamin E, mq/100q Flavonoidlar, %
yarpaq 8,32 3,0 - - - 29,0 3,70 0,23
gigak 25,68 7,20 - - - 25,0 3,60 0,80
kök 1,25 9,60 1,90 2,60 37,0 4,22 1,20 1,20
Cadvaldan göründüyü kimi bitkinin bütün vegetativ orqanlari bioloji aktiv maddalarla zangindir. Bitkinin tarkibinda olan bioloji aktiv maddalardan karotin an 9ox 9i9akda, vitamin C va E yarpaqda toplanir. inulin, pektin va ni§asta bitkinin kök hissasinda toplanir.
Hal-hazirda darman bitkilarindan yüksak keyfiyyata malik olan darman preparatlarinin va yeyinti mahsullarinin istehsali zamani bitkilarin mineral tarkibi öyranilmalidir. öks halda orqanizmda mineral maddalar mübadilasi pozulur va naticada bir sira potoloji proseslarin amala galmasina sabab olur. Ikinci tarafdan atraf mühitda darman bitkilarinin zaharli va agir metallarin duzlari, herbisidlarla, nitratlarla, radionuklidlarla va ba§qa 9irklanmalara maruz qalmasini nazara alsaq, element tarkibinin öyranilmasi daha aktual hesab edilir.
Orqanizmda mineral elementlarin 9ati§mamasi zamani minerallarin duzlarindan istifada edilir ki, bunun da yalniz 3-10%-i manimsanilir. Insan orqanizminin makro va mikro elementlara olan talabatini tamin etmak ü9ün bitkilar daha samarali hesab edilir.
Aparilmi§ tadqiqatlar naticasinda müayyan edilmi§dir ki, §aki rayonunun arazilarindan toplanmi§ zancirotu darman bitkisinin vegetativ orqanlari insan orqanizmi ü9ün lazim olan essensial makro va mikro elementlari ila zangindir.
§aki rayonu arazisinda yayilmi§ zancirotu darman bitkisinin vegetativ orqanlarinda toplanmi§
mineral elementlarin miqdari (%-la)
Cadval 3
Mineral elementlar Yarpaq Kök
K 0,760 0,50 0,39
Na 0,619 0,60 0,51
Mg 0,720 0,69 0,64
Ca 0,692 0,37 0,61
Ti 0,049 0,03 0,08
V 0,002 0,000 0,00
Cr 0,006 0,01 0,01
Mn 0,016 0,01 0,02
Fe 0,108 0,05 0,33
Co 0,000 0,00 0,00
Ni 0,015 0,01 0,02
Cu 0,022 0,02 0,04
Zn 0,009 0,01 0,01
Ga 0,001 0,00 0,00
Zr 0,008 0,01 0,01
Sn 0,000 0,00 0,00
Sr 0,012 0,01 0,02
Y 0,002 0,00 0,00
Sc 0,002 0,00 0,00
Al 0,226 0,18 0,17
Si 0,160 0,13 0,24
P 0,266 0,27 0,25
S 0,059 0,05 0,05
Ba 0,022 0,02 0,03
Pb 0,002 0,00 0,00
Mo 0,000 0,00 0,00
Nb 0,007 0,01 0,01
Yt 0,000 0,00 0,00
Ge 0,000 0,00 0,00
Rb 0,003 0,00 0,00
Cadvaldan göründüyü kimi zancironu bitkisinin vegetativ orqanlarinda toplan mineral elementlardan K, Na, Mg, Ca, Al. P, Fe elementlari ba§qa elementlara nisbatan daha yüksakdir.
Aparilmi§ analizlarin naticalari göstarir ki, K, Na, Mn, Ca, Al, P, Fe elementlari bitkinin vegetativ orqanlarinda an 90X yarpaqda toplanir.
Malumdur ki, insan orqanizmi ü9ün qorxulu olan zaharli elementlardan Ag, Hg, Pb, Co, As, Cd hesab edilir.
Aparilmi§ analizlarin naticalari göstarir ki, bu elementlardan yalniz qurgu§un bitkinin yarpaginda 0,002% miqdarinda toplanir.
Zancirotu darman bitkisinin bütün vegetativ orqanlari tibb va yeyinti sanayesinda istifada oluna
bilar.
Ndticd
1. Aparilmi§ tadqiqatlar naticasinda muayyyan edilmi§dir ki, §aki rayonunun arazilarinda yayilmi§ yabani zancirotu darman bitkisinin yarpaginda 86,0% su, 14,0% quru madda, 4,20% azot, 3,20% yag, 5,0% selluloza, 7,0% kul vardir. ^akda bu gostaricilar 84,0; 16,0; 2,57; 3,0; 15,0; 5,0, kokda 80,0; 20,0; 1,96; 2,70; 13,0; 6,0 olmu§dur.
2. Muayyan edilmi§dir ki, yabani zancirotu bitkisinin yarpaginda 8,32 mq/100q karotin, 3,0% §akar, 29,0 mq/100q vitamin C, 3,70 mq/100q vitamin E, 0,23% flavonoidlar vardir. £i9akda bu gostaricilar 25,68; 7,20; 25,0; 3,60; 0,80 olmu§dur.
3. Aparilmi§ analizlarin naticalari gostarir ki, yabani zancirotu bitkisinin kokunda 1,25 mq/100q karotin, 9,60% §akar, 1,90% pektin, 2,60% ni§asta, 37,0% inulin, 4,22 mq/100q vitamin C, 1,20 mq/100q vitamin E va 1,20% flavonoidlar vardir.
4. Muayyan edilmi§dir ki, zancirotu bitkisinin yarpaginda 25, 9i9ak va kokunda 19 mineral element vardir ki, bunlardan da K, Na, Mg, Ca, Al, P, Fe elementlari ba§qa elementlara nisbatan daha yuksakdir.
5. Zancirotu darman bitkisinin kokundan toz formasinda tabii inulin alinmi§dir ki, bu da tibb va yeyinti sanayesinda istifada edila bilar.
9D9BiYYAT
1. Георгиевский В.П. Биологические активные вещества лекарственных растений: монография/ В.П. Георгиевский, Н.Ф. Комиссаренко, С.Е. Дмитрук.-Новосибирск: наука, Сиб.отд-ние. 1990.-333с.
2. Донченко Л.В. Пектин: основные свойства, производство и применение/ Л.В. Донченко, Г Г. Фирсов.-М,-Дели принт, 2007. -276с.
3. Егорова Е.Ю. Продукты функционального назначения и БАД к пище на основе дикорастущего сырья/ Е.Ю. Егорова, М.Н. Школьникова/ Пищевая промышленность-2007. №11. с. 12-14.
4. Естафьев С.Н. Биологические активные вещества одуванчика лекарственного Taraxacum offcinale wi99. (обзор)/ С.Н. Естафьев, Н.П. Тигунцева/ Известия Вузов. Прикладная химия и биотехнология.-2014. №4. с. 18-29.
5. Ефремов А.А. Минеральные вещества-основа снижения антропогенного воздействия окружающей среды на организм человека/ А.А. Ефремов, Л.Г. Макарова, Н.В. Шаталина, Г.Г. Первышина/ Химия растительного сырья.-2002. №3. с. 65-68.
6. Кабата-Пендиас. А. Микроэлементы в почвах и растениях/ А. Кабата-Пендиас, Х. Пендиас-М: Мир, 1989,-439с.
7. Качаева И.Т. Особенности процесса сушки корней и корневищ дикорастущих инулин содержащих растений/ И.Т. Караева, А.В. Хмелевская/ Известия высших учебных заведений. Пищевая технология. 2016. №1. с. 56-58.
8. Корулькин Д.Ю. Природные флавоноиды / Д.Ю. Корулькин, Ж.А. Абилов, Р.А. Музычкина, Г.А. Толстиков. Новосибирск: Академическое изд-во «Тео», 2007. 232 с.
9. Литвяк В.В. Морфологические, структурные и дегидратационные свойства инулина «Rafilingr» В.В. Латвяк, Н.Д. Лукин, А.А.Михайленко, А.В. Канарский/ Вестник Казанского технологического университета. 2015. -Т.18. №1. с. 94-95.
10. Оробинская В.Н. Использование инулинсодержащих растений в качестве источника биологически активных соединений антиоксидантного действия/ В.Н. Оробинская / Современная наука и инновация. 2016. Выпуск 2. с. 87-94.
11. Первышины Г.Г. Эколого-экономическое обоснование комплексного использования растительных ресурсов Красноярского края для получения биологически активных веществ: дис. д-ра биол. наук: 03.00.16/ Первышина Галина Григорьевна. Красноярск. 2016.-371с.
12. Струпан Е.А. Технология получения порошков, муки и инулина из дикорастущего сырья. / Е.А. Струпан, О.А. Струпан, Г.А. Демиденко//Вестник Крас Гау. 2016. №1. с. 101-107.
13. Тигунцева Н.П. Пектиновые полисахариды корней одуванчика лекарственного Taraxacum officinale wigg./Н.П. Тигунцева, Л.В. Каницкая, С.Н. Евстафьев, И.А. Ушаков// Фундаментальные исследования. 2013. №10. с. 1243-1247.
14. Тигунцева Н.П. Методы выделения и состав биологически активных веществ одуванчика лекарственного Taraxacum officinale wig: дис.кан.хим.наук: 02.00.10/ Тугунцева Н.П.-Санкт-Петербург, 2015.-149с.
15. Тырков А.Г. Выделение и анализ биологически активных веществ: учебное пособие/ А.Г. Тырков.-М: Кнорус; Астрахань: АГУ, ИД «Астраханский университет» 2016.- 104с.
16. Хмелевская А.В. Химический состав дикорастущих инулинсодержащих растений республики Северная Осетия-Алания как индикатор состаяния окружающей среды/ А.В. Хмелевская, И.Т. Караева// развитие регионов в XXI: Материалы II Международной научно-практической конференции.-Владикавказ: ИПЦ СОГУ.- 2017. с.431-434.
17. Шаталина Н.В. Исследования биологически активных веществ различных вегетативных частей кровохлебки обыкновенного, лопуха большого, лопуха большого, тысячелистника обыкновенного, одуванчика лекарственного, произрастающих на территории Сибири: дис.кан.биол.наук: 030016/ Н.В. Шаталина.- Красноярск, 2002.-158 с.
18. Яровой С.А. Биотехнология инулина и его практическое применение: дис.кан.тех.наук: 03.01.06/ Яровой Сергей Анатольевич.-Воронеж, 2011.-150 с.
19. Petkova N.Tr. Evaluation of Bulgarial medicinal plants a potential source of inulin-ture prebiotics/ N.Tr. Petkova, Eh.G. Ehlimanov, I.G. Ivanov, P.P. Denev// International Scientific-practical conference "Food, Technologies Health," 2013.-P. 142-146.
